ورزش مفرح و زیبای زورخانه ای با چندین سال قدمت بیانگر فتوت، مردانگی و حمیت پهلوانان از گذشته تاكنون جایگاه والایی داشته كه متاسفانه در حال رنگ باختن است.
شهرستان دماوند دارای دو زورخانه در منطقه جیلارد و مجموعه ورزشی شهر دماوند است و یك زورخانه در شهر آبسرد و باستانی كاران شهر كیلان نیز در سالن ورزشی شهر تمرین می كننند.
چند تن از پهلوانان دماوندی در گفت و گو با ایرنا از شرایط و وضعیت كنونی زورخانه های شهرستان دماوند گلایه كردند و خواستار توجه مدیران شهری از این رشته كهن و پهلوانی شدند.
سید محسن محمدی (میاندار) كه ازجمله ورزشكاران قدیمی و رییس كمیته امداد حضرت امام(ره) شهرستان دماوند است، با ابراز گلایه از مسوولان شهرستان و اداره تربیت بدنی كه نگاه مهربانی به این رشته ورزشی نداشته اند، ابراز امیدواری كرد، با تغییر مدیریت در اداره ورزش و جوانان شهرستان دماوند نگاه متفاوت و مناسبی به این رشته ورزشی صورت گیرد.
وی افزود: فضای زورخانه دماوند چندان مناسب ورزش زورخانه ای نیست و نیازمند مرمت و رفع برخی نواقص است.
پهلوان شهرستان، زورخانه را فضایی مناسب برای جلب جوانان به این رشته عنوان كرد و گفت: حدود 30 سال از فعالیت این زورخانه با همت ورزشكاران پیشكسوت می گذرد و با همه مشكلات موجود همچنان پابرجا مانده است، ولی اگر مسوولان یاری نكنند ممكن است این ورزش پهلوانی رفته رفته در این شهرستان كهن و ولایتمدار از بین برود.
محمدی افزود: این زورخانه تاكنون چندین ورزشكار قهرمان به استان و كشور اعزام كرده است و ادامه فعالیت این زورخانه در حفظ سلامت جوانان شهرستان تاكنون نقش موثری داشته كه می تواند همچنان مفید و موثر باشد.
وی از پهلوانان بنامی چون مسعود روح افزا، حاج اصغر فیضی، حاج محمود شهیدی، حاج جواد و حاج جلیل شكرالهی، خطیب دماوندی، اصغر شجاعی، باقر كاظمی، محمدرضا رضایی و ....نام برد كه مایه افتخار شهرستان بوده و همیشه از آنان به نیكی یاد می شود.
مدیر ورزش و جوانان شهرستان دماوند كه چند ماهی از انتصابش می گذرد، در این باره گفت: با روسای هیات باستانی و ورزش زورخانه ای مذاكره و برنامه های مفصلی برای حمایت از ورزش پهلوانی تدوین شده كه با همت ورزشكاران این رشته و مسوولان شهرستان به زودی اجرایی خواهد شد.
'جعفر حسین زاده' با اشاره به طومار تهیه شده توسط باستانی كاران شهرستان و گلایه آنان از بی توجهی مسوولان ورزش در گذشته افزود: رییس هیات وزنه برداری شهرستان كه فرد فعالی است برای مسوولیت این هیات به تهران معرفی شده و به زودی كار خود را شروع خواهد كرد.
* نكاتی اندك ولی مهم در باره زورخانه
گود مقدس زورخانه در میان ورزشكاران پهلوانی مكانی برای تقویت روح، تواضع، فروتنی و دوری از غرور و تكبر است.
در ابتدای ورود به هر زورخانه آنچه بیش از هر چیزی توجه انسان را جلب می كند در ورودی زورخانه است كه كوتاه ساخته می شود و برای وارد شدن به داخل زورخانه باید سر را خم كرد، یعنی تسلیم در برابر خدا، تعظیم در برابر بزرگان و پیشكسوتان، شكستن غرورهای بی جا، دوری از منیت و با حالت خضوع وارد شدن است كه این نخستین درس افتادگی و ولایت مداری از مولایمان علی (ع) در میان دروس زورخانه ای است.
از زیباترین، مهمترین و كهن ترین آداب و رسوم زورخانه دعا كردن در حق والدین، مسوولان، پهلوانان، مرشدان، بزرگان و .. است كه در حین حركات و تمرینات و در پایان تمرینات و ورزش بطور مفصل صورت می گیرد.
دعای مرسوم در زورخانه ها با همان جنبه هاي اجتماعي و نقطه نظرها با كمی تفاوت در صورت، از روزگار باستان تاكنون همچنان در میان ورزشكاران پهلوانی پابرجا بوده است.
گود زورخانه در قسمت تحتانی واقع شده است یعنی ورزشكاران به رغم داشتن قدرت و توانی بالاتر از سایرین، خود را حتی از تماشاچیان حاضر در زورخانه نیز پایین تر احساس می كنند.
با ورود هر مهمان تازه وارد مرشد زنگ را به صدا در می آورد یعنی به گونه ای با زبان زورخانه ای به میهمانان خوش آمد می گویند.
زنگ زورخانه براي هماهنگي هرچه بیشتر اجرای حركات ورزشی، ورزشكاران با مرشد و تعویض چشمه هاي ورزشي بكار مي رود.
این زنگ شبیه كاسه و از جنس مس است و وسط آن میله اي آویزان مي شود كه با برخورد آن به دیواره كاسه صدایي زیبا تولید مي شود.
مرشد در زمان ورود یك شخص والامقام یا ورزشكار برجسته و پیشكسوت به محیط زورخانه زنگ را به صدا در می آورد و ضربه ای به ضرب (تنبك) خود وارد آورده و اشعاري مناسب و حماسی در مدح میهن دوستي و یا اولیاء اله می سراید..
ضرب یا طبل مرشد شبیه تنبك، ولی از جنس سفال است كه دهانه بزرگ آن با پوست نازك دباغی پوشانده شده است.
مرشد با نواختن ضرب با ریتمي مشخص حركات ورزشي را آهنگین و هماهنگ كرده و در ایجاد شور و اشتیاق در بین ورزشكاران و تماشاگران نقش بسیار مهمی را ایفا می كند.
به مكانی كه مرشد در آن جای دارد 'سردم' گفته می شود و مكانی بسیار منزه و قابل احترام است.
مرشد باید كاملا به فضای زورخانه و گود مقدس آن اشراف داشته باشد و در حقیقت مرشد میزبان همیشه گویای زورخانه است و هر گونه تحركی را در زورخانه به دلیل قرار گرفتن در ارتفاع (بلندتر از گود زورخانه و نقطه فوقانی) اشراف كامل دارد.
در گذشته مرشدها لنگی روی شانه ها می انداختند، اما امروزه غالباً با پیراهن ورزشی، جلیقه باستاني و شلوار بلند چرمی یا مخملی روی سردم می نشینند.
رعایت اصول و تشریفات و آداب و رسوم زورخانه ای و آگاهی كامل به این موارد از جمله دانستنی های ضروری مرشد زورخانه است.
سردم، با عكس های مولا و اشعار اسلامی و دیگر تصاویر قهرمانان و پهلوانان زورخانه ها مزین می شود و همیشه به شكل زیبایی از نظر معماری(هلالی ، مربع ، طاقی و ...) آن را می سازند و بطور معمول جایگاه مرشد (سردم) در كنار در ورودی زورخانه احداث می شود.
میاندار در حالی كه در حال اجرای حركات ورزشی است ورود تك تك میهمانان و تازه واردان را نظارت دارد تا در صورت ورود میهمانی شاخص ادای احترام كند.
میاندار ورزشكار قدیمی، نخبه و پیشكسوت است كه رهبری عملیات ورزش باستانی و هماهنگی با مرشد را برعهده دارد و ورزشكاران داخل گود مكلف به پیروی از او هستند.
اجرای حركات ورزشی و ریتم و ضرب آهنگ تنبك مرشد با میاندار باید هماهنگ باشد.
در سراسر فضای زورخانه نام حضرت علی (ع) و همچنین اشعار ی از مولایمان چشم و دل را خیره و مبهوت خود می كند و یادآور دلاورمردی های نخستین امام شیعیان در جنگ های صدر اسلام است.
حضرت علی الهام بخش تمامی فعالیت های پهلوانان زورخانه ها است و اوست كه درس مردی و مردانگی را همچون چراغی در وجود ورزشكاران روشنی می بخشد.
قدیمی های این ورزش می گویند از قدیم ورزش های زورخانه ای در فضایی سرپوشیده انجام می شده است و ساختمان آن شبیه سرداب ها و عبادتگاه هایي بوده كه زورخانه ها از دوران باستان از آنجا ظهور پیدا كرده اند.
با ظهور اسلام و تاكید بر تربیت نظامی پسران موضوع ورزش كردن مردان جدی تر شد و پس از حمله مغول زورخانه ایجاد شد و در قرن هفتم زورخانه ها به شكل امروزی در آمد.
بنا به شهادت برخی از منابع، پوریای ولی نخستین زورخانه را پایه گذاشت. درب ورودی زورخانه كوچكتر از درهای معمولی طراحی شده است و سقف زورخانه بلند و گنبدي شكل، شبیه معابد و مساجد است.
گود زورخانه كه محل اجرای حركات ورزشي زورخانه اي است به شكل هشت ضلعي به قطر 10 متر ساخته مي شود كه 70 سانتي متر پایین تر از سطح كف سالن زورخانه قرار دارد.
به منظور جلوگیري از صدمات به ورزشكاران، سرتاسر لبه گود از جنس چوب و یا پلاستیك نرم پوشیده شده است. در فضای اطراف گود، سكوهایی برای تماشاچیان و جایگاهي مخصوص برای وسایل و ابزار ورزشی در نظر گرفته شده است.
اسباب و آلات ورزش باستانی كه اكنون از آنها در زورخانه ها استفاده مي شود شامل میل، (سبك و سنگین)، كباده، سنگ، تخته شنا است.
میل از چوب استوانه ای شكل مایل با بدنه مخروطی شكل تداعی كننده گرز است و قدمت آن به دوره های كهن می رسد.
چون ورزش زورخانه ای از ریاضت های اهل فتوت بود از وسیله ای شبیه میل برای ورزیده كردن خود استفاده می كردند.
میل های چوبی كه اكنون نیز رواج دارد از چوب های سختی مانند نارون، گردو، ارژن و زبان گنجشك ساخته می شود.
میل داراي وزن هاي مختلفي است و هر میل از 1 تا 15 كیلوگرم وزن دارد و میل سنگین در مسابقات هر جفت 30 كیلوگرم است.
میل های نمایشی از میل های دیگر كمی كوچك تر و كوتاه تر است و به علت سبكی برای شیرین كاری آن را به بالا پرت می كنند و حركات زیبایی را برای تماشاچیان این ورزش خلق می كنند.
یكی دیگر از ابزارهای ورزش باستانی كباده است. كباده شكلی از همان كمان جنگی است. این وسیله را در فرهنگ های فارسی به معنای كمان نرم و سست كه مخصوص مشق كمان كشیدن است، ضبط كرده اند.
اكنون كباده ها را از آهن خالص می سازند و تنه آن حالت فنری ندارد. كباده های زورخانه قرن هاست كه به دو شكل است یكی بدنه ای كمانی یا مقوس دارد كه آهنین و سنگین است و در مقابل برای حفظ تعادل زهی زنجیری و بلند به دو سر آن آویخته بودند. در زورخانه ها معمولا دو جور كباده وجود داشته یكی سبك برای تازه كارها و دوم سنگین برای ورزشكاران سابقه دار. وزن كباده معمولي 14 كیلوگرم، طول كمان آن 150 و طول زنجیر آن 200 سانتي متر است.
وسیله دیگری كه در زروخانه از آن استفاده می كنند سنگ نام دارد. دو قطعه تخته سنگ حجیم به شكل نعل كفش های قدیمی است كه در قسمت بالای آن مربع و در پایین منحنی است و در وسط هر یك از سنگ ها سوراخ و دستگیره ای در نظر گرفته شده و در دو طرف دستگیره برای جلوگیری از خراش برداشتن دست ورزشكار قطعات نمد می گذارند.
در مسابقات بین المللي وزن هر یك از سنگ ها 20 كیلو گرم، طول آن 100 و عرض آن 70 و ضخامت سنگ 5 سانتي متر است. سنگ زورخانه به گفته پژوهشگران همان سپر است و ورزشكاران برای قوی كردن بازوها از آن استفاده می كنند.
در میان پهلوانان به سنگ «باب خیبر» می گویند تا یاد حضرت علی در شكستن در قلعه خیبر را گرامی بدارند.
یكی دیگر از ورزش هایی كه در زورخانه برگزار می شود حركت شنا است، مرشد ضربه ای به زنگ می زند و طبل را با یك ضرب متوالی به صدا در می آورد و با این آهنگ ورزشكاران تخته های شنا را مقابل خود قرار داده و با هر دو دست روی تخته شنا قرار می گیرند و با سرهای برافراشته به تقلید از میاندار حركاتی را انجام می دهند.
تخته شنا (شنو) تخته ای است پایه دار كه طولش به اندازه 70 سانتی متر و پهنای آن 8 سانتی متر است كه دو پایه كوتاه به ارتفاع 5 سانتي متر در زیر، آن را از زمین بالا نگه می دارد. تخته شنا از وسایل اصلی ورزش زورخانه نیست، كما این كه بدون آن نیز می توان با گذاشتن كف دست ها به روی زمین شنوهای چهار گانه را انجام داد.
شلوار باستانی (نطعی)، در گذشته شلوار لنگی بوده كه بر روی پیژامه می بستند و نطعی شلواري است تا سر زانو و از جنس پارچه ضخیم كه بر روي آن توسط نوارهاي رنگي یا سفید بته جقه نقش مي بندند و دوركمر و زانو ها از جنس چرم است.
ورزش زورخانه ای و پهلوانی شاید در میان همه جوانان شور شوق لازم را نداشته باشد، ولی به دلیل دارابودن فرهنگ اصیل مردی و مردانگی كه برگرفته از سیره ائمه به خصوص مولای متقیان حضرت علی (ع) است نقش مهمی در پاكسازی روح و جسم جوانان می تواند داشته باشد و حمایت از این ورزش به نوعی حمایت از فتوت و مردانگی است كه از شاخص اصلی و مهم دین اسلام است.
تهرام/8128/1457/1396
دماوند – تهران بزرگ- ورزش باستاني، پهلواني و زورخانه اي شهرستان دماوند به رغم قدمت طولاني و كهن آن به دليل نبود حمايت لازم مسوولان ورزش شهرستان در گذشته، مغفول مانده است.
