تغییر اقلیم و نشانه های آن در ایران

«تمدن صنعتی» اگرچه از بسیاری جهات برای انسان، پیشرفت، رفاه، آسایش و راحتی را به همراه آورده است اما برای محیط زیست جهانی، نه تنها دستاوردی نداشته است، بلكه به عاملی برای تخریب و برهم زدن نظم زمین تبدیل شده است.

پدیده ی «ماشینی شدن» از سده ی 18 میلادی، بشر را به نیروی قدرتمندی تبدیل كرد تا توان هر نوع تغییری بر روی كره ی خاكی زمین را به دست آورد و ساخته های دست خود را از جمله ماشین آلات، ضایعات، پسماندها، گازهای آلوده و .... به میزان وسیعی در سطح زمین پراكنده كند. از همین جا بود كه حیات محیط زیست به خطر افتاد.

به عبارت دیگر صنعتی شدن برای هر كه و هر چه سودآور بود، برای محیط زیست و آب و هوا تاكنون، جز زیان و تخریب چیزی به همراه نداشته است.

اكنون با گذشت بیش از 2 سده از حاكمیت صنعت بر جوامع، تغییر اقلیم (Climate change) یا «گرمایش زمین» (Global Warming) چالشی جهانی و تهدیدی جدی برای محیط زیست كره ی زمین به شمار می رود كه به گفته ی كارشناسان این حوزه، عمده ترین دلیل آن شدت یافتن فعالیت های صنعتی انسان ها است. سرعت فعالیت های انسانی تا جایی است كه پدیده های طبیعی حتی فرصت «خودپالایی» ندارند و وضعیت شان روز به روز در حال بدتر شدن است.

به گفته ی كارشناسان زمین شناسی پدیده های طبیعی و آب و هوا در شرایط عادی قدرت خودپالایی دارند و قادر هستند در صورت به خطر افتادن حیات شانی یا خارج شدن از سیر طبیعی، خود را بازیابی كنند و به حالت طبیعی بازگردند.

افزایش درجه ی حرارت، ذوب شدن یخ های قطبی، بالا آمدن سطح آب های آزاد و بی نظمی در پدیده های آب و هوایی از مهمترین پیامدهای تغییر اقلیم محسوب می شوند.

كارشناسان حوزه ی اقلیم شناسی معتقدند، ایران نیز به همراه دیگر كشورهای جهان دچار تغییر اقلیم شده است و در زمان حاضر نیز نشانه هایی از دگرگونی اقلیمی در ایران قابل مشاهده است.

در ادامه ضمن اشاره به عوامل تغییر دهنده ی اقلیم جهانی، به نشانه های وقوع تغییر اقلیم در گفت و گو با اقلیم شناسان می پردازیم.



*** تغییر اقلیم یا نوسانات آب و هوایی؟

تغییر اقلیم یا تغییرات آب و هوایی به هر تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی اطلاق می شود كه در طولانی مدت برای منطقه یی خاص یا تمامی كره ی زمین رخ دهد.

به دلیل اینكه سخن از تغییرات در زمانی طولانی به میان می آید، برخی دانشمندان حوزه ی اقلیم شناسی اطلاق عبارت «تغییر اقلیم» را برای ناهنجاری های جوی مناسب نمی دانند و معتقدند امری به نام «نوسانات آب و هوایی» در حال وقوع است اما در عین حال بسیاری از آن ها به گرم شدن كره ی زمین نیز معتقدند.

در همین زمینه «بهلول علیجانی» پدر اقلیم شناسی سینوپتیك ایران در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری گفت: تغییر اقلیم به معنای تغییر میانگین ها در دراز مدت است. تغییرات كوتاه مدت به معنای نوسانات آب و هوایی است.

وی افزود: اما می توان گفت بر اساس مطالعات صورت گرفته در جهان كه ایران نیز جزیی از آن است، پدیده یی به نام گرمایش جهانی وجود دارد و كسی منكر گرم شدن هوا نیست.

به گفته ی علیجانی، جهان در حال تغییر است و وضعیت آب وهوایی نیز بر اساس مدل ها یا سناریوهایی تا سال 2100 میلادی تفسیر شده اند.

پدر اقلیم شناسی سینوپتیك ایران در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا، دلیل تغییر شرایط اقلیمی زمین را همانند داستان پیدایش «مرغ و تخم مرغ» دانست و گفت: خورشید، عامل مهمی در تغییر و پراكندگی فشار در سطوح بالای اتمسفر است. در این ارتفاع، بادها جابه جا می شوند كه این جابه جایی در وضعیتِ آب و هوایی زمین تاثیر می گذارد. دلیل تغییر الگوی بادها در سطوح بالای زمین نیز، تغییرات دما در سطح زمین است. برای مثال اگر درجه ی هوای اقیانوس ها بالا یا پایین رود، الگوی بادها نیز تغییر می كند. بنابراین شرایط كلی اتمسفر، عامل اصلی تغییر دما و بارندگی است و در این چرخه ی سیستمی، شرایط كلی اتمسفر نیز، وابسته به شرایط كلی زمین است.

به گفته ی این اقلیم شناس، سامانه ی اقلیم، سامانه یی منظم است اما از سوی دیگر به آن سامانه ی «كیاس» نیز می گویند. این وضعیت به سامانه یی اطلاق می شود كه كوچكترین تغییر در آن ها، شدیدترین عكس العمل ها را در پی دارد.

علیجانی معتقد است كه فعالیت های انسانی در سطح زمین سبب به وجود آمدن این وضعیت شده است و بر اساس تحقیقات هیات بین دولتی تغییراقلیم (IPCC)، فعالیت های انسانی عامل اصلی گرمایش جهانی است.

همچنین «پرویز كردوانی» جغرافیدان برجسته ی كشور به تغییرات جوی رخ داده ی سال های اخیر در ایران، واژه ی «نوسانات» را اطلاق می كند؛ زیرا معتقد است صدها سال زمان لازم است تا اقلیمی به معنای واقعی تغییر كند و دوره یی مانند عصر یخبندان شكل گیرد.

وی گفت: نوسانات ناگهانی آب و هوا نتیجه ی گرم شدن كره ی زمین است و این انسان است كه از سال 1850 میلادی و شروع دوره ی صنعتی شدن با افزایش فعالیت های خود، سبب افزایش گازهای گازكربنیك و متان در كره ی زمین شد.

كردوانی در خصوص تاثیر تغییرات جوی بر سطح كره ی زمین تصریح كرد: گرم شدن كره ی زمین سبب افزایش سطح آب اقیانوس ها خواهد شد و جزایر و شهرهای ساحلی به زیر آب خواهند رفت. حتی بر اساس پیش بینی ها شهر لندن تا 300 سال آینده به زیر آب خواهد رفت.

در این میان «محسن ناصری» مدیر طرح ملی تغییر آب و هوا در سازمان محیط زیست نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: برخی از دیرینه شناسان و هواشناسان معتقدند، شواهدی مبنی بر اینكه سهم اثرات انسانی در تغییرات جوی كم است، وجود دارد و به طور عمده این تغییرات را نتیجه ی رخداد دوره های بلندمدت هواشناسی می دانند اما هر چه پیش می رویم سازوكارهای روشن سازمان ملل متحد در موضوع تغییر آب وهوا، سبب شده تا از تعداد افرادی كه این نظر را دارند، كاسته شود و به نظر می آید كفه ی معتقدان به دخالت انسانی در گرمایش جهانی بسیار سنگین تر می شود.

همچنین به گفته ی دانشمندان باران های ناگهانی و سیل آسا، طوفان های مهیب با قدرت پیش بینی اندك، كاهش دما و یخبندان های شدید و طولانی، خشكسالی های گسترده و دمای بالای هوا همگی از نشانه های تغییر اقلیم در كره ی زمین هستند كه غیرقابل پیش بینی بودن و مهارناپذیری آن ها، فاجعه بارتر از هر موضوع دیگری است.



*** نشانه های تغییر اقلیم در ایران

افزایش ناهنجاری های جوی نظیر بارش های ناگهانی، وزش طوفان های شدید، خشكسالی و افزایش دما چند سالی است كه در برخی نقاط ایران به چشم می خورد.

بارش برف در شهرهای جنوبی و مركزی كشور پس از 50 سال، سرمای شدید و بارش تگرگ در فصل شكوفه دهی درختان، بارش سنگین برف در استان های مازندران و گیلان و ... برخی از نشانه های بی نظمی در شرایط آب و هوایی كشور است.

بهلول علیجانی معتقد است كه تغییر اقلیم پدیده یی جهانی است كه ایران را نیز شامل می شود.

وی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا بارش باران ناگهانی و سیل آسا، بارش سنگین برف، هوای بسیار سرد، بارش برف در نقاط گرم و خشك، كاهش باران در نقاط مرطوب و كوهستانی، افزایش متوسط دمای برخی شهرها در سال های اخیر را نمونه هایی از تغییرات محسوس در آب و هوای ایران دانست.

استاد دانشگاه خوارزمی همچنین با تایید وقوع بی نظمی های اقلیمی در ایران، به حالت های غیرعادی آب و هواییِ به وجود آمده در كشورهای پاكستان و روسیه نیز اشاره كرد و گفت: بی نظمی های اقلیم به معنای خارج شدن وضعیت آب و هوایی از حالت عادی به معنای سرما، بارش، گرما یا خشكسالی های شدید است. برای مثال چند سال پیش سیلی بزرگ پاكستان را در بر و درست در همان موقع برخی جنگل های مسكو آتش گرفت. همچنین در سال های گذشته در مواردی شاهد زمستان های سخت و ویرانگر در شهرهای شمالی ایران یا تجربه ی دمای بیش از 40 درجه در شهرهای كوهستانی، بوده ایم كه این پدیده ها، پدیده یی «ترین» و «بی نظم» بودند و برای این كشورها غیرعادی محسوب می شوند.

كردوانی نیز با تایید وقوع نوسانات آب و هوایی و اشاره به خشكسالی گسترده در ایران، به وجود آمدن این شرایط را معلول افراط گرایی در توسعه طلبی در طبیعت دانست و گفت: از سال 1340 خورشیدی حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق رواج پیدا كرد تا اینكه در عرض 15 سال، 50 هزار حلقه چاه حفر شد و از سال 55 تا 60 تعداد حلقه چاه های حفر شده، دو برابر شد. در زمان حاضر نیز نزدیك به 700 هزار حلقه چاه در كشور وجود دارد.

وی همچنین با انتقاد از فعالیت های سدسازی در كشور گفت: پس از انقلاب توسعه ی كشاورزی و صنعتی به منظور خودكفایی در دستور كار قرار گرفت و همین امر تاثیر مستقیمی بر وضعیت آب كشور داشت.

به گفته ی پدر كویرشناسی ایران، افراط در استفاده از آب و نگاه تك بعدی به توسعه در بخش های كشاورزی و صنعت سبب شده تا وضعیت آبی ایران در مخاطره ی جدی قرار گیرد و این در حالی است كه دارایی های ایران در بخش منابع آبی محدود و این كشور در كمربند خشك قرار گرفته است.

به اعتقاد مدیر طرح ملی تغییر آب وهوا، بدون شك پدیده ی تغییر اقلیم در ایران نیز در حال وقوع است.

به گفته ی وی ناهنجاری های اقلیمی مانند طوفان ها، خشكسالی های بلندمدت و روند دار بودن تغییرات دما و بارش در كشور نشان دهنده ی عمق اثرات تغییر اقلیم است و تنها افزایش سطح آب دریاها نشانه ی تغییر اقلیم نیست بلكه به مفهوم واقعی می توان نشانه هایی از این پدیده را در كشور مشاهده كرد.

ناصری در بخش دیگری از اظهارات خود از رشد روز افزون بیابان ها، تغییر الگوی بارش كشور، از بین رفتن یا كاسته شدن قابل ملاحظه ذخایر برفی مناطق كوهستانی و یخچالی، افزایش دما و روند كاهشی مقدار بارش را فاكتورهای روشن و معناداری دانست كه ضمن وقوع همزمان، همگی با حركت در جهت منفی نشان از وقوع پدیده ی تغییر اقلیم دارند.

*گروه پژوهش های خبری

پژوهشم**9283**2054