كاپیتولاسیون نخستین بار از دوران صفویه با هدف حفظ منافع تجار و اتباع اروپایی به صورت غیررسمی در ایران شكل گرفت، تا آن كه پس از شكست عباس میرزا در جنگ با روسیه در سال 1207 هجری خورشیدی با بستن عهدنامه تركمانچای از طرف دولت روسیه تزاری به طور رسمی در ایران به مرحله اجرا درآمد و این چنین حق قضاوت كنسولی به ایران تحمیل شد.
این قرارداد در واقع نادیده گرفتن حقوق شهروندان یك كشور بود كه در مقابل امتیاز دادن به اتباع خارجی از آنها سلب شد، براساس این حق هیچ فرد دولت ایران اجازه نداشت بدون مجوز از سفارت روسیه به ساختمان یك فرد روسی در ایران وارد شود و در مقابل روس ها تابع قانون روسیه بودند تا آن كه در سال 1299 زمان حكومت احمدشاه، وی گروهی را به مسكو فرستاد تا درباره روابط ایران و شوروی مذاكره كنند. سرانجام یك سال پس از گفتگو هیات اعزامی، قرارداد تركمانچای و حقوق كاپیتولاسیون برای اتباع معمولی روسیه در ایران لغو شد، اما مصونیت دیپلمات های این كشور همچنان به قوت خود باقی ماند.
كاپیتولاسیون برگرفته از كلمه لاتین capitulate به معنای شرط گذاشتن است، كه در لغت سازش و تسلیم و از نظر حقوقی به معنای قضاوت كنسولی معنی می شود، در واقع قراردادهایی است كه به موجب آن اتباع یك دولت در قلمرو سرزمین های دیگر مشمول قوانین كشور خود می‌شوند.
سال ها پس از این رویداد، بازهم تاریخ تكرار شد و پس از شكست ناصرالدین شاه در جنگ هرات در سال 1235 در متن معاهده پاریس بین دولت ایران و انگلستان؛ برای اتباع انگلیسی كه در ایران زندگی می كردند، این حق را قایل شدند.
امتیازاتی كه در حق كاپیتولاسیون وجود داشت، سبب گرایش سیاستمداران به سوی بیگانگان و پذیرش تابعیت كشورهای خارجی شد تا از مزایای بیشتری برخوردار باشند كه این امر لطمه های جبران ناپذیری را به پیكره كشور وارد ساخت، ضربه ای كه نشان از عدم اقتدار حكومت در كشور داشت؛ تا آن كه در سال 1307 رضاخان در یك حركت نمایشی با طرح مساله حذف كاپیتولاسیون، مساله اصلاح نظام قضایی ایران را پیشنهاد داد و به ظاهر لغو كاپیتولاسیون را در 21 اردیبهشت 1307 اعلام كرد . دگربار برگ های تاریخ ورق خورد و در 29 فروردین 1340 قرارداد وین در اتریش، پیرامون روابط سیاسی دو كشور ایران و آمریكا به امضای نماینده مختار دولت ایران در وین، 'احمد متین دفتری' رسید و در اسفند همان سال از سوی سفارت آمریكا این قرارداد به دولت امیر 'اسدالله علم' اعلام شد.
این پیشنهاد در 13 مهر 1342 در كابینه علم و سپس در مرداد 1343 در مجلس سنا به تصویب رسید و در نهایت حسنعلی منصور نخست وزیر وقت این لایحه را در 21 مهر 1343 به مجلس شورای ملی برد و به تصویب نمایندگان مجلس رساند.
اما این بار صدای رسای اعتراض، امام خمینی (ره) نسبت به این قرارداد در جامعه طنین انداز شد و در چهارم آبان 1343 ایشان در اعتراض به تصویب لایحه كاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی، ضمن ذلت بار خواندن این قانون در سخنرانی شدیداللحنی فرمودند: '... عزت ما پایكوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایكوب كردند. قانونی رابه مجلس بردند كه در آن ما را ملحق كردند به پیمان وین... كه تمام مستشاران نظامی آمریكا با خانواده‌هایشان، با كارمندهای فنی‌شان باكارمندان اداری‌شان، باخدمه‌شان... از هر جنایتی كه در ایران بكنند، مصون هستند. آقا من اعلام خطر می‌كنم، ای ارتش ایران من اعلام خطر می‌كنم، ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می‌كنم... والله گناهكار است كسی كه فریاد نكند. ای سران اسلام به داد اسلام برسید. ای علمای نجف به داد اسلام برسید. ای علمای قم به داد اسلام برسید...'
اما این رخداد سرآغاز یك نهضت شد؛ امام خمینی(ره) اعتراض شدیدی به این قرارداد ننگین كرد، قراردادی كه ثمره آن برای ایرانیان چیزی جز حقارت نداشت، با آشكار شدن ابعاد این قرارداد بازاریان و دانشگاهیان نیز به امام(ره) پیوستند و این امر حكومت را بر آن داشت تا امام خمینی(ره) را دستگیر و 13 آبان 1343 به آنكارا تبعید كنند.
گرچه تبعید معمار كبیر انقلاب باعث شد تا مدتی این قانون در ایران اجرا شود، اما با رشادت و شجاعت ایشان بی كفایتی سیاسیون آن زمان آشكار شد و مردم به ماهیت اصلی آنان پی بردند؛ تا آن كه سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی كه آرمان والایش استقلال و عزت ایران است و اجازه تاراج سرمایه های مادی و معنوی این مرز و بوم را به بیگانگان نمی دهد، در بیست و سوم اردیبهشت 1358 شورای انقلاب اسلامی طرحی را تصویب كرد كه بر قانون و مصوبه بیست و یكم مهر 1343 در رابطه با اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریكا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین(كاپیتولاسیون) خط بطلان كشید و رویای خام بیگانگان؛ برای سلطه بر ایران را تا به ابد پوچ و دست نیافتنی كرد. در بیانیه وزارت خارجه پیرامون لغو این امتیاز چنین آمده بود: 'به پیشنهاد هیأت وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون و مصوب 21 مهر 1343 راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریكا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین (كاپیتولاسیون) از تاریخ 23 اردیبهشت 1358 لغو شد'.
اطلاع**9131**1717
گروه اسناد و اطلاع رساني - به ياد ماندني ترين ثمره انقلاب اسلامي لغو رسمي قانون ننگين كاپيتولاسيون پس از 150 سال در ايران بود كه الغاي آن، فضاي ايران اسلامي را آكنده از رايحه خوش آزادي و استقلال كرد و دوره استبداد و سرسپردگي به بيگانگان را با همت بزرگ مردان و زنان اين مرزوبوم به خط پايان رساند.