تبخیر آب در ایران 3 برابر میزان جهانی/ 92 درصد محصولات كشاورزی كشت آبی است

شاهرخ شجری روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا در خصوص وضعیت عرضه و تقاضای منابع آبی در ایران و برنامه ریزی برای بهره برداری مناسب از این منابع آبی افزود: طبق آمارها، متوسط میزان بارندگی سالانه جهان حدود 850 میلیمتر و این مقدار در ایران برابر با 250 میلیمتر و چیزی كمتر از یك سوم متوسط میزان بارندگی سالانه جهان است.

یادآور می شود كه با توجه به شرایط اقلیمی(میزان بارندگی كم و پراكنش مكانی و زمانی نامناسب)، محدودیت و بحران منابع آبی و محدودیت اراضی دارای پتانسیل كشت دیم در ایران، مدیریت تأمین(عرضه) و مصرف(تقاضای) آب نقش اساسی در استمرار تولید محصولات كشاورزی و پایداری درآمد كشاورزان دارد.

به گفته شجری، این در حالی است كه متوسط پتانسیل تبخیر سالانه در جهان 700 میلیمتر و در ایران برابر با 2100 میلیمتر می باشد و این موضوع نشان می دهد كه تبخیر سالانه در ایران سه برابر متوسط تبخیر سالانه جهانی است.

وی تصریح كرد: از یك سو متوسط میزان بارندگی ایران كمتر از متوسط بارندگی جهانی و از سوی دیگر متوسط تبخیر سالانه ایران سه برابر متوسط تبخیر جهان است كه این موضوع نشان می دهد كه محدودیت و كمبود منابع آبی در ایران نسبت به جهان بسیار حاد و جدی تر است.

وی تاكید كرد: منطق حكم می كند كه الگوی بهره برداری از منابع آبی در ایران می بایست نسبت به متوسط جهان بسیار محافظه كارانه و متناسب با شرایط اقلیمی و پتانسیل منابع آبی و در نتیجه بیشتر به سمت تولید محصولات كشاورزی با نیاز آبی پایین و ارزش بازدهی اقتصادی بالا باشد كه متأسفانه در سالهای اخیر آمار تولید محصولات كشاورزی كشور این موضوع را تأیید نمی كند.

رییس بخش تحقیقات اقتصادی، اجتماعی و ترویج مركز تحقیقات كشاورزی استان فارس گفت: همچنین با بررسی توزیع و پراكنش مكانی و زمانی بارندگی در ایران می بینیم كه آنها نیز از توزیع مناسبی برخوردار نیستند و این به محدودیت و كمبود منابع آبی اضافه می كند.

وی افزود: عمده میزان بارندگی در ایران به سطح محدودی از كشور اختصاص دارد، به طوری كه 70 درصد از میزان بارندگی سالانه به 25 درصد از سطح كشور و 30 درصد میزان بارندگی ها به 75 درصد باقیمانده از سطح كشور تعلق دارد.

شجری در خصوص پراكنش زمانی نیز اظهار داشت: همچنین از لحاظ پراكنش زمانی نیز 25 درصد از میزان بارندگی های كشور مربوط به فصولی است كه نیاز به آبیاری محصولات كشاورزی دارد و 75 درصد بارندگی ها مربوط به فصولی است كه نیاز به آبیاری نیست.

وی ادامه داد: حال با توجه به محدودیتهایی كه كشور از نظر میزان بارش، بیلان منفی و افت سطح منابع آبی و توزیع نامناسب مكانی و زمانی بارندگی مواجه است، اما الگوی بهره برداری از این منابع آبی محدود، متناسب با این شرایط و محدودیت ها نیست، به طوری كه الگوی بهره برداری در ایران در مقایسه با جهان با شدت و گستردگی بسیار بیشتر و به صورت بی رویه صورت می گیرد.

شجری با اشاره به اینكه 16 درصد از اراضی جهان به صورت آبی در تولید محصولات كشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد اضافه كرد: ایران با توجه به محدود منابع آبی نسبت به متوسط جهانی تنها از 59 درصد از اراضی خود برای تولید محصولات كشاورزی از منابع آبی استفاده می كند.

به گفته وی، در حالی كه 60 درصد محصولات كشاورزی در جهان از اراضی دیم به دست می‌آید، در ایران فقط هشت درصد از مواد خام زراعی و باغی در اراضی دیم تولید می‌شود و 92 درصد از محصولات كشاورزی با استفاده از آبیاری تولید می‌شوند.

وی با بیان این كه، از حدود 88 میلیارد مترمكعب آب مصرفی بخش كشاورزی نزدیك به 53 درصد آن از منابع آبهای زیرزمینی و به طور عمده از چاه ها تأمین می شود ادامه داد: در این خصوص استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی در بسیاری از استانهای كشور سبب شده كه سطح آب زیرزمینی بیشتر دشت ها با استمرار افت مواجه شده و كیفیت آب برداشتی نیز كاهش یافته و در نتیجه این دشت ها در وضعیت بحرانی قرار گیرند.

عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی استان فارس گفت: طبق آمار موجود، سالانه با بیش از یك متر افت سطح منابع آب زیرزمینی در كشور مواجه هستیم و در واقع افزایش برداشت به میزان 10 میلیارد مترمكعب آب در سطح دشتهای كشور در سال یك معضل اساسی و عامل اصلی خشك شدن دریاچه های ارومیه، بختگان و پریشان است.

وی با بیان این كه، به طور قطع وجود 140 هزار حلقه چاه غیرمجاز در كشور نقش اساسی در بروز و ادامه روند این معضل دارد تصریح كرد: در این میان وضعیت منابع آبی در برخی از دشت ها سبب شده كه این گونه دشت ها از سوی سازمانهای آب منطقه ای در گروه ممنوعه قرار گیرد.

شجری بیان كرد: همچنین، مطابق آمار موجود در سال 1383 تعداد 211 دشت از 609 دشت كشور یعنی(34 درصد) از سوی شركت های آب منطقه ای استان ها ممنوعه اعلام شده است. این آمار در سال 1390 به 290 دشت ممنوعه یعنی(47 درصد) افزایش یافته كه این موضوع در حقیقت شدت بحران منابع آبی در كشور را نشان می دهد.

وی گفت: بر اساس آمار وزارت نیرو متوسط سهم برداشت از منابع آب زیرزمینی نسبت به كل منابع آبی در كل كشور برابر با 55 درصد است كه این نسبت در بعضی از استان های كشور بالاتر است، از جمله در استان فارس این سهم برابر با 75 درصد می باشد، در نتیجه می توان ابعاد مسئله بحران آب در این استان ها از جمله استان فارس در مقایسه با متوسط كشوری گسترده تر می باشد، به طور مثال متوسط میزان بارندگی در استان فارس در طول دوره شش سال آبی یعنی بین سالهای 86 تا 91 نسبت به میانگین بارندگی بلند مدت در این استان كه برابر با 33.1 میلیمتر بوده، همواره كمتر است.

شجری افزود: از میزان 310.6 میلیمتر متوسط میزان بارندگی در طول دوره مورد بررسی در استان فارس، سالانه به میزان 8.3 میلیارد مترمكعب منابع آب زیرزمینی تغذیه شده كه در مقایسه با برداشت سالانه به میزان 8.9 میلیارد مترمكعب از منابع آب زیرزمینی، می توان نتیجه گیری كرد كه سالانه به میزان 600 میلیون مترمكعب كسری مخزن آب زیرزمینی در این استان وجود دارد.

وی اظهار داشت: همچنین، از 10 میلیارد مترمكعب مصارف سالانه بخش های كشاورزی، شرب، فضای سبز و صنعت از منابع آبی در استان فارس، به تفكیك 6.4 میلیارد مترمكعب مصرف از بیش از 60 هزار حلقه چاه مجاز، 700 میلیون مترمكعب مصرف از 15 هزار حلقه چاه غیرمجاز و مابقی مصرف از بیش از 2000 مورد چشمه ها، انهار، آبهای سطحی و بیش از 1700 مورد قنوات تأمین می شود.

شجری ادامه داد: همچنین از 105 دشت دارای شبكه پایش در استان فارس تعداد 64 دشت از طرف سازمان آب منطقه های استان ممنوعه اعلام شده است.

به گفته وی، افت متوسط سالانه سطح آب دشتهای استان فارس در طول دوره آماری مذكور، در دامنه حداقل برابر با 0.04 متر و حداكثر برابر با 2.06 متر می باشد، از این تعداد دشت در استان فارس تعداد 42 دشت دارای افت بیش از 10 متر و 99 دشت دارای افت نسبت به ابتدای دوره اندازه گیری هستند.

وی با بیان اینكه آمارهای ارائه شده بیانگر وابستگی شدید تولید محصولات كشاورزی به منابع آبی است، گفت: در چنین شرایطی علاوه بر مهارت و دقت و اتخاذ تدابیر لازم در تأمین و انتقال آب، چگونگی كاربرد و مصرف این منابع آبی محدود(مدیریت تقاضای آن) نیز، اهمیت و ضرورت بیشتری دارد.

شجری اضافه كرد: در حال حاضر شواهد نشان می‌دهد كه بهره‌وری و به تبع آن كارایی مصرف آب در كشاورزی بسیار پایین است و راندمان‌های كمتر از 30 درصد و بهره‌وری كمتر از یك كیلوگرم محصول در مترمكعب آب مصرفی، بیانگر وجود یك فاصله یا شكاف بهره‌وری و كارایی یعنی تفاوت بین عملكرد واقعی و وضع مطلوب در بهره‌برداری از منابع آب كشور است.

وی افزود: در این رابطه استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی در بسیاری از استانهای كشور به ویژه استان فارس همراه با استمرار افت سطح آب زیرزمینی، سبب شده تا كیفیت آب برداشتی نیز كاهش یابد و در نتیجه این دشت ها در وضعیت بحرانی قرار گیرند.

رییس بخش تحقیقات اقتصادی، اجتماعی و ترویج مركز تحقیقات كشاورزی استان فارس گفت: طی سالهای اخیر افت آبهای زیرزمینی در بعضی از دشتهای كشور شدت گرفته كه منجر به كاهش كیفیت این منابع اثرات منفی بر تولید، هزینه و درآمد كشاورزان شده است.

وی اظهار داشت: همچنین، از جنبه های زیست محیطی پایین رفتن سفره آب زیرزمینی در بعضی از این دشتها می توان به ورود آبهای شور به سفره و در نتیجه شوری آب آبیاری و شوری خاك و بیابانزایی اشاره كرد.

وی اضافه كرد: از یك سو این پدیده منجر به كفشكنی، دوربرداری و پشته زنی چاه ها توسط كشاورزان و افزایش ارتفاع پمپاژ و در نتیجه منجر به افزایش هزینه تولید آنها شده و از سوی دیگر اثرات منفی گسترده ای از ابعاد اقتصادی - اجتماعی از جمله تشدید بیكاری، خارج شدن نسل جوان از فعالیتهای كشاورزی، خشك شدن چاه ها و چشمه ها و همچنین ركود در بخشهایی از صنایع وابسته به كشاورزی را در پی خواهد داشت.

شجری افزود: با توجه به ابعاد مختلف و وضعیت حاد منابع آب زیرزمینی در ایران، یافتن راه حل های مناسب ضرورت دارد كه در این راستا مهمترین اصل برای افزایش عملكرد تولید و در نتیجه تولید پایدار، انجام برنامه ریزی علمی در راستای افزایش پتانسیل تولید در واحد سطح با حفظ منابع پایه است.

وی، محدود كننده ترین عامل تولید برای پایداری كشاورزی ایران، بحران و كمبود منابع آبی كه نتیجه سوء مدیریت منابع آبی و تولید و تجارت محصولات كشاورزی با نیاز آبی بالا و ارزش افزوده یا بازده اقتصادی پایین می توان عنوان كرد كه نتیجه‌ گیری می‌شود كه در حال حاضر موجه‌ترین راه برای مقابله با مسئله كمبود آب در ایران تلاش در جهت بهینه‌سازی الگوی مصرف آب و تولید و تجارت خارجی محصولات كشاورزی است.

شجری یكی از این راهكارها را تغییر تخصیص منابع آبی دانست و گفت: به نظر می‌رسد كه نظام تخصیص منابع آب در كشور كه عمدتا بر پایه تخصیص مبتنی بر ضوابط اداری و سیاسی است باید به تدریج به سوی نظام تخصیص مبتنی بر اصول اقتصادی كه هدف آن به دست آوردن حداكثر ارزش اقتصادی از منابع آب باشد، حركت كند.

وی افزود: تجربیات موجود در ایران و كشورهای دیگر نشان می‌دهد كه تغییر نظام بهره ‌برداری از منابع آب در جهت مطلوب تنها با استفاده از اهرمهای اداری و قانونی میسر نیست و گرایش به استفاده از مشاركت كشاورزان در مدیریت آب بیشتر شده است.

شجری اضافه كرد: اتكاء به نظام اداری به منظور كنترل مصرف آب و یا افزایش قیمت بدون مشاركت كشاورزان نتایج مطلوب در بر نداشته همچنین تجربیات موجود نشان می‌دهد كه كشاورزان درآمد آنی خود را بر ملاحظات بلند مدت استفاده از آب ترجیح می‌دهند.

وی گفت: آگاهی به كشاورزان از طریق نظام ترویجی و جلب مشاركت آنان از طریق ایجاد تشكل‌های مصرف كنندگان آب به منظور كنترل مصرف و توزیع عادلانه و منصفانه آب می‌تواند از برخی سوء استفاده‌ها در جریان توزیع آب جلوگیری كرده و كارایی نظام اداری در رسیدن به هدف مدیریت مصرف آب را افزایش دهد.

شجری از دیگر راهكارهای مصرف بهینه آب اظهار داشت: از نظر اقتصادی، منطقه و یا كشوری ایران با كمبود آب مواجه است، بنا بر این باید محصولاتی را تولید كرد كه بیشترین محصول و درآمد را از هر واحد آب ایجاد نماید و در مقابل محصولاتی كه به آب بیشتر نیاز داشته و یا بازده كمتری در واحد آب دارند، از مناطق دیگر وارد شود.

وی تصریح كرد: طبق برنامه‌ریزی ها به منظور رسیدن به خودكفایی و همچنین در تدوین سیاست بازرگانی كشور، توجه به این نكته، حائز اهمیت است، بر این اساس تولید محصولاتی كه نیاز آبی كمتری دارند در داخل و واردات بخشی از محصولاتی كه نیاز بیشتری به آب دارند، توصیه می‌ شود، زیرا پیروی از چنین سیاستی به منزله وارد كردن آب مجازی است كه می‌تواند راه حلی برای مقابله با كمبود آب به شمار آید.

شجری خرید آب صرف جویی بخش كشاورزی را از دیگر تدابیر دانست و افزود: خرید آب صرفه جویی شده كشاورزان در نتیجه به كارگیری از روشها و استراتژیهای آب اندوز در تولید محصولات كشاورزی توسط دولت می تواند یك راهكار مفید در كاهش فشار بر منابع آبی محسوب شود.

وی اضافه كرد: هر گاه میزان آب صرفه جویی شده در نتیجه تغییر الگوی كشت، بكارگیری استراتژی مناسب آبیاری، استفاده از روشهای مناسب و نوین آبیاری، پوشش انهار و تسطیح اراضی، به طور دقیق تعیین شود و این آب صرفه‌جویی شده را دولت با قیمت مناسب از زارعین خریداری كند، شاهد استقبال آنان در پرداختن به اقدامات فوق‌الذكر خواهیم بود كه با شركت آنان در مدیریت تقاضای آب به سمت ایجاد تعادل در تقاضا و عرضه آب حركت كرده و از شدت بحران آب به طور قابل ملاحظه خواهد كاست.

شجری ادامه داد: نظر به اینكه پتانسیل افزایش بهره‌وری و كارایی مصرف آب در كشاورزی به طور كامل مورد استفاده قرار نگرفته است، توجه كشاورزان به استفاده از ارقام مقاوم محصولات كشاورزی به كم آبی و شوری و كاربرد روش ها و فنون آبیاری سازگار با شرایط موجود هر منطقه و ناحیه توصیه می‌شود.

وی اظهار داشت: به منظور تشویق كشاورزان و مصرف كنندگان دیگر آب، لازم است كه در تدوین برنامه های توسعه اقتصادی برای اصلاح الگوی مصرف آب از سیاست‌های تشویقی حداكثر استفاده به عمل آید به عنوان مثال، اقداماتی مانند صدور سند مالكیت آب، بهرسمیت شناختن حق مبادله (خرید و فروش آب)، جدا كردن مالكیت آب از زمین، استفاده از معیار میزان محصول بهازاء هر مترمكعب آب به جای عملكرد در هكتار جهت تشویق كشاورزان و خرید آب صرفه جویی شده است.

وی اضافه كرد: همچنین از لحاظ امنیت غذایی، به جای كاهش سهم آب كشاورزی گزینه موجه‌تر عبارت از خرید مازاد آب (آبی كه در نتیجه صرفهجویی بهره‌برداران حاصل می‌شود) توسط شركت‌های آب منطقه‌ای است كه باید مورد توجه وزارت نیرو قرار گیرد.

اقتصام(4)9186**1594