استان كرمانشاه دارای اقلیم های آب و هوایی گرمسیری در جنوب و جنوب غربی استان، معتدل در مركز استان و سردسیر در بخش شمالی و شرقی می باشد، افزون بر این وجود 900 هزار هكتار زمین زراعی كه بیش از 75 درصد آن دیمزار است و نیز حجم هفت میلیارد متر مكعبی آب های سطحی استان نیز قابل تامل است.
این استان با بهره مندی از ظرفیت های بالایی همانند غنی بودن منابع آب و خاك، دارا بودن میدان های نفتی در سومار و نفت شهر، فرودگاه بین المللی و هاب پروازی غرب كشور، صنایع پتروشیمی، پالایشگاه نفت و قرار گرفتن در مسیر بزرگراه كربلا و راه آهن در حال احداث غرب و نیز مركز خدمات رسانی غرب كشور یكی از استان های مهم كشور محسوب می شود.
** مروری بر شاخص های جمعیتی - جغرافیایی استان كرمانشاه؛
استان كرمانشاه دارای یك میلیون و 951 هزار نفر جمعیت (با طوایف و ایلاتی چون لك، كلهر، جاف، هورامی و.. وجود دارند و مذاهبی چون تشیع، تسنن، اهل حق و مسیحیت) حدود سه درصد از جمعیت كشور (حدود 70 درصد از ساكنان استان را شهرنشین ها و حدود 30 درصد دیگر را روستائیان تشكیل می دهند) و با 24 هزار و 500 كیلومتر مربع مساحت، حدود یك و نیم درصد از كل مساحت كشور را تشكیل می دهد.
در سال های اخیر و با ورود ریزگردهای ورودی از كشور عراق و البته روند خشكسالی ها، كاهش سفره های آب چه روزمینی و چه زیرزمینی به دغدغه ای برای مسوولان و مردم كرمانشاه تبدیل شده و بسیارند سراب ها، چشمه ها، رودخانه ها و قنات هایی كه خشكیده اند كه تهدیدی بالقوه برای به ركود رفتن اصلی ترین ظرفیت استان كه كشاورزی است، می باشد.
** وضع بارش ها و توزیع مصرف آب در استان كرمانشاه؛
به طور متعارف میانگین بارش ها در این استان 460 میلیمتر در سال آبی است اما در سال های اخیر به دلیل بروز خشكسالی های مكرر و كاهش نزولات آسمانی، بارش ها با افت چشمگیری مواجه بوده و حتی در سال آبی 90 - 91 این میزان تا 323 میلیمتر هم كاهش یافت.
براساس گفته مدیرعامل شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه افزون بر90 درصد از آب های استان كرمانشاه به مصرف بخش كشاورزی می رسد و بخش های صنعتی، خدماتی و خانگی هم سهم شان از آب در استان كرمانشاه تنها 10 درصد است.
به همین دلیل است كه گفته می شود صرفه جویی 10 درصدی در بخش كشاورزی به مثابه آن است كه یك منبع جدید آبی ایجاد شده باشد و این كار میسر نیست مگر با مكانیسم هایی چون توسعه آبیاری تحت فشار، برقی و كنتور دار كردن چاه های كشاورزی، آبخیزداری و..
براساس اعلام مدیرعامل شركت آب و فاضلاب شهری استان كرمانشاه، 434 هزار و 620 مشترك آب اعم از خانگی، صنعتی و خدماتی در استان كرمانشاه وجود دارند كه در قالب 30 شهر و افزون بر دو هزار و600 روستای بالای خانوار گستردگی دارند.
طبیعت كوهستانی استان كرمانشاه باعث شده تا آب های زیرزمینی این استان دارای كیفیتی مناسب باشند ضمن اینكه در تامین آب شرب شهرها بخصوص كلانشهر كرمانشاه تصفیه خانه هایی فعالیت دارند تا آب شرب با بهترین كیفیت به مصرف كنندگان برسد اما پاشنه آشیل این است كه از همین آب با كیفیت بالا برای مصارف صنعتی، كشاورزی و خدماتی نیز بهره گیری می شود كه به لاغر شدن سفرهای زیرزمینی آب منجر شده است.
** سیمای كشاورزی استان كرمانشاه
براساس اعلام سازمان جهاد كشاورزی، استان كرمانشاه از نظر جغرافیایی منطقه ایست كوهستانی كه با رشته كوه های زاگرس كه دارای امتداد شمال غربی جنوب غربی می باشد، پوشیده شده است.
ارتفاع نواحی كوهستانی استان بین دو تا سه هزار متر از سطح متغیر بوده و قله های بیش از سه هزار متر نیز مشاهده می شود گرچه ارتفاع دشت ها عموما بیش از یك هزار متر از سطح دریاست.
استان كرمانشاه با آب و هوای متنوع و منابع آب و خاك دارای امكانات فراوان و بالقوه ای برای توسعه كشاورزی است؛ دشت های وسیع این استان در نواحی سرد، معتدل و گرم گسترده شده است.
وجود 900 هزار هكتار زمین زراعی كه 200 هزار هكتار آن آبی و باقی دیم است در كنار تولید محصولات سردسیری و نیمه گرمسیر (خرما و مركبات) از ویژگی های خاص استان می باشد كه در كمتر استانی دیده می شود همچنین خاك این استان در هیچ یك از دشت ها غیر از مقدار بسیار جزئی در مناطق گرمسیری نفت شهر و سومار عامل محدود كننده توسعه كشاورزی نیست و همچنین منابع آب استان دارای ظرفیت قابل توجهی است كه هم اكنون بنا به دلایل مختلف از روش سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.
بنابراین استفاده از این منابع مستلزم سرمایه گذاری و بكارگیری شیوه های نوین و پیشرفته است.
** منابع آبهای زیر زمینی؛
براساس اعلام سازمان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه، منابع آب های زیرزمینی استان از دو گروه سفره های آب زیر زمینی، آبرفتی و مخازن آهكی تشكیل شده است با مطالعاتی كه تاكنون بوسیله وزارت نیرو و مهندسین مشاور به كمك نتایج بررسی های ژئوفیزیك برش الكتریك و چاه های اكتشافی انجام شده، عمق آبرفت در دشت های منطقه را می توان حدود 30 تا 300 متر تخمین زد.
سطح برخورد به آب در تمام دشت های استان چندان عمیق نیست و در اكثر نقاط به سطح زمین نزدیك است بخصوص در فصل بهار با بالا آمدن سطح استاتیك آب، قسمتی از اراضی بصورت باتلاق در می آیند؛ بطور كلی در تمام منطقه سطح آب زیر زمینی بین 5/0 تا 10 متر متغیر بوده و حداكثر آن تا 40 متر می باشد.
سفره آب های زیر زمینی در حاشیه دشت های آزاد بوده و وجود یك لایه رسی در اعماق كم باعث ایجاد سفره آب های تحت فشار در بیشتر نقاط شده مثل دشت های سنجابی كه تعدادی از چاه های اكتشافی و چاه های بهره برداری بین یك تا 30لیتر در ثانیه است.
همچنین بخشی از نزولات جوی از طریق درز و شكاف های موجود در تشكیلات آهكی كه در محدوده استان در سطح وسیعی پراكنده اند به داخل تونل آهكی نفوذ نموده و در نتیجه مخازن آهكی منطقه را بوجود آورده اند كه باعث تشكیل سراب هایی با آبدهی بسیار بالا مثل چشمه طاق بستان، سراب نیلوفر و خضر زنده شده است گرچه در سال های اخیر بدلیل خشكسالی ها و نیز برداشت های بی رویه آب با حفر چاه در اطراف این منابع آبی، بیشتر آنها خشك شده اند.
** نحوه استحصال آب در استان كرمانشاه
آب از رودخانه های استان بصورت پمپاژ از رودخانه، ایجاد بندهای انحرافی سنتی موقت و احداث بندهای انحرافی بتنی و بهره برداری از آب های زیرزمینی بطور كلی توسط چاه عمیق و نیمه عمیق و قنات صورت می گیرد بنابر این توسعه كشاورزی در گرو توسعه بهره برداری بهینه از منابع آب و اعمال مدیریت صحیح آب در شرایط كنونی است در صورت اجرای طرحهای مهار و ذخیره آبهای سطحی در حوزه های مجاور و ایجاد تاسیسات مناسب توزیع آب و استفاده بهینه از مخازن زیرزمینی به ویژه منابع آهكی می توان سطح زیركشت فعلی را به نحو چشمگیری افزایش داد.
** تداوم خشكسالی ها در استان
چندین سال است كه میزان بارش ها در استان كرمانشاه از متوسط و متعارف سالانه آن كه 460 میلیمتر بوده تا سقف 330 میلیمتر كاهش یافته، بعلاوه پدیده ورود ریزگردها از كشور عراق و گرمای زیاد نیز به كاهش سطح آب های رو زمینی و زیرزمینی استان منجر شده است.
در استان كرمانشاه سراب هایی چون نیلوفر، بیستون، دینورآب، هرسین، قنبر، یاوری و.. و نیز رودخانه های قره سو، گاماسیاب، رازآور، جامیشان، سیروان و... وجود دارند كه غیر از چند رودخانه و تعدادی كم از سراب ها، جملگی بخصوص در فصل تابستان در سال های اخیر خشك شده اند.
به گفته مدیركل حفاظت محیط زیست استان كرمانشاه، این شواهد حاكی از آن است كه خشكسالی ها و بحران آب استان كرمانشاه در سالهای آینده نیز ادامه دارد.
'تورج همتی' از وجود شواهد و قرائنی كه نشان دهنده تداوم خشكسالی ها و بحران آب در استان خواهد بود، خبر داده و افزوده است كه خشكسالی ها و بحران آب استان كرمانشاه در سالهای آینده نیز ادامه دارد.
وی به خبرنگار ایرنا، گفت: در سال های اخیر با ورود ریزگردها و موج گرمای هوا شاهد تشدید پدیده هایی چون خشكسالی و نیز كاهش منابع آبی در استان بوده ایم.
وی بر لزوم مدرن سازی كشاورزی و كشت محصولاتی در استان كرمانشاه كه كمتر به آب نیازمند هستند برای مدیریت منابع آبی موجود، تاكید كرد.
همتی ادامه داد: مصرف بهینه آب به بازچرخانی و بازیابی پساب ها به عنوان یك منبع جدید آب كمك می كند كه ضروری است این رویه در دستور كار متولیان بخش كشاورزی و مدیریت كلان استان قرار گیرد.
** ظرفیت های خالی پشت سدهای استان/ چاه های غیرمجاز
كرمانشاه در سال آبی جاری، دوره ای به نسبت پربارش و خوب را داشت و آنگونه كه مدیرعامل شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه می گوید، 530 میلیون متر مكعب از مجموع 730 میلیون متر مكعب ظرفیت آبی پشت سدهای این استان، با این بارش ها تامین و پر شده بود.
'كیاست امیریان' به خبرنگار ایرنا، گفت: با این وجود هنوز 200 میلیون متر مكعب ظرفیت خالی در پشت سدهای شش گانه و به بهره برداری رسیده استان كرمانشاه (گاوشان، آزادی، شیان، سلیمانشاه، گیلانغرب و زاگرس) داریم.
مدیرعامل شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه همچنین از وجود هفت هزار حلقه چاه غیرمجاز در نقاط مختلف این استان خبر می دهد و از اقدام بازرسان و ماموران آب منطقه ای و گروه های گشت زنی برای پر كردن دو هزار حلقه از این چاه ها در سال های اخیر، سخن گفت.
امیریان، البته نظارت بر چاه های مجاز این استان را نیز از فعالیت های این شركت برای كنترل مصرف بهینه آب عنوان كرد و راهكار آن را در نصب كنتورهای هوشمند بر روی آنها عنوان می كند.
** چشم انداز یك هزار و 360 میلیون متر مكعبی ذخیره پشت سدها در استان كرمانشاه؛
براساس اعلام شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه هم اینك شش سد در استان كرمانشاه آبگیری و در حال استفاده هستند اما ساخت 9 سد دیگر در دست اجراست و مطالعات برای احداث شش سد دیگر هم در استان در حال انجام است.
با این حساب در صورت به بهره برداری رسیدن سدهای در دست اجرا و در دست مطالعه و با احتساب سدهای شش گانه كنونی، كرمانشاه در چشم انداز زمانی 1400 خورشیدی دارای 21 سد آبگیری شده خواهد بود كه خود ظرفیتی بزرگ برای جمع آوری از روان آب ها و توسعه كشاورزی با استقرار سامانه های آبیاری تحت فشار خواهد بود ضمن اینكه تامین آب شرب ساكنان استان نیز در بلندمدت تضمین خواهد شد.
شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه همچنین اعلام كرده كه ساخت سدهای دایك در گیلانغرب، زمكان در شهرستان دالاهو، قشلاق در صحنه، كبوترلانه در كنگاور، جامیشان در سنقر، تنگ حمام در سرپل ذهاب، شرفشاه در سومار، كل كش در گیلانغرب و هواسان در ثلاث باباجانی با پیشرفت های فیزیكی بین 16 تا 97 درصدی در حال اجراست.
برهمین اساس انتظار می رود با بهره برداری از این 9 سد مخزنی 480 میلیون متر مكعب ظرفیت ذخیره سازی آب در استان ایجاد شود در حالی كه ظرفیت مورد استفاده كنونی 730 میلیون متر مكعب است.
این در حالیست كه اگر سدهای در دست مطالعه كه شش باب هستند نیز به بهره برداری برسند، 152 میلیون متر مكعب دیگر به این ظرفیت اضافه می شود و در نتیجه كل ظرفیت سدهای استان در چشم انداز یاد شده به یك هزار و362 میلیون متر مكعب خواهد رسید.
احداث شبكه های آبیاری و زهكشی رویه های نادرست كشاورزی در استان
مدیرعامل شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه معتقد است كه در شرایط كنونی، 90 درصد از آب استحصالی این استان در بخش كشاورزی مصرف می شود كه اگر تنها 20 درصد در این حوزه بتوانیم صرفه جویی كنیم مانند آن است كه منابع جدیدی در حوزه آب ایجاد كرده باشیم.
امیریان در مورد احداث شبكه های اصلی آبیاری و زهكشی در حال اجرا، گفت: هم اكنون كار ساخت شبكه آبیاری و زهكشی پایین دست سد گاوشان كه منجر به استفاده اراضی قابل توجهی در استان كرمانشاه می شود با پیشرفت 93 و نیم درصدی در حال اجراست.
وی همچنین پیشرفت شبكه زهكشی و آبیاری سد سلیمانشاه سنقر را 82 درصد اعلام كرد و گفت: اجرای همین شبكه ها در سد زاگرس گیلانغرب دارای 75 درصد، شبكه آبیاری و زهكشی سد آزادی در ثلاث باباجانی دارای 60 درصد، شبكه آبیاری و زهكشی قصرشیرین دارای 80 درصد، زمكان دارای 50 درصد، شبكه آبیاری و زهكشی سد قشلاق صحنه 22 درصد و همین شبكه در سد جامیشان در مراحل آغازین و دارای حدود هفت درصد پیشرفت می باشند.
بر این اساس در صورتی به نتیجه رسیدن این شبكه های آبیاری و زهكشی افزون بر 37 هزار و 490 هكتار از زمین های دیم استان به آبی تبدیل خواهند شد.
همچنین بنا به اعلام شركت آب منطقه ای استان كرمانشاه پنج پروژه آبیاری و زهكشی دیگر در دست مطالعه است كه عبارتند از شبكه های پایین دست سدهای هواسان در ثلاث باباجانی، شرفشاه در قصرشیرین، كل كش در گیلانغرب و شبكه آبیاری و زهكشی شهرستان هرسین كه در صورت احداث این پروژه ها، انتظار است افزون بر 57 هزار هكتار از اراضی كشاورزی را آبیاری كند.
** كشاورزی غیراصولی و استفاده نادرست از آب؛
رییس سازمان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه در این باره به خبرنگار ایرنا، گفت: هم اینك از مجموع 900 هزار هكتار زمین زراعی در استان كرمانشاه افزون بر 200 هزار هكتار را زمین های آبی تشكیل می دهند و همه تلاش ما بر استقرار سامانه آبیاری بارانی و زیرفشار است.
'علی اشرف منصوری' با بیان اینكه در چند ماه گذشته حدود 20 هزار هكتار از زمین های كشاورزی استان به این سامانه ها مجهز شده اند، تداوم موفقیت آمیز این روند را در گرو تعامل و همكاری شركت آب منطقه ای عنوان كرد.
وی بهره برداری به موقع از سدهای در دست احداث و نیز سامانه گرمسیری را از عوامل موثر بر افزایش سطح زمین های آبی و نیز استقرار سامانه آبیاری نوین در این استان دانست.
منصوری گفت: زمین های وسیعی در این استان با احداث سدها آبی می شوند و در پایین دست نیز می توان به آبی شدن دست كم 70 هزار هكتار از زمین های كشاورزی منطقه گرمسیری استان امیدوار بود.
رییس سازمان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه همچنین از تخصیص 13 میلیارد ریال در پیوست قانون بودجه سال 93 برای استقرار سامانه های آبیاری زیرفشار خبر داد و افزود: هنوز اجرای این قانون آغاز نشده و سهم كرمانشاه در این بین مشخص نیست اما قرار است با توجه به مصوبه های سفر رهبر انقلاب به استان در حوزه استقرار سامانه آبیاری بارانی در زمین های كشاورزی، سهم خوبی به این استان داده شود.
كشت ارقامی كه مصرف آبی بالایی دارند، از جمله چالش های بخش كشاورزی استان بوده و همواره منتقدانی در این مورد سخن گفته اند كه باید از تداوم كشت ارقامی چون ذرت و سیب زمینی در استان ممانعت شود و در عوض ارقام كم نیازتر به آب جایگزین شود در واقع تغییر الگوی عملی كشت در استان یكی از مواردی است كه محل مناقشه شده اما ظاهرا جهاد كشاورزی هم به این باور رسیده كه باید در این راستا ورود كند.
رییس سازمان جهاد كشاورزی می گوید: اعمال محدودیت در كشت ارقام پرمصرف از نظر نیاز آب و كاهش سطح كشت محصولاتی مانند ذرت كه نیاز آبی بالایی دارند را با توجه به خشكسالی ها و افت محسوس آب های زیرزمینی استان كرمانشاه در دستور كار سازمان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه قرار گرفته است.
البته در سال های اخیر شاهد ورود كشاورزان اصفهانی و همدانی به كرمانشاه و اجاره زمین های آبی كشاورزان به ازای هر هكتار 70 میلیون ریال بوده ایم.
آنان در این زمین ها اقدام به كشت سیب زمینی می كنند كه ضمن اینكه نیاز آبی بالایی دارد، از بازدهی اقتصادی مناسبی هم بهره مند است و در واقع با آب استان كرمانشاه محصولی تولید می شود كه بخش عمده سود آن به جیب غیركرمانشاهیان می رود علاوه بر این، سفره های آبی استان را نیز نحیف و كم رمق می كند و این درست نگاه منتقدان به بخش كشاورزی و مدیریت مصرف آب در این حوزه بخصوص در سال های اخیر است.
** روستاهای بدون آب، ذرت های غرق در آب!!
'ایرج شهبازی' تابستان امسال به خبرنگار ایرنا، گفته بود كه آب شرب 48 هزار نفر از هم استانی های مان كه در 270 روستا ساكن هستند با تانكر و به صورت سیار تامین می شود و كمی آب دغدغه ای برای این 10 هزار خانوار است.
نكته قابل تامل دیگری كه مدیرعامل شركت آب و فاضلاب روستایی استان به آن اشاره كرد، سرانه مصرف آب در روستاهای استان كرمانشاه است كه به گفته او، 161 لیتر در شبانه روز است در حالی كه 30 درصد آب در نواحی روستایی هدررفت دارد.
وی همچنین از وجود 116 هزار و 297 فقره انشعاب روستایی برای بهره مندی از آب شرب در این استان خبر داد.
با این وضعی كه روستاهای استان كرمانشاه دارند، شاهد ترویج بی رویه ذرت كاری در استان و استفاده نادرست و بی رویه از آب سراب ها، چشمه سارها و مهم تر از همه حفر چاه ها كه قبلا به وجود هفت هزار حلقه چاه غیرمجاز از قول مدیرعامل آب منطقه ای اشاره شد، هستیم.
مدیر زراعت سازمان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه از كاهش 10 هزار هكتاری سطح زیركشت ذرت در استان كرمانشاه نسبت به سال گذشته كه 44 هزار هكتار ذرت كاری در استان وجود داشته، خبر داد.
'اسمعلی پرویزی فر' به خبرنگار ایرنا، گفت: سالانه حدود 400 تا 450 هزار تن ذرت در استان كرمانشاه تولید می شود.
البته این نكته را باید یادآوری كرد كه ذرت تولیدی استان بی آنكه فرآوری شود و یا ارزش افزوده ای برای استان ایجاد كند، از این دیار خارج می شود در واقع حاصل زحمات كشاورزان و البته مصرف نعمت گرانبهای آب استان برای تولید این محصول به قیمت ناچیزی از كف مان می رود!
به گفته علی اشرف منصوری، رییس سازمان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه نیاز آبی ذرت بین 12تا 15هزار متر مكعب در هكتار عنوان است هرچند او بر این باور است كه كشت ذرت، اصلی ترین بهانه كاهش آب در سراب ها، رودخانه ها و یا سفره های زیرزمینی استان نیست و خشكسالی های اخیر بیشترعامل در كاهش منابع آبی استان را داشته اند.
یحیی معماری - خبرنگار ایرنا مركز كرمانشاه
571/567
كرمانشاه - ایرنا - گرچه چرخ های صنعت و خدمات در كرمانشاه بعنوان مركز منطقه غرب ایران زنگ زده و تا حد زیادی 'لنگ' است اما همه چشم روشنی این استان به داشتن منابع طبیعی غنی از جمله در بخش های آب و خاك است.