تا مدت ها رسم بر این بود كه هر زائر شیعی پس از ورود به مدینه و زیارت حرم مطهر پیامبر(ص) و اقامه نماز در مسجد آن حضرت، به زیارت قبور پاك ائمه بقیع (ع) و سایر قبور متعلق به اقوام و یاران پیامبر اعظم(ص) رفته و سپس بیت الاحزان را زیارت می كرد؛ به این امید كه اگر به قبر مطهر زهرای مرضیه (س) دسترسی ندارد، آن حضرت را در محل دیگری كه به وی منتسب است زیارت كند.
یعنی حداقل در جایگاهی كه دخت گرامی پیامبر پس از رحلت پدر بزرگوارش و در ایام آخر عمرش هر روز چند ساعت از وقت خویش را در آنجا به عبادت و گریه و ناله سپری نمود، نماز بخواند و به یاد اشك های آن حضرت اشك بریزد.
مرحوم حجت الاسلام محمدصادق نجمی كه به تحقیق در زمینه بیت الاحزان پرداخته بود، نتایج تحقیقات خود را در مقاله ای ارائه كرد كه خلاصه ای از این مقاله را به مناسبت سالروز شهادت حضرت زهرا(س) بیان می كنیم.
** بیت الاحزان از نظر علما و مورخان
عده ای از علمای بزرگ و شخصیت های علمی كه در تاریخ مدینه و یا درباره زیارت بقیع مطلبی نوشته اند، از بیت الاحزان نیز سخن گفته و وجود آن را تایید نموده اند كه نظرات چند تن از آنان را به ترتیب تاریخ زندگی آنان، می آوریم:
1 - ابوزید عمر بن شبه نمیری 173 - 262 كه یكی از قدیمی ترین تاریخ موجود درباره مدینه منوره را به نام تاریخ المدینه نوشته است و یكی از شخصیت های علمی و از فقها و محدثان مورد وثوق و از مورخان مورد اعتماد، نزد علما و دانشمندان اهل سنت است، در كتاب خود، آنجا كه آثار و قبور بقیع (موجود در زمان خودش) را معرفی می كند، چنین می نویسد:
شخص موثق و مورد اعتمادی بر من نقل نمود مسجدی كه در طرف شرقی آن به جنازه اطفال نماز خوانده می شود، دراصل خیمه ای بوده برای زن سیاهی بنام رقیه كه به دستور حسین بن علی (ع) در آنجا می نشست تا از قبر فاطمه (ع) مراقبت كند. زیرا قبر فاطمه را كسی بجز همان زن نمی شناخت.
از این گفتار دو مطلب به دست می آید. اول این كه بیت الاحزان در دوران امام حسین (ع) یعنی تا سال 61 هجری، مانند حال حیات حضرت زهرا (س) به صورت خیمه و چادری مشخص بوده كه امام حسین (ع) بر حفظ آن عنایت و اهتمام داشته، بطوری كه به یكی از بانوان و ارادتمندان حضرت زهرا (س) ماموریت داده در این بیت و خیمه اقامت نموده و از آنجا نگهبانی كند و شاید براساس همین دید و اهتمام و به پیروی از روش آن حضرت، افرادی از اهل بیت عصمت پس از آن حضرت نیز همین روش را ادامه داده و خیمه را به ساختمان مبدل نموده اند.
دوم این كه بیت الاحزان پس از این دوران و در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم، دارای ساختمان بوده كه ابن شبه را وادار نموده است كم و كیف و انگیزه بوجود آمدن این ساختمان را از افراد مطلع جویا شود و یكی از افراد مطلع و مورد وثوق نیز تا آنجا كه در این مورد اطلاع داشته با وی در میان گذاشته است و سابقه آنجا را كه زمانی بصورت خیمه بوده، بازگو نموده است ولی این نكته كه خیمه دقیقا در چه تاریخی و به وسیله چه كسی به ساختمان تبدیل شده، معلوم نیست.
اما مطلب دیگری كه در ذیل این گفتار آمده است كه اقامت آن زن در میان بیت الاحزان برای حفظ و مراقبت قبر حضرت زهرا (س) بوده، می تواند آوردن دلیلی از سوی نویسنده باشد كه توجیهی متناقض و غیر قابل قبول است. زیرا اولا خود این شبه در این كتاب، مانند عده دیگری از مورخان می گوید كه علی (ع) پیكر مطهر حضرت زهرا (س) را شبانه و در داخل منزل خود دفن نمود. بنابراین، مراقبت از قبر آن حضرت در بقیع مفهومی ندارد.
ثانیا اگر قبر آن حضرت در بقیع واقع بوده و كسی بجز رقیه آن را نمی شناخته، باز هم مراقبت از قبر مجهول، معنا و مفهومی ندارد.
به هرحال با توجه به شرایط خاص و حساس آن روز، ابهام در پاسداری از بیت الاحزان و توجیهات مختلف در اقامت یك زن در داخل آن، بعید نیست.
2 - فتوای امام غزالی بر استحباب خواندن نماز در بیت الاحزان
امام ابومحمد غزالی 450 - 505 كه یكی از شخصیت های معروف و از علما و دانشمندان اهل سنت است، در بیان وظایف زایران مدینه منوره و كسانی كه به زیارت بقیع مشرف می شوند می گوید مستحب است كه زائران، هر روز صبح، پس از زیارت قبر حضرت رسول (ص) در بقیع حضور بهم رسانند و قبور پیشوایان دینی و صحابه را كه در آنجا مدفون هستند زیارت كنند و سپس می گوید و مستحب است در مسجد فاطمه (س) نیز نماز بخوانند.
3- ابن جبیر، جهانگرد معروف و دانشمند اسلامی 540 - 614
سومین كسی كه بیت الاحزان را از نزدیك زیارت كرده و در باره آن سخن گفته است، جهانگرد معروف اسلامی ابوالحسین احمد بن جبیر اندلسی است.
او كه در محرم سال 580 هجری قمری وارد مدینه شده و بقیع را زیارت كرده، می گوید: و در كنار قبه عباسیه، خانه ای قرار گرفته است كه به فاطمه، دختر رسول خدا (ص) منتسب می باشد و می گویند این همان خانه ای است كه فاطمه زهرا (س) به آنجا می آمد و در آنجا اقامت و حزن و اندوه خود را در مرگ پدر بزرگوارش ابراز می نمود.
4 - چهارمین شخصیت و مورخی كه وجود بیت الاحزان را تایید كرده، پیشوای مورخان، نورالدین علی بن احمد سمهودی مصری (844 - 911 هجری قمری) است، شخصیتی كه پس از وی هیچ مورخ و نویسنده ای در باره مدینه كتابی ننوشته و هیچ گوینده و خطیبی، از تاریخ مدینه سخن نگفته، مگر اینكه به گفته او استناد جسته و از كتاب وفاءالوفا استمداد جسته است.
او می گوید: مشهور در بیت الاحزان، همان محلی است كه به مسجد فاطمه معروف و در طرف قبله حرم (امام) حسن و (جناب) عباس واقع گردیده است.
وی در ادامه تاكید می كند: به عقیده من، این بیت الاحزان در محل همان بیت و مسكنی است كه علی بن ابی طالب (ع) آن را در بقیع آماده ساخت كه فعلا در میان آن، شكل چند قبر نیز موجود است.
5 - یكی از جهانگردان غربی كه به مكه و مدینه مسافرت كرده و در سیاحتنامه خود از آثار و ابنیه حجاز و از اخلاق و رسوم مسلمانان در موسم حج و از جزئیات زندگی مردم حجاز سخن گفته «سر ریچار بورتون» است كه حرم ها، گنبدها و بارگاه های موجود در بقیع را معرفی و با قلم خود ترسیم و تصویر كرده است.
این جهانگرد انگلیسی در سال 1853 میلادی بقیع را از نزدیك مشاهده نموده و درباره بیت الاحزان چنین گفته است: در بقیع مسجد كوچكی است كه در سمت جنوبی گنبد عباس بن عبدالمطلب واقع گردیده و این مكان را بیت الاحزان نیز می نامند. زیرا فاطمه زهرا (س) آخرین روزهای عمر خویش را در این محل به سر می برد و برای از دست دادن پدر عزیزش نوحه سرایی می نمود.
مطالبی كه از این جهانگرد نقل شد، دلیل روشنی بر مشخص بودن ساختمان بیت الاحزان در زمان وی و اشتهار وجه تسمیه و انگیزه ایجاد آن می باشد كه یك جهانگرد انگلیسی و غیرمسلمان در اندك زمان و با مختصر تماس با مسلمانان توانسته است همه این مطالب را همانگونه كه در منابع محكم تاریخی و حدیثی آمده است، دریافت و درسیاحت نامه خود منعكس نماید.
** منابع تاریخی بیت الاحزان قبل از تخریب
بیت الاحزان در سال 1344 هجری در آستانه تخریب واقع شد و در این مدت كمتر از نیم قرن، از میان میلیون ها زائر بیت الاحزان، تعدادی از علمای برجسته و نویسندگان را می بینیم كه در تالیفات خود از بیت الاحزان سخن به میان آورده و از این بنای تاریخی و اثر فراموش نشدنی یاد نموده اند، از جمله:
1 - ابراهیم رفعت پاشا نویسنده و امیرالحاج مصری است كه برای آخرین بار در سال 1325 هجری قمری بقیع را زیارت كرده و مشاهدات خود را درباره بیت الاحزان چنین نقل می كند: در بقیع، گنبد دیگری نیز وجود دارد كه ˈقبة الحزنˈ نامیده می شود و می گویند كه این گنبد در بالای همان محل ساخته شده است كه فاطمه (س) پس از رسول خدا (ص) به آنجا می آمده و حزن و اندوه خود را ابراز می نموده است.
وی سپس اضافه می كند: در بقیع گنبدهای زیادی بود كه وهابی ها از بین برده اند.
2 - یكی دیگر از كسانی كه در آستانه تخریب بیت الاحزان و پنج سال قبل از این حادثه تاسف بار، بیت الاحزان را زیارت نموده و در سفرنامه خود به نام خاطرات مكه منعكس نموده مرحوم حاج سید احمد هدایتی است.
3 - مرحوم علامه سید عبدالحسین شرف الدین، ( 1290 - 1377) سومین كسی است كه بیت الاحزان را پنج سال قبل از تخریب، زیارت و به تناسب بحثی در كتاب خود ˈالنص و الاجتهادˈ به این مطلب تصریح كرده و گفته است: سپس علی بن ابی طالب در بقیع محلی را آماده ساخت كه فاطمه زهرا برای گریه كردن، به آنجا می آمد و بیت الاحزان نامیده می شد و شیعیان در طول تاریخ این بیت را همانند مشاهد و حرمهای مقدس زیارت می نمودند تا اینكه در این ایام (سال 1344 هجری قمری) ملك عبدالعزیز بر سرزمین حجاز مسلط و با دستور وی بر اساس پیروی از وهابیگری، منهدم گردید و در سال 1339 هجری كه خداوند توفیق سفر حج و زیارت پیامبر و مشاهد اهل بیتش در بقیع را بر من عنایت فرمود، بیت الاحزان را زیارت كردم.
مرحوم نجمی در پایان چنین نتیجه گیری می كند كه بیت الاحزان، از دوران حیات حضرت زهرا (س) تا سال 1344 هجری قمری، محلی مشخص بوده كه شیعیان آنجا را همانند سایر مشاهد و حرم ها زیارت كرده و در آنجا به نماز و عبادت می پرداختند و حتی امام غزالی اهل سنت نیز به نماز خواندن در این محل تشویق و توصیه نموده است.
به اعتقاد این دانشمند شیعه بیت الاحزان در زمان حسین بن علی (ع) دارای چادر و خیمه بوده و سپس به ساختمان مبدل گردیده است كه هنگام تخریب دارای گنبد بوده است.
بیت الاحزان در اصطلاح عامه، گاهی به مسجد فاطمه و گاهی با هر دو نام و گاهی نیز به قبه الحزن نامیده شده و طبعا نویسندگان نیز از هر سه نام مصطلح، استفاده نموده اند ولی آنچه مسلم است این است كه بیت الاحزان هیچگاه بعنوان یك مسجد واقعی شناخته نشده است و وجود چند قبر در داخل آن كه سمهودی اشاره نموده، دلیل و موید این معنا است.
نجمی همچنین تاكید می كند كه بنابر مضمون روایات، بیت الاحزان در داخل بقیع بوده و همه مورخان بدون استثنا بر همین معنا تصریح و اضافه می كنند كه در سمت جنوبی و در مجاورت حرم ائمه اهل بیت (ع) قرار داشته است. بنابراین محلی كه در سال های اخیر در خارج بقیع، به نام بیت الاحزان معروف گردیده با واقعیات تطبیق نمی كند و منابع حدیثی و تاریخی آن را تایید نمی كند.
فراهنگ(2)**1003**
تهران - ایرنا- سلام بر آن جایگاهی كه پس از رحلت پیامبر اكرم(ص) به آنجا می رفتی و به راز و نیاز با معبود می پرداختی و به یاد پدر گریه می كردی.