به گزارش ايرنا، بناي تيمچه قم توسط هنرمند برجسته دوره قاجاريه استاد حسن معمارباشي قمي در سال 1301 هجري قمري در عهد ناصري طراحي و اجرا شده است كه مطابق اسناد و مدارك موجود باني ساخت بنا شخصي بنام مرحوم حاج سيد محمد طباطبايي بوده كه از تجار بزرگ قم در آن عصر است.
اين بنا از ابتدا جهت تجارت فرش ساخته شده است و با توجه به اينكه فرش يكي از مهمترين محصولات هنري و صنعتي قم است ، ساخت بنا در آن مقطع زماني اقدامي خلاقانه و جالب توجه است.
رونق تجاري تيمچه بزرگ قم در آن زمان چنانچه از نقل قول اهالي بازار بر مي‌آيد نشان دهنده درايت باني و نيز نياز بازار به چنين بنايي بوده است.
سراي صدراعظم و سراي همداني ها در بازار قم از ديگر آثار معمارباشي است و از نمونه‌هاي مشابه اين بنا مي توان به تيمچه امين‌الدوله در كاشان و تيمچه حاجب الدوله تهران اشاره كرد.
ساخت طاق تيمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر 16 متر و ارتفاع 15 متر به واقع يكي از شاهكارهاي معماري در بناهاي تجاري فرهنگي عصر قاجاريه است.
تيمچه بزرگ متشكل از دو بخش اصلي تيمچه و سراست كه فضاي صحن، حجره‌ها در فضاي تيمچه و كارگاه‌هاي رفوگري و حياط پشتي در محدوده‌ي سرا قرار دارند.
تيمچه داراي دو در ورودي از راسته‌ي بازارنو شامل يك در ورودي اصلي و يك در ورودي فرعي و نيز يك ورودي از كوچه سيد اسماعيل به سرا است.
معماري تيمچه بزرگ قم اولين عنصر شناسه اين مكان تاريخي است كه فرم ورودي آن به صورت فضايي نيم هشتي و جزئي از جلو خان آن است كه داراي ابعاد سه متر در پنج و نيم متر است كه در بدنه‌هاي آن حجره‌هايي قرار گرفته است.
ورودي ديگر بنا در محل اتصال حياط و فضاي اصلي تيمچه وجود دارد كه به نوعي فضاي تيمچه را به عنوان مكاني مستقل از حياط معرفي مي‌كند .
پس از ورودي به صحن مركزي بنا مساحتي حدود 385 متر و ابعادي به شكل مستطيل قرار دارد كه فضاي صحن تقريبا حدود دو سوم از فضاي تيمچه را به خود اختصاص داده و اين بخش توسط سه طاق گنبدي شكل پوشيده شده است .
در زير اين پوشش تزيينات با شكوهي چون يزدي‌بندي ، كار‌بندي ، و گچبري قابل مشاهده است و مهارت در ساخت اين تزيينات و هندسه مبتكرانه آن به حدي است كه فضا حالتي رؤيا گونه و خيال انگيز پيدا كرده و هر بيننده‌اي را در بدو ورود محسور شكوه خود مي‌كند.
صحن مركزي شامل دو طبقه حجره است كه اكثريت آنها به پيشه تجارت فرش اختصاص دارد.
در طبقه همكف تيمچه 27 حجره و در طبقه فوقاني 15 حجره قرار دارد و پلان حجره‌ها مستطيل شكل و داراي پوشش طاق و تويزه است.
حجره‌هاي فوقاني درب هاي چوبي با تزئينات بسيار ظريف دارد كه زيبايي زيادي به اين مكان بخشيده است.
از موارد قابل توجه در معماري فضاي صحن تيمچه هماهنگي و هارموني در بكارگيري رنگ‌هاي متنوع و نيز تناسبات بكار رفته است كه نشان از ذوق معمار آن دارد .
سازماندهي فضاهاي صحن بر پايه دو محور طولي و عرضي انجام پذيرفته است كه اين شيوه نظام بندي بنا سبب جذب افراد به مركز صحن تيمچه مي‌شود.
در مركز تيمچه حوضي هشت ضلعي قرار دارد كه بر مركزيت اين فضا تأكيد و از يكنواختي فضاي كف كاسته است و كاربرد آن تنها براي وضو و شست و شو است و منبع آب آن از آب انبار مجاور تيمچه تامين مي شود.
از موارد جالب توجه در فضاي صحن تيمچه هماهنگي معماري بنا با اقليم شهر است بطوريكه فضاي صحن در فصول محتلف سال مطبوع و دلنشين است و با ايجاد سقف روپوش، فضايي جهت تلطيف سرماي زمستان و گرماي طاقت فرساي شهر كويري قم فراهم شده است.
نورگيري فضاي تيمچه بر اساس عدم استفاده نور مستقيم بدليل درجه حرارت بالاي نور آفتاب شهر قم و علت ديگر استفاده از نور غير مستقيم جلوگيري از آشفتگي رنگ هاي متعدد فرش و قالي‌ها در زير نور مستقيم آفتاب است.
استفاده مناسب از نور با توجه به ورود نور از روزنه‌هاي سه گنبد تيمچه و نيز نورگيرهايي كه در قسمت بدنه تعبيه شده اند بسيار شايان توجه بوده و نورپردازي بنا و تزيينات وابسته به معماري فضايي بديع را ايجاد نموده است .
پس از صحن مركزي و عبور از دالان مسقف كه نقش مفصل بين حياط و تيمچه را ايفا مي‌كند، حياط سرا با فضايي مستطيل شكل و مساحتي حدود 85 متر واقع شده است.
كف اين فضا اندكي از فضاي صحن از فضاي صحن اصلي تيمچه پايين تر است و دور تا دور فضاي حياط سكو و داراي پلكان‌هايي در طرفين جهت عبور و مرور است.
در گوشه شمال شرقي حياط پلكان دسترسي به پشت بام بنا قرار دارد و حياط پشتي تيمچه داراي تزيينات آجري بسيار زيباي منقش است كه باعث شده فضا از حالت يكنواختي خارج شود .
فضاي سرا و حياط كوچك آن عمدتا محل كارگاه هاي روفوگري و پرداخت قالي و فرش است كه نحوه انجام ان بسيار قابل توجه است.
مصالح ساختماني مورد استفاده در بازار قم با توجه به امكانات محيطي از خشت، آجر، گل وسنگ فراهم آمده است. علاوه بر بخش سرپوشيده، بازار قم داراي سراهايي نيز است. اين سراها در حقيقت همان كاروانسراهاي ديروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهميت اقتصادي آنها است.
برخي از بناهاي مجموعه بازار نيز قدمت سلجوقي - ايلخاني دارد و با استامپ‌هاي گچي اين عصر زينت يافته‌اند.
قدمت و استخوان‌بندي بازار كهنه و بناهاي همجوار راسته مذكور به پيش از عصر صفوي مربوط است، ليكن بافت معماري راسته بازار نو و تيمچه‌ها و سراهاي جانبي آن اغلب به عصر صفوي - قاجار متعلق است.
بخش‌هاي وسيعي از بازار قم از جمله بازار كهنه در دوران صفويه و در پيرامون مسجد جامع بنا شده و تا پايان دوره قاجاريه بناهاي ديگر به آن افزوده شد.
در دوران ناصرالدين شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و بازارنو احداث شد و در دو سوي اين راسته نو، بناها تازه‌اي مثل تيمچه بزرگ ساخته شد. در سال‌هاي نخست دوره پهلوي نيز بر مبناي ضرورت‌هاي تجاري موجود، بخش‌هايي به بازار نو افزوده گشت.
اين بازار ابتدا به صورت خطي و به شكل يك پارچه ساخته شد و از ميدان كهنه تا پل عليخاني ادامه داشت و درحال حاضر از بازار قديم قم ، دو بخش بازار كهنه و بازار نو برجاي مانده كه هر كدام از اين بازارها حدود يك كيلومتر طول دارند.
تيمچه بزرگ بازار قم در سمت شمال راسته بازار نو، يكي از سه تيمچه شهر قم است.
تيمچه بزرگ قم از نظر وسعت، هنر معماري و تزئينات، از جمله بناهاي منحصر به فرد به شمار مي‌رود كه اين مكان متشكل از بنايي با دو طبقه بالا با 12 غرفه داراي اُرسي‌هاي زيباست كه بيشتر آنها از بين رفته‌اند، بالاي حجره‌ها در زوايا مقرنس گچي مشاهده مي‌شود.
معماري زيبا و مجلل، تجارت تك كالايي آن، جايگاه طراز اول، و سكوت و آرامش از ويژگي‌هاي تيمچه بزرگ بازار قم است تيمچه با دو ورودي به راسته بازار نو راه مي‌يابد.
تيمچه بزرگ قم در سال 1376 به شماره 1902 در فهرست آثار ملي كشور ثبت شده و طي ساليان اخير توسط سازمان ميراث فرهنگي ، صنايع دستي و گردشگري استان قم مورد حفاظت و مرمت قرار گرفته است.
تيمچه بزرگ قم در گذشته توسط سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري طي چند دوره، فعاليت‌هايي نظير بازسازي‌هايي در گنبد، تزئينات زير گنبد، كف‌سازي و همچنين سبك سازي و آجر فرش كردن پشت بام صورت گرفته است.
مسوول روابط عمومي اداره كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان قم در خصوص اقدامات انجام شده در اين مكان تاريخي گفت: آواربرداري و سبك سازي پشت بام، ايزولاسيون پشت بام، ساب و بندكشي بدنه و مرمت جرزها بخشي از طرح هاي اجراشده در تيمچه فرش استان قم بوده است.
'مجتبي شاكر' ساب و بندكشي و مرمت كاربنديها(رسمي بندي و يزدي بندي ها)، استحكام بخشي، بخشي از پايه ها، سنگ فرش كف محوطه اصلي، حذف الحاقات غيرضروري، ساخت درب و پنجره هاي چوبي و احيا و باززنده سازي حوض مركزي را از ديگر اقدامات انجام شده عنوان كرد. ك/4
/7402/ 569
قم- تيمچه قم كه از ديرباز بازار فرش اين شهر است از آثار شاخص و ارزشمند و نماد معماري اسلامي و ايراني است و بازار قديمي قم با مجموعه‌اي متشكل از راسته، چهار سوق، سرا و تيمچه در بافت قديمي اين شهر قرار دارد.
