این اقوام در زمینه تشكیل زندگی و ازدواج، جشن عروسی، آیین های دینی و مذهبی، مراسم سوگواری و حتی نوع پوشش آداب و سنت های مخصوص به خود را دارند كه نسل به نسل از گذشتگان انتقال یافته و به مردان و زنان امروزی رسیده است.
تركمن ها از جمله اقوام ساكن در این استان شمالی كشور بوده كه با جمعیتی در حدود یك سوم جمعیت گلستان بیشتر در شهرستان های گنبدكاووس، آق قلا، گمیشان، بندرتركمن و مراوه تپه زندگی می كنند.
یكی از آداب قوم تركمن كه سعی می شود در این گزارش به صورت خلاصه به آن پرداخته شود، مراسم عروسی بوده كه همچون دیگر اقوام ایرانی مراحل مختلفی از خواستگاری، نامزدی، عقد و جشن عروسی را در بر دارد.
* ثوزآتماق
در این مرحله، پسری، دختری را برای زندگی مشترك خود می پسندد و بعد دختر و خانواده او تحقیق می كند و در ادامه چند تن از بانوان فامیل نزدیك پسر كه بیشتر مادر، خواهر، عمه و یا خاله او هستند به خانه خانواده دختر می روند.
سرگروه خواستگار در خانه خانواده دختر پس از پذیرایی شدن، می گویند كه «گلمه دیكدن خبر آل دییپ دیرلار» (خوب، بفرمایید، چه خبر؟) و صاحب خانه با شنیدن خبر خواستگاری با خنده می گوید: «اگر خدا قسمت كند، انشاءالله، اما اجازه بدهید ما هم تحقیق كنیم» و برای برای جواب دادن فرصت می خواهد.
* ثوزآلماق
بعد از اولین مرحله خانواده دختر كار تحقیق را شروع می كند، مدت این تحقیق ممكن است چند هفته یا چند ماه طول بكشد و نماینده خانواده پسر هر از چندگاهی نظر خانواده دختر را جویا می شود و سرانجام در صورت رسیدن به جواب مثبت به خانواده پسر مژده می دهد و می گوید: «ثوزیمی آلدیلار» سخنم یعنی سخن خواستگاری پذیرفته شد.
اعلام قبولی از طرف خانواده دختر «ثوزآلماق» گفته می شود و در این مرحله تاریخ آشنایی مقدماتی نیز تعیین می گردد.
* قاپی آچماق
در ادامه مرحله آشنایی مقدماتی مادر، خواهر زن، زن عمو ها و زن برادر های داماد با اعضای خانواده عروس است، خانواده داماد با شیرینی به خانواده پدری عروس می روند و پس از آشنا شدن تاریخ بله برون و نامزدی پسر و دختر مشخص می شود.
* دوزدادشماق
دوزدادشماق یعنی نان و نمك یكدیگر را خوردن و به عبارتی نمك گیر شدن بوده و به عبارتی مرحله مقدماتی نامزدی بوده كه بدون حضور دختر و پسر برگزار می شود.
در این مرحله فقط زن های دو خانواده شركت دارند و طرف داماد هدایایی را كه برای عروس آینده آورده است، تقدیم می كند.
این هدایا می تواند شامل یك تخته روسری تركمنی به نام «یایلیق»، یك تخته روسری گلدار به نام چارقد، یك قواره پارچه پیراهنی، دو ظرف نان روغنی به نام های «قاتلاما و بشمه» باشد.
خانواده دختر نیز بخشی از نان های روغنی را به عنوان تبرك بین حاضرین تقسیم می كند، این مراسم با كف زدن و شادی كردن همراه است و تاریخ مرحله نامزدی رسمی دختر و پسر نیز اعلام می شود.
* آداماق
در آداماق نیز بانوان دو خانواده شركت داشته و بزرگتر خانواده داماد نخی باریك و سیاه و سفید را كه به هم تابیده اند به گردن دختر می آویزد، این نخ را «آلاجایوپ» گفته و نشانه یكی شدن دو شخصیت متضاد یعنی پسر و دختر است و نیز نشانه توافق آنها برای زندگی مشترك با حذف تضادهای رفتاری می باشد.
بعد از این مرحله دختر را «آداقلی» یعنی دختری كه نامزد دارد، می گویند.
* مال كثشمك
برای اجرای این مرحله، طرف داماد به طرف عروس خبر می دهد كه در فلان روز یا فلان شب برای تعیین میزان مهریه با چند تن از نزدیكان خود كه معمولا پدر یا برادر بزرگ او هستند، خواهند آمد.
خانواده عروس نیز چند تن از نزدیكان خود را خبر می دهد در این مجلس پس از پذیرایی با شیرینی و میوه از قصد و نیت مهمانان سوال می شود، آنها نیز قصد خود را آگاهی از میزان مهریه بیان می كنند.
در این مرحله دو طرف بر روی رقم مهریه صحبت كرده و سرانجام به وجه غالب در بین مردم رضایت می دهند، وجه مهریه در روز عروس كِشان و یا چند روز یا چند هفته قبل البته همراه با عقد رسمی به صورت نقد به خانواده عروس پرداخت می شود.
* قودابولماق
مرحله قودابولماق یا خنچه بردن و مرحله دوم نامزدی گفته می شود كه براساس آن یك یا چند روز و گاهی چند هفته قبل از جشن عروسی عده ای از زنان خانواده داماد با قرار قبلی برای اجرای مرحله دوم نامزدی به خانه پدر عروس آینده خود می روند و با این عمل قرابت سببی را صورتی رسمی تر می دهند.
در این روز خانواده داماد هدایایی به عروس و خانواده او اهدا می كنند كه شامل دوازده عدد مجمه (سینی) بوده و در هریك چهار قرص نان قاتلاما است و به وسیله یكی از زنان فامیل حمل می شود.
همچنین چهار عدد كله قند، دؤش (قسمتی از گوشت سینه و راسته گوسفند است كه به شكل مثلث از بدن گوسفند جدا می شود و معمولا به وسیله زن برادر داماد حمل می شود)، گوشواره و گردن بند طلا (این هدیه معمولا به وسیله بزرگترین عروس خانواده داماد، تقدیم می شود)، ساعت مچی، و هدایایی از قبیل روسری، چارقد، كفش، پارچه پیراهنی و حلقه نامزدی اهدا می شود.
* اوربا یایراتماق
یك روز قبل از مراسم قودابولماق، مادر داماد جشن كوچكی با حضور زنان فامیل و همسایه ها ترتیب می دهد و از آن ها می خواهد تا او را در پختن نان روغنی قاتلاما یاری دهند، در این جشن كه آن را «اوربا یایراتماق» می نامند، یكی آرد را الك می كند، یكی دیگ بزرگ چدنی را بار می گذارد، یكی آرد را خمیر می كند، یكی خمیر را به صورت ورقه های نازك و مدور در می آورد، یكی این ورقه ها را به صورت چند لایه روی هم می گذارد، یكی لابه لای ورقه های خمیر ، روغن می مالد و به عبارتی همه كمك كرده و خمیر را می پزند و در نهایت دوازده عدد قرص نان قاتلاما را برای بردن به خانه عروس، كنار می گذارند و تعدادی نیز بین زنان حاضر به عنوان تبرك تقسیم می شود.
* ثاغت بل لِ مك
«ثاغت بل لِ مك» مراسم مختصری است كه در خانه پدری عروس برگزار می شود و در آن زنان دو خانواده كه بیشتر مادر، خواهر، زن برادر عروس و زن برادر داماد هستند تاریخ و روز عروسی را تعیین می كنند و این روز حتما باید یكی از روزهای سعد باشد.
تركمن های گلستان روزهای هر ماه قمری را كه عدد آخر آن به 7 یا 9 ختم شود «سعد» می دانند كه برای انجام اعمال نیكو در نظر گرفته می شود، این روزها را «ثاغتلی گون» می گویند.
* مرحله پیش برنامه
این بخش، رسمی جدید است و به پذیرایی دختر از دوستانش اطلاق می شود كه حدود یك هفته قبل از عروسی انجام می شود.
* كارت نویسی
این بخش نیز پدیده تازه ای بوده و در این مرحله كه معمولا 2 هفته قبل از جشن عروسی است داماد دوستان بسیار نزدیك خود را برای صرف شام دعوت می كند و بعد از صرف شام با همكاری مهمانان لیستی از اسامی كسانی كه باید به عروسی دعوت شوند تهیه می شود و براساس آن كارت عروسی را می نویسند.
این كارت ها، حدود یك هفته قبل از جشن عروسی توزیع می شود، در قدیم كه صنعت چاپ وجود نداشت، كار دعوت حضوری بود.
*مُصایب
مصایب جوانی است هم سن داماد و نزدیكترین دوست او؛ در گذشته گفته می شد كه مخارج شب عروسی كه شامل پذیرایی از دوستان داماد است، به عهده مصایب بوده و خانه پدری این دوست را به عنوان محل پذیرایی «مصایب جای» می گفتند.
اما امروزه داماد راساً مخارج شب عروسی را عهده دار می شود و پذیرایی از دوستان را همراه با پذیرایی پدر و مادر خود از دوستان و آشنایان در خانه ی پدری برگزار می كند.
زمان این پذیرایی شب قبل از عروسی است، در این شب بعد از صرف شام كسانی كه مایل به كمك نقدی باشند مبلغ مورد نظر خود را به نماینده داماد می پردازند و او هم نام كمك كنندگان و مبلغ كمك را در دفتری ثبت می كند تا داماد در آینده جبران كند، بزرگترها رأسا به پدر و مادر داماد تقدیم می كنند.
بعد از صرف شام و جمع آوری كمك مالی مراسم جشن و سرور آغاز می شود كه با ساز و آواز همراه است، این مجلس تا نیمه های شب ادامه دارد و در ضمن آن ساعت عروس كشان را كه معمولا ساعت 9 یا 10 روز بعد است به مهمانان اعلام می كنند تا كسانی كه مایل هستند در كاروان عروس و عروس كشان شركت كنند.
* ب وورچی
«ب وورچی» اصطلاحا به زنی می گویند كه معتمد خانواده عروس و داماد بوده، وی در گوشه ای از آلاچیق تركمنی یا اتاق می نشیند در حالی كه صندوق چوبی پیش رو دارد و ضمن تحویل گرفتن هدایای مدعوین، متقابلاً هدایایی تقدیم می كند.
* كُجه وه یا كجاوه
«كجه وه» در گذشته های دور اتاقكی بود از جنس پارچه های رنگین و معمولا چهل تكه كه آن را بر روی شتر یا گاری نصب می كردند و از درون و برون می آراستند و از آن برای انتقال عروس به خانواده داماد استفاده می شد و از سقف آن زنگی از نوع جرس، شبیه ناقوس كلیسا می آویختند تا بر اثر حركت شتر یا گاو به صدا در آید، صدای زنگ، بیانگر جشن و سرور و عروس كشان بود.
اما امروزه كجه وه اتومبیل های آخرین مدل است كه به وسیله گل وگیاه و نوار های رنگین تزیین می شود و مركب از دو دستگاه است یكی مخصوص عروس و دو تن از ینگه های (همراهان) او و دیگری مخصوص داماد و دوستانش است.
در این زمینه در كتاب نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی تركمن ها از «گنبد دردی اعظمی راد» آمده است:
آن زمان كه كجاوه بر روی شتر بوده و عروس را به خانه داماد می آورند، یكی از خواهران داماد یا نزدیكترین زن به داماد با صدای بلند می خواند:
اؤل گلیان كجه وه اوون ثب دیدیم اجه مه
بارینگ آیدینگ دیدأمه قاراشثین گله جه مه
(آن چه می آید كجه وه است. به مادرم گفتم به كجه وه آرد بپاش/به برادرم بگویید: منتظر گلجه باش.) آرد پاشیدن به كجه وه نشانه آرزو برای سپید بختی است.
و خواهر دیگری می خواند:
آق مایانینگ آغرامنی یؤل گؤتارر ان شاءالله
اؤز دوغانمینگ نازینی قیزگؤتأرر ان شاءالله
(ناز شتر سفید را كه به آن كجه وه بسته اند، جاده تحمل می كند.
و ناز برادرم را عروس خانم، ان شاءالله)
* عروس كشان
در این روز، دوستان و آشنایانی كه مایل به شركت در كاروان عروس كشان هستند در ساعت مقرر در محل خانه داماد حاضر می شوند و هر یك وسیله خاص خود را دارند.
در این روز پارچه های روسری مانند یا حوله، به هر یك از شركت كنندگان در كاروان عروس تقدیم می شود (هم از طرف خانواده داماد در شروع حركت كاروان به سوی خانه عروس و هم از طرف خانواده عروس در زمان انتقال عروس به خانه داماد).
این كاروان مركب از دو بخش شامل كاروان داماد مركب از جوان ها، زن ها، دخترها و كاروان آق سقال ها یا ریش سفیدها است.
كاروان ریش سفیدها حدود نیم ساعت قبل از كاروان داماد به عزم خانه پدری عروس حركت می كند در حالی كه یكی از ریش سفیدها مبلغ مهریه را كه در مراسم «مال كثشمك» توافق شده است در كیفی قرار داده تا به خانواده عروس، تقدیم كند، ریش سفیدهای طرف عروس از این گروه استقبال می كنند و آنها را بر سر سفره ای می نشانند كه روی آن انواع میوه و شیرینی است.
در این مرحله ریش سفید خانواده عروس مبلغ جزئی از مهریه را به ریش سفید طرف داماد بر می گرداند تا بین كاروان ریش سفید ها، تقسیم شود.
بعد از مقدمات فوق اجازه انتقال عروس از خانه پدری به خانه داماد داده می شود و همگی مبارك باد می گویند و آخوند حاضر در مجلس برای خوش یمن شدن این وصلت آیاتی را از قرآن كریم تلاوت می كند، در این هنگام كاروان داماد هلهله كنان ورود خود را اعلام می كند و حامل هدایایی به خانواده عروس نیز است.
* آیاقدان آلماق
در گذشته وقتی زنان همراه كاروان داماد به خانه عروس رسیدند، زنان طرف عروس با گرفتن پای زنانی كه حامل هدایا هستند جنگی مصلحتی بر پا می كردند كه در اصطلاح «آیاقدان آلماق» خوانده می شود و با شادی و هلهله همراه بود اما امروزه این مراسم در كمتر عروس دیده می شود.
* كجه وه كؤیمز
در كشاكش مراسم آیاقدان آلماق زنی با بسته های شیرینی وارد می شود، به این بسته ها «كجه وه كؤیمز» می گویند و بیانگر این مفهوم است كه عروس خانم از این وصلت راضی بوده و پشیمان نخواهد شد، در نتیجه هر دو طرف از جنگ مصلحتی دست می كشند.
بعد از این مرحله، هدایای طرف داماد و بقچه های رسیده بررسی می شود، آنگاه خانواده عروس نیز معادل همان بقچه ها (از نظر تعداد) و محتویات آنها، به بقچه های داماد اضافه می كند كه در نهایت با خود عروس و همراه با جهیزیه او، به خانه داماد حمل می شود، بعد از این مراسم، از میهمانان با چكدرمه (غذای سنتی تركمنی) پذیرایی می شود.
* دالاشماق
بعد از مراسم پذیرایی و رخصت ریش سفیدها نوبت به عروس كشان می رسد تا عروس را به خانه داماد منتقل كنند، در این مراسم، یكی از زن های طرف داماد (زن برادر او) به جانب عروس می رود، در حالی كه یك قواره «چاشو» چادر شبی ابریشمین یا قرمز مجلل به دست دارد و مجادله ای لفظی و مصلحتی بین او و یكی از زنان طرف عروس روی می دهد و در پایان این مجادله ساختگی نیز مثل مراسم دیگر با شادی و هلهله به پایان می رسد پس از آن طرف داماد چاشو یا دون را بر سر عروس خانم می اندازد كه نشانه پیروزی بر طرف عروس است.
و در ادامه به مادر عروس گفته می شود كه اكنون وقت آن است كه با دخترت خداحافظی كنی و مادر رو به دخترش می گوید: دخترم خداحافظ، خوشبخت باشی، قدمت در خانه جدید مبارك.
بعد از خداحافظی مادر با دختر، نزدیكترین زن به عروس (خواهر یا زن برادر او ) راه را بر زنان طرف داماد می بندد و می گوید: خلعت من كو؟ و با گرفتن هدیه ای (یك قواره پارچه پیراهنی) اجازه خروج می دهد، اما در مقابل كجه وه، یكی از برادران عروس منتظر است، او نیز با گرفتن هدیه ای اجازه می دهد كه كجه وه و كاروان همراه آن، بی هیچ مانعی حركت كند.
* اوون ثپمك
وقتی كه كاروان عروس به خانه داماد رسید، مادر داماد با كاسه ای آرد آن را متبرك می كند كه نشانه سفیدبختی و بركت بوده و این مرحله را «اوون ثپمك» می گویند.
* پول ثچمك
پس از مراسم اوون ثپمك نزدیكان داماد بر سر عروس پول، نقل و نبات، می ریزند و گروهی نیز كه معمولا مرد و از اقوام و دوستان نزدیك هستند بر یك بلندی می روند و چیزی را در اندازه توپ تنیس در بین جمعیت حاضر در صحنه می اندازند و به آورنده شیء پرتاب شده، مبلغی پول كه قبلا اعلام شده می دهند.
در عروسی های امروزی این بخش كمتر دیده می شود.
* كُشتی - گورشمك
از مراسم دیگر عروسی كه در گذشته های دور رسم بود كُشتی است كه به آن «گورشمك» می گویند.
در مراسم كشتی شخصی كه زانوی رقیب یا كتف او را به خاك برساند، برنده مسابقه است و از دست ریش سفیدان محل، جایزه می گیرد. به این جایزه 'بایراق' گفته می شود.
* اسب دوانی
یكی دیگر از مراسم دیدنی در عروسی تركمن ها، اسب دوانی است كه در گذشته های دور معمول بود و امروزه خیلی به ندرت، آن هم در روستاها و در سطحی ابتدایی برگزار می شود.
* قاپی ثاقلاماق
«قاپی یا قاپو» به معنی در و «ثاقلاماق» به معنی حراست و نگهبانی است، در طول زمانی كه مراسم پول ثچمك ادامه دارد، عروس را به اتاقی می برند كه به عنوان حجله در نظر گرفته شده است.
این اتاق یا «اوره گی (حجله)» می گویند و قبل از آمدن عروس، چند زن جوان از خانواده داماد در آن حور دارند و این زن ها تا زمانی كه مبلغی را از ینگه های (همراهان) عروس نگیرند. اجازه ورود به آنها نمی دهند، این عمل آنها را «قاپی ثاقلاماق» می گویند.
ینگه های عروس در گذشته حداكثر 4 نفر بودند اما امروزه تعداد آنها را تا 10 یا بیشتر افزایش داده اند.
* قیچی زدن
در اتاق كناری نیز عاقد و گروهی از ریش سفیدهای طرف داماد نشسته اند تا خطبه های عقد به وسیله روحانی محل جاری شود، در طول مدتی كه مراسم عقد در جریان است هیچ كس حق ندارد به دیوار این اتاق و حجله گاه تكیه كند، این مراسم با قیچی زدن 4 نفر در چهار گوشه اتاق همراه و معنی «دست و زبان بدخواهان بریده باد» است.
* وكیل
اعلام رضایت عروس و داماد برای انجام مراسم عقد در حضور عاقد صورت نمی گیرد بلكه برای هر یك نماینده ای تعیین می شود كه معتمد هر دو خانواده است، این معتمد را وكیل می گویند.
پس از این كه كه وكیل ها به حاضرین و ریش سفیدان معرفی شدند روحانی محل كه وظیفه عقد دختر و پسر را به عهده دارد از وكیل عروس می پرسد: «شما در این محل چه كاری دارید؟»
وكیل عروس با اشاره به وكیل داماد می گوید: «از این آقا طلب دارم و باید هم اكنون طلب خود را بگیرم.»
وكیل داماد با عصبانیتی ساختگی می گوید:«من به شما بدهكار نیستم.»
سپس مجادله ای لفظی بین آن دو در می گیرد و سر انجام با وساطت ریش سفیدها و تعارف شیرینی این دعوای ساختگی فیصله می یابد و صیغه عقد جاری می شود پس از آن حاضرین از آبی می نوشند كه با جاری شدن صیغه نكاح متبرك شده است و اصطلاحا «نكا ثو» می گویند.
هر چند امروزه با توجه به این كه عقد دختر و پسر در دفاتر ازدواج انجام می شود در همان جا نیز صیغه عقد جاری می شود و مراسم قیچی زنی كمتر در عروسی ها انجام می شود.
* الدش دیرمك
در نخستین روز ورود عروس و بعد از پایان مراسم عقد در حضور جمعی از زنان دو طرف دست عروس را در دست داماد می گذارند در ضمن این مراسم، زنی از نزدیكان داماد اشعاری را با صدای بلند و آهنگین می خواند كه متضمن مسئولیت های دو طرف (عروس و داماد) در زندگی مشترك است. از جمله خطاب به داماد خوانده می شود:
آلاجا كوینگ گیدرمه آرپا چورك ایدیرمه
توینیق لا، دپدیرمه آغیزلا، قاپدیرمه
دیه باشی، ایت دیرمه چوپرك یونگی دیت دیرمه
(پیراهن وصله دار نپوشان، نان جوین مخوران، مگذار كه به آسیبی برسانند یا درشتی كنند، مگذار كه شتربانی كند یا ریسنده ی پشم نامرغوب شود.)
و نیز خطاب به عروس خوانده می شود:
اوینگدن گلثه قاپارثینگ ایزنیگدن گلثه دپرئینگ
آشینگ كان دن بیشرگین قازان زوردن دوشیرگین
(با دشمن رو در رو مبارزه كن و به آدم های دو رو – كه از پشت خنجر می زنند – قاطعانه پاسخ بده. در پختن غذا خسیس نباش بلكه همیشه دیگ را از مواد غذایی پركن.)
* اوجه آش
بعد از الدش دیرمك، مراسم «اوجه آش» برگزار می شود و آن صرف چكدرمه غذای سنتی تركمن است كه با برنج و گردن گوسفند تهیه می شود و مخصوص عروس و داماد است.
در پایان این مراسم عروس و داماد مبلغی پول در داخل ظرف می گذارند كه به عنوان هدیه برای آشپز باشی است.
هر چند در برخی طوایف قلب گوسفند می پزند كه وظیفه پختن آن را زن برادر داماد به عهده دارد و آن را از وسط به دو قسمت تقسیم كرده و نصفی را به داماد و نصف دیگر را به عروس می دهند تا صرف كنند و عروس و داماد پس از صرف آن هدیه ای را به زن برادر داماد می دهند.
* قایتارما
فردای مراسم عروسی طبق سنتی قدیمی عروس را به خانه پدری باز می گردانند كه به آن «قارینارما» می گویند، گفته می شود این بازگشت و ماندن در خانه پدر در گذشته های دور گاهی تا 2 سال طول می كشید، اما امروزه تقریبا این مراسم به بوته فراموشی سپرده شده است.
از جمله ویژگی های رسومات تركمن ها استفاده از پارچه های بسیار زیبا و رنگارنگ بویژه در مراسم های جشن و عروسی است.
گزارش تصویری عروسی تركمن ها در صفحه عكس ایرنا منتشر شده و خوانندگان می توانند با دیدن آن بیشتر با رسومات و خرده فرهنگ های ایرانی آشنا شوند.
گزارش از: پری سالارنیا
601/2729/ 2025
گرگان - ایرنا - استان گلستان مجموعه ای یك میلیون و 800 هزار نفری از اقوام و مذاهب مختلف ایرانی است كه هر یك با آداب، رسوم و سنت های خود رنگین كمان زیبایی را تشكیل داده اند و در كمال آرامش و هم افزایی برای توسعه این استان زیبا تلاش می كنند.