وقف در لغت به معنای ایستادن یا به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است و در اصطلاح فقهی، حبس كردن مال، تصرف نكردن در آن و بخشیدن منفعت های آن در راه خیر گفته می شود.
وقف و سایر خدمت های عام المنفعه دارای آثار فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری هستند. وقف یكی از بهترین و بادوام ترین جلوه های انفاق، احسان و نیكوكاری نسبت به مردم و خدمت به مصالح جامعه است كه زمینه ی توسعه ی علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را فراهم می آورد و چنانچه موضوع وقف در كشورهای اسلامی مسیر صحیح و شایسته خود را پیدا كند، بسیاری از مشكلات جامعه ی مسلمانان از میان می رود و وقف همان نقش تاریخی و ارزنده خود در شكوفایی تمدن عظیم اسلامی را باز خواهد یافت.
وقف از نظر اجتماعی از جلوه های خاص توسعه، پیشرفت و رفاه جامعه است. زیرا برپایه اصول و قواعدی كه از قرن ها برای موقوفات در نظر گرفته شده معمولا ثروت های جامعه از طبقه ای به طبقات دیگر انتقال پیدا می كند و از حالت اختصاصی به نوع عام المنفعه و تبدیل به ثروت عمومی جامعه تغییر شكل می یابد و در واقع یك دگرگونی اجتماعی آرام صورت می گیرد و از بهره و منافع موقوفات زمینه های توسعه علم، دانش، بهداشت و رفاه عموم فراهم می شود و با توجه به تنوع مصارف موقوفات تقریبا تمام نیازهای روز جامعه می تواند به این وسیله برطرف شود.
وقف به 2 نوع وقف عام و خاص تقسیم می شود، استفاده كنندگان از وقف عام، گروه خاصی نیستند و منفعت آن نصیب همه می شود. اما در وقف خاص، فقط استفاده كنندگان خاصی می توانند از مال و منافع آن وقف بهره مند شوند.
پروردگار بلندمرتبه در آیه 46 سوره كهف می فرماید: «مال و فرزندان آرایش زندگانی جهان اند ولكن، اعمال صالح كه تا قیامت باقی است، نزد پرودگار بسی بهتر و عاقبت آن نیكوتر است.» در این آیه باقیات صالحات می تواند شامل نماز، تهجد، ذكر خدا و صدقات جاری همچون بنای مساجد، مدارس و موقوفات و خیرات در راه خدا باشد.
خداوند در آیه 92 سوره آل عمران می فرماید: «هرگز به مقام بر و نیكی نخواهید رسید مگر این كه از آنچه كه دوست دارید، انفاق كنید.»
پیامبر اسلام (ص) نیز درباره سنت حسنه وقف فرمودند: «عمل انسان جز از سه راه با مرگش قطع می شود: صدقه جاریه، دانشي كه مورد استفاده قرار گیرد و فرزند شایسته اي كه براي او دعا كند.»
سنت وقف با ورود اسلام به ایران، وارد این سرزمین كهن شد كه نتیجه و ثمره های بیشماری را نیز به ارمغان آورد. مدرسه های بسیاری چون نظامیه بغداد، دارالعلم های بخارا و سمرقند، از محل موقوفات اداره می شدند و دانشمندانی مثل ابن سینا و شیخ مصلح الدین سعدی در این مدرسه های وقفی به شكوفایی رسیدند.
مسوول امور موقوفات در دوره ی صفویه با نام «صدرالصدور» وزیر اوقاف و مستوفی موقوفات خوانده می شد و در حكومت زندیه وزارت موقوفات متولی رسیدگی به امور موقوفات و بقاع بوده است.
وزارت معارف، اوقاف و صنایع دستی در حكومت مشروطه متصدی امور موقوفات در ایران بود.
رژیم پهلوی با هدف تسلط و تصرف موقوفات، در 1313 هجری خورشیدی قانون موقوفات را به تصویب رساند، در این زمان عده ای خاص از درباریان تنها می توانستند از درآمدهای موقوفات استفاده كنند. دخالت های دولت در املاك وقفی تا آنجا پیش رفت كه در اردیبهشت 1320 هجری خورشیدی قانون اجازه فروش املاك زراعتی موقوفات در مجلس به تصویب رسید.
این سیاست در زمان محمدرضا پهلوی نیز ادامه یافت و این دولت در فرآیند قانون اصلاحات ارضی در 1339 هجری خورشیدی فروش باقیمانده موقوفات را از سرگرفت و در 1350 هجری خورشیدی با تصویب قوانین مرتبط، موقوفات عامه نیز به فروش رفت؛ كه این امر سبب از میان رفتن اعتماد مردم و وارد آمدن لطمه ای جبران ناپذیر بر پیكره ی سنت پسندیده ی وقف شد.
انقلاب اسلامی ایران در بهمن 1357 خورشیدی به پیروزی رسید، وقف بار دیگر در ایران جانی دوباره یافت و با تصویب قانون تجدید قرارداد، تمامی قرارداد های موقوفات با مستاجران و احكام هیات های امنا باطل شد و با حركتی اساسی موضوع رابطه با مستاجران مورد بازنگری قرار گرفت.
در ادامه این روند و با فرمان امام خمینی ماده واحده ی قانون ابطال سندهای آب و زمین های وقفی در 1363 هجری خورشیدی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و فروش تمامی موقوفات باطل اعلام شد و زمینه ی آبادانی موقوفات فراهم و در همین رهگذر قانون تشكیلات و وظایف سازمان حج و اوقاف و امور خیریه نیز در همان سال به تصویب رسید.
اكنون سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان نهاد متولی امور موقوفات در ایران فعالیت می كند، این سازمان با هدف تحكیم پایه های سنت نبوی وقف، ترویج این فرهنگ و عمل خداپسندانه برپایه مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز بیست و هفتم صفر را با عنوان روز وقف نام گذاری كرده است و شعار امسال را «وقف، عمل امینانه به نیات واقفین و نیازهای بشری» برگزیده اند.
برگرفته از: كتاب وقف در فقه اسلامی
گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**2059**9131
تهران- ایرنا- بیست و هفتم ماه صفر روز وقف نام گذاری شد؛ احسان و فضیلتی اخلاقی كه مسلمانان نسبت به آن دعوت و سفارش شده اند و موجب ریشه كنی فقر و محرومیت از جامعه می شود.
