عناب درختچه ای است خزان پذیر كه به صورت مستقیم و یا كج و معوج رشد كرده و ارتفاعی بین 5 تا 10 متر پیدا می كند.
عناب بومی مناطق گرمسیر بوده و برگهای بدون كرك كوچك، بیضی شكل، سبزرنگ و حاشیه هایش دندانه دار می باشد و در زمستان می ریزد.
میوه های درخت بیضوی شكل و سفت است و طولشان به دو تا سه سانتی متر می رسد.
عناب نارس سبز (شبیه زیتون) و لغزنده بوده و طعمی شبیه به سیب دارد كه پس از رسیدن به رنگ قرمز تیره درآمده و چروك می خورد.
میوه عناب كه هسته ای دراز و باریك دارد در پاییز بطور كامل می رسد، مزه آن شیرین و خوراكی است و دارای خاصیت دارویی می باشد.
عناب را 'خرمای قرمز' و 'خرمای چینی' نیز می نامند.
با توجه به كشت گسترده عناب، رویشگاه اصلی این درخت به درستی مشخص نیست ولی چنین تصور می شود كه خاستگاه طبیعی آن باید در آسیای جنوبی بوده باشد.
در انگلیس عناب را بصورت خشك شده و یا بصورت آب نباتهای طعم دار همراه با چای عصر میل می كنند و در كره، چین و تایوان، شربت شیرین میوه عناب را مورد استفاده قرار می دهند.
در برخی مناطق از عناب برای تهیه سركه استفاده می شود و در آفریقا از آن كیك درست می كنند.
عناب كنسرو شده و چای با طعم عناب نیز در جهان استفاده می شود اما در ایران، پاكستان و هندوستان، عناب بیشتر بصورت خشك شده مورد استفاده قرار می گیرد.
در خصوص خواص دارویی عناب گفته شده كه آرامش بخش و ضد بد خلقی است و در طب سنتی چین و كره از آن به عنوان دارویی كه سبب كاهش اضطراب می شود و تقویت كننده معده و طحال و سیستم گوارشی است، استفاده می كنند.
در خواص دارویی عناب آمده است كه تصفیه كرده و سموم را از بدن دفع می نماید، سبب روشنی پوست شده و از بروز مشكلات قلبی جلوگیری می كند.
عناب ملین است و دارای لعاب بسیار می باشد و سینه را نرم می كند و استفاده از مغز میوه در زخمها و بریدگیها سبب سرعت بخشیدن بهبود آنها می شود.
عناب دندانها را در برابر پوسیدگی مقاوم می سازد و چای عناب دارای ماده ضد سرطانی ساپونین است و چای آن باعث ترمیم بافتهای آسیب دیده و تقویت عضلات می شود.
در استان خراسان جنوبی درخت عناب از جایگاه اعتقادی برخوردار است، بگونه ای كه حتی بخشی از موقوفات این خطه به درختان وقف شده عناب اختصاص دارد.
حال باید دید علاوه بر توضیحات مقدماتی كه در بالا ذكر شد، علت محبوبیت درخت عنان در این بخش از اقلیم كشور چیست؟
مسول امور اوقافی اداره كل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی در خصوص باورهای اعتقادی مردم نسبت به درخت عناب به خبرگزاری جمهوری اسلامی گفت: در میان بخشی از موقوفات، درختان عناب نیز وجود دارد كه در وقف نامه قید شده اند.
ˈامرالله سیرتیˈ افزود: در روستای ˈگیوكˈ 25 كیلومتری بخش مركزی بیرجند نیز بیش از 115 اصله درخت عناب وقف شده است.
یكی از اهالی این روستا می گوید: در روستای ما بیش از دو هزار اصله درخت عناب وجود دارد كه قدمت برخی از آنها شاید به بیش از500 سال برسد.
ˈحسین محمدیˈ افزود: در گیوك وجود مقدس دو امامزاده به نامهای ˈامام زاده سید مرادˈ و ˈامام زاده سید باقرˈ موجب شده كه اهالی تعداد 115 اصله درخت عناب خود را، وقف این دو امامزاده كنند.
با اینحال یكی از باغبانهایی كه به صورت حرفه ای و اقتصادی به كاشت، داشت و برداشت درخت عناب مبادرت ورزیده در خصوص مشكلات كشاورزان این بخش می گوید: عمده ترین مشكل در این زمینه به توسعه و ترویج باز می گردد زیرا درخت عناب با كاشت بذر زیاد نمی شود، بلكه 'پاجوش' عامل ازدیاد این درخت است.
'عبدالحسین خیرآبادی' افزود: به همین خاطر است كه قیمت یك نهال كوچك یكصد هزار ریال می باشد.
وی گفت: عمده ترین آفت این درخت 'مگس عناب' است كه اگر به شیوه درست سمپاشی نشود، محصول ناكافی و بی كیفیت به بار می دهد و همین موضوع مشكل دوم كاشت درخت عناب است.
خیرآبادی افزود: بسیاری از باغداران عناب از یك نوع سم استفاده می كنند ، حال آنكه باید هر دو سه سال، جنس سم را تغییر داد تا مگس عناب نسبت به سم تكراری مقاوم نشود.
وی گفت: از سوی دیگر برخی كشاورزان با شیوه های علمی كاشت و داشت درخت عناب آشنایی ندارند و باید از برنامه های ترویجی جهاد بیشتر استفاده كنند.
مدیر تولیدات گیاهی سازمان جهاد كشاورزی خراسان جنوبی نیز گفت:در كارگروه توسعه كشاورزی استان به منظور تشویق باغداران به كاشت این درخت خاص، تسهیلات خاص به میزان نامحدود در نظر گرفته شده است.
'محمدرضا اكبری' افزود: شیوه تكثیر درخت عناب از طریق پاجوش زمان بر می باشد، لذا میزان تقاضا برای داشتن نهال آن بسیار زیاد و هزینه بر است.
وی گفت: چند سالی است كه بصورت گلخانه ای و با شرایط بسیار علمی از طریق بذر اقدام به تكثیر این درخت با بذر كرده ایم كه این روش تا حدودی تانسته است مشكل كمبود نهال را برطرف سازد.
در خصوص ویژگیهای منحصر به فرد درخت عناب مدیر امور باغبانی سازمان جهاد كشاورزی خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرگزاری جمهوری اسلامی، اظهار داشت: درخت عناب اغلب، بعد از دو سال به بار می نشیند و قدمت آن به حدود 400 سال می رسد.
ˈعبدالرضا رضاییˈ افزود: درختهایی در خراسان جنوبی شناسایی شده كه با بررسیهای علمی و دقیق، قدمت آن به 370 سال تخمین زده می شود.
وی افزود: اگر خشكسالی های 14 ساله خراسان جنوبی را نیز در نظر بگیریم، به این نتیجه می رسیم این درخت چه در سرمازدگی بهاره و چه در خزان پاییزی و همچنین خشكسالی بسیار مقاوم است و تداوم حیات در چنین شرایط اقلیمی، تنها خاص عناب و زرشك می باشد.
وی با بیان اینكه حدود 98 درصد درختهای عناب ایران در استان خراسان جنوبی كشت می شود، گفت: هنوز بطور كامل خواص این درخت شناسایی نشده است.
رضایی افزود: در بین مردم خراسان جنوبی به میوه نارس عناب ˈكلبیسهˈ گفته می شود كه آن نیز قابل خوردن است و حتی در طبخ غذا مورد استفاده قرار می گیرد.
وی گفت: با توجه به وجود ماده ˈساپونینˈ در برگ عناب كه خاصیت كف كنندگی طبیعی دارد، از آن در ساخت مواد شوینده و ضدعفونی كننده استفاده می شود.
مدیر ترویج جهاد كشاورزی خراسان جنوبی به خبرگزاری جمهوری اسلامی گفت: در گذشته از چوب درخت عناب در مرمت قنات استفاده می شد و این بدان خاطر بود كه چوب درخت عنات در اثر رطوبت، نمی پوسد.
ˈمحمدحسین اكبریˈ در خصوص جایگاه درخت عناب در باورهای اعتقادی مردم خراسان جنوبی افزود: هر چند نمی توان این باور را منكر شد، اما نباید این نكته را نیز فراموش كرد كه این احترام بیشتر در بین نسل قدیم وجود داشت .
وی گفت: درخت عناب در قدیم به تعبیری ˈقوت لایموتˈ مردم محسوب می شد و در تابستان و زمستان بصورت تازه خوری یا خشكبار، مورد استفاده قرار می گرفت.
اكبری افزود: اهمیت دیگر عناب در آن است كه علاوه بر تغذیه و درمان، در بخشهای هنری و صنایع دستی نیز مورد استفاده قرار می گیرد كه در این خصوص كارشناسان این حوزه باید اظهار نظر كنند.
یك استاد منبت كار بیرجندی در خصوص اهمیت چوب درخت عناب به ایرنا گفت: در هنر منبت یا كنده كاری روی چوب، اصل بر آن است كه از چوبی استفاده كنیم كه سفت بوده و دارای بافتهای ریز و فشرده باشد.
ˈمحمدرضا رضازادهˈ افزود: علاوه بر این، رنگ طبیعی و ثابت درخت عناب قرمز می باشد و این رنگ در هنر منبت اهمیت بسزایی دارد.
وی با اشاره به گران بودن چوب درخت عناب گفت: به همین خاطر است كه از این چوب تنها در هنرهای ظریف كاری نظیر منبت استفاده می شود.666/110 / 1449
گزارش از: علیرضا حسینی مقدم
بيرجند - درخت عناب در باورهاي اعتقادي مردم خراسان جنوبي از جايگاه ويژه اي برخوردار است به گونه اي كه حتي به عنوان يكي از موقوفه هاي ريشه دار اين خطه از آن ياد مي شود.