سيماي زن در سينماي ايران؛ از خيال تا واقعيت

خیال و واقعیت در تصویرگری زن در سینما در هم آمیخته و چهره جدیدی از این قشر به نمایش درآمده كه از یك سو نماینده وضع موجود و از دیگر سو نشانگر فكر و ذهن فیلمسازان است.

بررسی آثار سینمایی نشان می دهد كه در فیلم هایی چون مصائب ژان دارك كه بر اساس واقعیت ساخته شده اند هم ردپای دیدگاه فیلمساز دیده می شود و آثار فانتزی چون آواتار نیز ریشه در واقعیت دارند.

نظریه بازتاب در جامعه شناسی، هنر را آیینه جامعه و منعكس كننده ویژگی های آن می داند و بر همین اساس تصویر زن در سینما نیز بازتابی از وضعیت واقعی این قشر در اجتماع است.

بر اساس مطالب كتاب درام نوشته اس. دبلیو داوسن با ترجمه فیروزه مهاجر، ارسطو درام را در میان هنرهای تقلیدی قرار داده كه بر اساس آن باید تا جایی كه ممكن است به زندگی واقعی نزدیك باشد.

افرادی چون ساموئل جانسون (شاعر، نویسنده و منتقد انگلیسی قرن هجدهم) عقیده ای بر خلاف ارسطو دارند و معتقدند كه بازآفرینی نباید با واقعیت اشتباه گرفته شود.

چهره زن در سینمای ایران نیز از زوایای متعدد قابل بررسی است و هنرمندی زنان در نقش های واقعیت محور و خیالی متعددی قابل تعریف است.

بر این اساس چهره زن در سینمای ایران گاه نزدیك به واقعیت، یا اثیری و آسمانی و زمانی اهریمنی و پلید به تصویر كشیده شده است.

حضور زن در سینما تا حد زیادی متاثر از نوع نگاه جامعه به این قشر و باورهای مذهبی، هنجارها و تابوهای رایج، آداب و رسوم، اخلاقیات و آیین های اجتماعی است.

جنسیت، دانش، ملیت و تجربه های شخصی فیلمسازان نیز در آثار سینمایی از جمله خلق فیلم هایی با موضوع زنان تاثیر گذار است.

تصویرگری سیمای زن در سینما با ساخت اولین فیلم ها نظیر 'خروج كارگران از كارخانه' (ساخته برادران لومیر) آغاز شده و با فراز و نشیب های فراوان در سینمای داستانی و نگاه عمیق و موشكافانه به این مقوله و نیز حضور هنرمندان برجسته زن در این هنر - صنعت ادامه یافته است.



***جستارهایی از حضور زنان در سینمای ایران در گذر تاریخ



برخی از مورخان بر این عقیده اند كه نقش آفرینی 'آسیا قسطانیان' از ارامنه گرجی مهاجر در فیلم حاجی آقا آكتور سینما ساخته 'اوانس اوگانیانس' كه در 11 بهمن سال 1312 در تهران اكران شد، نخستین حضور زن در سینمای ایران است.

'روح انگیز سامی نژاد' با بازی در اولین فیلم ناطق تاریخ سینمای ایران به نام 'دختر لر'، نخستین حضور رسمی زن در سینمای ایران را رقم زد.

فیلم دختر لر در سال 1312 توسط 'اردشیر ایرانی' و با همكاری 'عبدالحسین سپنتا' در بمبئی ساخته شد و سامی نژاد، نقش گلنار را بازی كرد.

سامی نژاد با نام اصلی 'صدیقه' در سال 1295 در شهرستان بم از توابع استان كرمان به دنیا آمد و در سال 1308 به همراه همسرش كه كارمند استودیو امپریال فیلم بمبئی بود به هندوستان مراجعه كرد و در آنجا در فیلم دختر لر بازی كرد.

سامی نژاد برای بازی در آن فیلم با موجی از انتقاد شدید مواجه و این مهم موجب شد تا از سوی خانواده و آشنایان طرد شود و به كارنامه فعالیت هنری خود در سینما پایان دهد و در سال 1376 نیز در تنهایی دار فانی را وداع گفت.

فعالیت هنری زنانه در سینمای ایران پیش از انقلاب اسلامی اگر چه به تدریج گسترده تر می شد و چهره های جدید به جرگه آن می پیوست اما این حضور به جز در چند فیلم 'موج نو'، تابع شرایط حاكم بر سینمای كشور بود كه به 'فیلمفارسی' شهرت داشت.

طنازی های جلف و زننده، فریب خوردگی و رفتارهای كاباره ای، رقاصی، روسپیگری، دزدی و داشتن عقاید پوچ ویژگی های زنان فیلمفارسی و نشانگر ابتذال در سینمای آن دوران است.

یكی از نقش های غالب زنانه در بررسی آثار سینمای ایران قبل از انقلاب اسلامی، خانه داری بود و آنان كمتر در نقش های دكتر، پرستار، معلم، دانشجو، كارمند، كارگر و صاحبان دیگر حرفه ها ظاهر شده اند.

زن در سینمای سال های قبل از انقلاب عنصری است كه بصورت كامل وابسته به مرد بود به طوری كه به دست شخصیت منفی فیلم یا به اصطلاح آن زمان نامرد، كاباره ای می شد و به دست شخصیت مثبت از آن محیط رهایی می یافت.

با این حال، نقش های زنانه در برخی فیلمفارسی ها نشانگر یك نوع دگردیسی (هر چند ناشیانه و ناقص) است كه از ویژگی شخصیت پردازی محسوب شده و متناسب با داستان فیلم تغییراتی دارد اما نقش های مردانه این فیلم ها خطی و ثابت است.

این نوع شخصیت پردازی زنان نشانگر دو قطبی بودن جامعه آن دوران از نظر فكری است كه هم رضایت خاطر عده ای كه با رقص و كاباره موافق بودند و هم مخالفان آن را با رهایی زنان از كاباره در پایان فیلم جلب می كرد.

كاباره ای شدن و رقص و آواز هنرپیشه ها جاذبه اصلی اینگونه فیلم ها بود و در آخر هم با ریختن آب توبه بر سر زن، تماشاچی با وجدانی آسوده سینما را ترك می كرد.

با این حال حضور موثر زن در فیلمفارسی ها به قدری كمرنگ است كه برخی اشخاص كه روزگاری تماشاچی آن فیلم ها بوده اند هم اكنون به راحتی نام و نقش هنرپیشه های مرد را به یاد می آورند ولی به سختی قادرند نام هنرپیشه های زن را بازگو كنند.

انقلاب اسلامی وضعیت جامعه و سینما و حضور زن در آن را تغییر داد و مدتی بعد از استقرار جمهوری اسلامی با وضع ‏شدن قوانینی برای ساخت فیلم، بار دیگر زنان بر پرده‏های سینما ظاهر شدند.

حضور زن در نخستین ساخته های سینمایی دوران پس از انقلاب با موضوع مبارزات مردم و یا ارباب و رعیتی بسیار كمرنگ‌ است، اما به تدریج با ساخت‌ فیلم‌های‌ ملودرام نقش های زنانه رو به گسترش گذاشت زیرا حضور زن در این فیلم ها حتی برای ایفای نقشی كمرنگ‌ و حاشیه ای ضروری بود.

دوران دفاع مقدس نیز تجربه دیگری از سیمای زن بر پرده سینماهای ایران دارد و بسیاری از نقش آفرینی واقع گرایانه زنان از رخدادهای جنگ ماندگار و برجسته شد.

برخی هنرپیشگان زن در دوران دفاع مقدس چنان خوش درخشیدند كه نامشان در ذهن مخاطبان ماندگاری یافت كه بازی 'فاطمه معتمد آریا' در فیلم گیلانه و نقش آفرینی جسورانه و محكم 'گلچهره سجادیه' در سرزمین خورشید از آن جمله است.

ارزیابی سینمای دوران دفاع مقدس نشان می دهد كه نقش برخی بانوان به یك زن منتظر منحصر شده ولی در برخی فیلم ها از جمله كیمیا با بازی 'بیتا فرهی'، نفش اول و یا نقشی برابر با مرد به این قشر داده شده است.

به اعتقاد برخی صاحبنظران، زنان در چند فیلم سینمای دفاع مقدس به صورت افراد غایبی كه به آنان تلفن شده یا نامه نوشته می شود، تصویر شده اند.

آنان معتقدند كه برخی نقش های زنان در آثار سینمای دفاع مقدس حاوی دو وجه متضاد وسوسه كننده شوهرانشان برای نرفتن به جبهه و یا مشوق آنان برای حضور در جنگ است.

برجسته سازی نقش پرستاری برای نقش های زنانه از ویژگی های سینمای دفاع مقدس است كه در كنار نقش های متفاوت دیگر خودنمایی می كند.

به اعتقاد كارشناسان بیان حماسه آفرینی های زنان در دوران دفاع مقدس هنوز در میانه راه است و سینما در انتظار تصویر بهتر و هنرمندانه تری از زنان در این دوران است.

به گفته آنان، زن در سینمای دفاع مقدس باید همچون قهرمان كتاب 'دا' زینب‌گونه، بر بی عدالتی‌ها فریاد زند و شجاعانه به كاری بپردازد كه در آن لحظه نیاز است.

آنان می گویند: این زن باید تكیه‌گاه اطرافیان باشد، در زمانه فتنه ساكت ننشسته و پشتیبان دیگران باشد، هنگام سختی‌ها صبر كرده و به خدا توكل ‌كند و ارزش های جنگ و انقلاب اسلامی را به كودكان خود منتقل نماید.

حضور زن بر پرده سینما روز به روز گسترش یافت و بازیگران مطرحی چون 'فاطمه معمتد آریا'، 'لیلا حاتمی'، 'گلچهره سجادیه'، 'مهتاب كرامتی'، 'نیكی كریمی'، 'هدیه تهرانی'، 'میترا حجار'، 'هنگامه قاضیان'، 'باران كوثری'، 'نگار جواهریان'، 'ترانه عیلدوستی' و عده زیاد دیگری پا به عرصه این هنر - صنعت گذاشتند.

در زمینه كارگردانی نیز 'شهلا ریاحی'‌ بعد از 12 ‌سال‌ تجربه‌ بازی‌ در تئاتر و سینما، با كارگردانی فیلم 'مرجان ' نام خود را به عنوان نخستین كارگردان زن ایرانی در تاریخ هنر به ثبت رساند.

فیلم مرجان با شكست تجاری مواجه شد و ریاحی نیز بار دیگر به دنیای بازیگری برگشت و تجربه كارگردانی را تكرار نكرد.

ساخت فیلم مستند 'خانه سیاه است' درباره جذامیان توسط 'فروغ فرخزاد' یكی دیگر از تجربه های فیلمسازی زنان در ایران بود كه نقطه عطفی در تاریخ سینما محسوب می شود.

حضور زنان به عنوان كارگردان در سال های بعد از انقلاب رشد زیادی داشته و آنان پس از چند سال ركود، دوران فیلمسازی خود را آغاز كردند.

'پوران درخشنده' اولین كارگردان مطرح پس از انقلاب اسلامی است كه با ساخت فیلم رابطه در سال 65 مطرح شد و با فیلم پرنده‌ كوچك خوشبختی در سال 66 برنده اولین سیمرغ زنان برای بهترین فیلم از جشنواره فیلم فجر شد.

'رخشان بنی اعتماد' با ساخت فیلم خارج از محدوده در سال 66 مطرح شد و اولین سیمرغ كارگردانی زنان برای فیلم نرگس را در سال 70 از آن خود كرد.

'مرضیه برومند' دیگر كارگردان مهم با همكاری 'محمدعلی طالبی' آثاری در خور همچون شهر موش ها را در حوزه سینمای كودك ساخت.

'تهمینه‌ میلانی'‌ در‌ سال‌ 68 با ساخت‌ فیلم‌ بچه‌های‌ طلاق‌ كار خود را آغاز كرد و فیلم هایی چون افسانه‌ آه‌، دو زن‌، نیمه‌ پنهان‌، واكنش‌ پنجم، آتش بس و یكی از ما دو نفر را مقابل دوربین برد.‌

چندین زن دیگر از جمله 'یاسمین ملك نصر' با فیلم درد مشترك و 'منیژه حكمت' با فیلم زندان زنان به حرفه كارگردانی روی آوردند اما به این كار ادامه ندادند و در دیگر حرفه های سینما از جمله تهیه كنندگی مشغول شدند.

گرایش های زن سالارانه، نمایش مظلومیت زنان، قرار دادن زنان در مقابل مردان، پرداختن به مسائل خانوادگی به ویژه طلاق، طرح مسائل و مشكلات خاص زنان و دختران و آسیب های اجتماعی، ویژگی خاص ساخته های فیلمسازان زن است.

هم اكنون 'انسیه شاه حسینی'، 'نیكی كریمی'، 'پریسا بخت آور' و چند بانوی دیگر به عنوان كارگردان در سینمای ایران فعالیت دارند.

برخی از مردان فیلمساز نیز به موضوع زنان پرداخته اند كه فیلم مادر به كارگردانی مرحوم 'علی حاتمی' و ورود آقایان ممنوع ساخته 'رامبد جوان' از نمونه های آن هستند.

'داریوش مهرجویی' در آثار خود به ویژه در فیلم هایی چون بانو، سارا، پری و لیلا مسائل زنان را در قاب تصویر قرار داده و نقش برجسته ای در این خصوص دارد.

'بهرام بیضایی' نیز در فیلم های خود چهره خاصی از زن را به تصویر كشیده كه به ویژه در فیلم سگ كشی با بازی 'مژده شمسایی' نمود یافته است.

فیلم شیرین ساخته 'عباس كیارستمی' نیز تصویرگر نگاه ۱۱۳ بازیگر زن در حال گوش كردن به قسمت هایی از منظومه خسرو و شیرین نظامی است.

تهیه و تدوین آیین‌نامه اجرایی اصول و سیاست‌های بهینه سازی حضور زن در سینما در سال 1387 توسط معاونت سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از دیگر اقداماتی است كه بر حضور این قشر بر پرده سینما تاثیر گذاشته و موجب بروز اظهار نظرهای متفاوتی شده است.

هدف این آیین نامه كه به استناد مصوبه سال 82 شورای عالی انقلاب فرهنگی تهیه شده، ارتقای آگاهی جامعه از موضوع جایگاه، شخصیت، حقوق و نقش زن از منظر اسلام در عرصه‌های مختلف زندگی و حضور شایسته زن در سینما اعلام شده است.

جشنواره فیلم پروین اعتصامی هر چند به دلیل عدم ارتباط این شاعره با سینما، اسم بی مسمایی دارد ولی از نظر توجه به كار فیلمسازان زن نقطه عطفی در سینمای ایران محسوب می شود.

به گفته 'مازیار رضاخانی' دبیر جشنواره فیلم پروین اعتصامی، 844 فیلمساز زن برای این جشنواره آثار خود را ارسال كرده اند.

وی گفته است: 'صبا سلمانزاده' با 11 فیلم، 'عاطفه خادم الرضا' و 'رقیه توكلی' با 9 فیلم، 'نرگس آبیار' هشت فیلم، 'شیلان سعدی' و 'هیوا امین نژاد' با هفت فیلم و 'شیرین برق نورد'، 'مرجان اشرفی زاده'، 'الهه گل محمدی' و 'ناهید شمس' با شش فیلم در رتبه های اول تا پنجم ارسال فیلم به جشنواره پروین اعتصامی هستند.

دبیر جشنواره فیلم پروین اعتصامی افزوده است: 'عاطفه خادم الرضا' و 'مریم خلیل زاده' از تهران، 'كاترین غلامی' از آبادان و 'لعیا میرنصیری' از تبریز ركورددار كسب جایزه از شش دوره پیشین این جشنواره هستند.

رضاخانی، این تعداد فیلمساز زن را در دنیا بی نظیر دانسته و گفته است: 'رومینا محقق' 9 ساله و 'فاطمه امجدی مسلمان' 13 ساله به عنوان جوانترین ها و 'لادن صحرایی' تنها فیلمساز ناشنوای كشور در این جشنواره حضور داشته اند.

وی اظهار كرد: برخی بازیگران از جمله 'پریوش نظریه'، 'فاطمه گودرزی'، 'ماهایا پطروسیان'، 'شبنم قلی خانی'، 'پروانه معصومی'، 'مهشید افشارزاده'، 'نگار استخر'، 'نیلوفر خوش خلق' و 'پگاه آهنگرانی' در مقام فیلمساز در شش دوره پیشین جشنواره فیلم پروین اعتصامی شركت داشته اند.

هفتمین جشنواره ملی و سومین جشنواره بین المللی فیلم پروین اعتصامی با موضوع نقش زن در تنظیم اقتصاد خانواده مختص زنان فیلمساز با موضوع آزاد و مردان فیلمساز با موضوع زن، از اول تا چهارم اسفندماه امسال برگزار می شود.

زنان علاوه بر كارگردانی و بازیگری در سایر زمینه های هنر هفتم از جمله فیلمنامه نویسی، چهره پردازی، تدوین، منشی صحنه و دستیاری كارگردان نیز فعالیت دارند و روز به روز بر حجم فعالیت های آنان در این عرصه ها افزوده می شود.



*** لزوم پرهیز از افراط و تفریط و شعارزدگی



توجه به جنسیت در آثار سینمایی خود به خود كاری مذموم نیست زیرا زنان در بسیاری از فیلم ها بر اساس جنسیت و در نقش های مادر، همسر، دختر و خواهر درخشیده اند ولی افراط در این خصوص كاری شایسته نیست.

همچنین تفریط در پرداختن به این موضوع به گونه ای كه زن فاقد جنسیت یا با شخصیتی مردانه تصویر شود نیز شایسته به نظر نمی رسد.

تقلید كوركورانه از آثار منتسب به مكتب فمینیسم یكی از مواردی است كه باید در پرداختن به موضوع زن در سینما و ادبیات به آن دقت شود.

سنت و مدرنیسم در پرداختن به موضوع زن باید مورد توجه خاص فیلمسازن قرار گیرد تا آثاری درخور در این زمینه تولید شود.

رشته مطالعات زنان كه در سال 91 با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی به رشته 'مطالعات خانواده و حقوق زن در اسلام' تغییر نام پیدا كرد، موقعیت خوبی برای فیلمسازان ایجاد و منابع خوبی به صورت كتاب و پایان نامه برای تولید برنامه فراهم كرده است.

پرهیز از شعارزدگی از دیگر مواردی است كه سینما از جمله آثار مربوط به زنان را از سطحی نگری رهایی می بخشد.

پرهیز از خطابه های شورانگیز و حق به جانب و حاشیه های بی مورد از مواردی است كه فیلمساز را از افتادن در دام شعارزدگی باز می دارد.

خودداری از نتیجه گیری مستقیم، استفاده از كاراكترهای منطبق با واقعیت و توجه به پژوهش ها از دیگر موارد برای جلوگیری از شعارزدگی است.

'مینو فرشچی' فیلمنامه‌نویس و مدرس سینما، تصویر زنان در سینما را غیرواقعی دانسته و گفته است: بسیاری از زنان برای حفظ حیثیت خانواده، بقای كانون خانواده، اعتقادات و ارزش‌هایشان با چنگ و دندان تلاش می‌كنند و زیر بار هر كاری نمی‌روند كه این گروه باید نقش پررنگ تری بر پرده نقره ای داشته باشند.

او با انتقاد از پرداختن بیش از حد به زنانی كه زیر بار مشكلات راه خلاف پیش می گیرند، اظهار كرده است: به طور یقین قشر زیادی از زن‌های ایران اسلامی دانشمند، كوشا، هدفمند و معتقد به كانون خانواده هستند و سینما چنین زنانی را باید به تصویر بكشد.

همانطور كه خانم 'كلارا جانث سانتوس' استاد دانشگاه در اسپانیا و مولف كتاب سینمای ایرانی گفته است: زنان ایرانی در عرصه های مختلف اجتماعی، حوزه های كاری و رده های گوناگون مسوولیت های اداری، دانشگاهی و علمی نقش موثری دارند و سینما می تواند و باید به رسالت خود در زمینه انعكاس این نقش و تحولات و جایگاه زن به خوبی عمل كند.

زنان ایران توانسته اند در سه دهه اخیر جهش معناداری را در حضور در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران به نمایش بگذارند و می طلبد كه این مهم به دور از افراط و تفریط ها در حوزه سینما نیز رخ بنماید.

نگارنده: علی حیدر شاه حسینی

559/507