شیخ محمد خیابانی در 1259 هجری خورشیدی در خامنه از توابع تبریز به دنیا آمد. وی در كودكی، همراه پدر به روسیه سفر كرد و پس از چند سال كار تجاری در كنار پدر به تبریز بازگشت.
وی به یادگیری علوم دینی همت گماشت و فقه و اصول را از میرزا ابوالحسن آقا مجتهد انگجی آموخت. شهید خیابانی نجوم و ادبیات را نیز فرا گرفت و با تلاش بسیار و دستیابی به مرتبه ی بالای علمی، آموزش را آغاز كرد. او پس از مدتی لباس روحانیت بر تن كرد و امام جماعت مسجد جامع تبریز شد.
شیخ محمد خیابانی با پیروزی مشروطه در 1285 هجری خورشیدی انجمن ایالتی در تبریز را بنیان گذاری كرد. وی در جریان محاصره ی تبریز به وسیله ی محمد علی شاه، با تشكیل جمعیتی مبارز لباس رزم بر تن پوشید و نقش مهمی را در دفاع از این شهر ایفا كرد.
پس از بركناری محمد علی میرزا از سلطنت، شهید خیابانی به عنوان نماینده ی مردم تبریز وارد مجلس دوم شورای ملی شد و این گونه فعالیت سیاسی خود را آغاز كرد.
اوضاع ایران در این هنگامه به دلیل دخالتهای بیگانگان از جمله روسیه، انگلیس و آلمان، بسیار آشفته بود. نمایندگان مجلس در برابر خواست روسیه تزاری برای ماندن رایزنان روسی در ایران مخالفت كردند؛ به همین دلیل مجلس دوم تعطیل شد و شیخ محمد خیابانی كه از مخالفان این اقدام روسی ها بود، مبارزه های خود را با استعمارگران آغاز كرد.
دولت انگلیس كه از رقیب روس ها در ایران بود، با پایان جنگ جهانی اول و تخلیه ی مناطق شمالی ایران از نیروهای روس، به بهانه ی مبارزه با عثمانی ها با تقویت نیروهای خود در ایران و برای نفوذ سیاسی و اقتصادی خود، قرارداد 1919 را در زمان وثوق الدوله در مرداد 1298 هجری خورشیدی با ایران منعقد كرد.
برپایه این پیمان امتیاز راه‌آهن و راه های شوسه در سراسر كشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ی ایران زیر نظر رایزنان سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت.
خیابانی به مخالفت با این قرارداد برخاست و روزنامه ی تجدد را انتشار داد و احیای آزادی و ایجاد تحولی بنیادین در حكومت ایران را گام نخست برای بیرون راندن اشغالگران خارجی معرفی كرد. او تنها راه مقاومت را قیامی دانست كه آن را در هفدهم فروردین 1299 هجری خورشیدی در تبریز آغاز كرد.
شیخ محمد خیابانی با همراهی مردم در این قیام، به پاكسازی نهادهای دولتی از وجود بیگانگان پرداخت و با بنیان نهادن دولت آزادیستان، نظارت بر آنها را به مردم سپرد.
این قیام پنج ماه ادامه یافت تا اینكه وثوق الدوله سقوط كرد و مشیرالدوله كابینه ی جدید را تشكیل داد. مشیرالدوله با مامور كردن مخبرالسلطنه تمام تلاش خود را برای نابودی این قیام به كار بست و سرانجام با عملیات نظامی خود با كمك نیروهای قزاق، این قیام را سركوب كرد و شیخ محمد خیابانی این مجاهد و مبارز راه حق و آزادی را پس از سال ها مبارزه و قیام در زمینه های نظامی و سیاسی در برابر بیگانگان، در بیست و دوم شهریور 1299هجری خورشیدی در 40 سالگی به شهادت رساند.
در آخرین سخنرانی شهید شیخ محمد خیابانی آمده است:
«... تبریز می‌خواهد حاكمیت بدست ملت باشد. تمام ایران. فعلا با زبان حال خود این تقاضا را می‌نماید. هرگاه تهران از قبول این نظریه سرپیچی كند، ما با اصول رادیكالیسم ایران را تجدید بنا خواهیم نمود، ما می‌گوییم حاكمیت دموكراسی باید در سراسر ایران جاری باشد. اهالی ایالات و ولایات باید رای خود را آزادانه اظهار دارند برای مدافعه این حق، آخرین مرحله مردن است و مردن در این راه را ما بر زندگی بی‌شرمانه ترجیح می‌دهیم...»
با الهام از: كتاب جنبش آزادیستان و شیخ محمد خیابانی
گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**9131
تهران- ایرنا- بیست و دوم شهریور سالروز شهادت شیخ محمد خیابانی است. مبارزی آزادی خواه كه دلاورمردانه در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی ایستادگی كرد و در این راه به شهادت رسید.