گویش های ایرانی، تاریخ و شباهت آوایی

در این مقاله به تاریخ پیدایش گویش های ایرانی، ویژگی های زبان ایرانی باستان، گویش های ایرانی شرقی و غربی، و سه نمونه از الگوهای آوایی در گویش های ایرانی شمال غربی و ایرانی جنوب غربی به صورت گذرا پرداخته می شود.

از همین نیای مشترك، قبیله ای به نام آریا حداقل با سه مقصد متفاوت، به سوی جنوب مهاجرت كرد:

الف - گروهی كه هند و آریایی نامیده می شوند و پیش از مهاجرت ایرانیان (كه آنها هم آریایی بودند) به هند رفتند. طبعا زبانِ این افراد در گذر زمان و بر اثر همزیستی با اقوام تازه، دگرگون شد.

زبانشناسان، زبانِ آن گروه از آریاییان كه دیرتر مهاجرت كردند را 'ایرانی آغازین' (proto-Iranian) می نامند. ایرانی زبانان نیز در چند گروه، به سرزمین های جنوبی آمدند كه ب و پ از آن جمله اند:

ب - گروهی در مهاجرت به جنوب، به سرزمین هایی رسیدند كه 'باختر' و 'مَرگو' نامیده می شوند. 'مرو' مهمترین شهر مرگو است و باختر جایی در پای رشته كوه های پامیر (سرچشمه آمودریا) است كه امروزه شهرهای سمرقند، سرخ كُتَل، قندوز و... را دربر می گیرد.

زبانِ این گروه را 'ایرانیِ شرقی' می نامیم. باستان شناسان تخمین می زنند كه ایرانیانِ شرقی بین سال های 2.100 تا 1.750 پیش از میلاد، به مرگو و باختر رسیده اند.

پ - گروهی كه به دربند و آذربایجان و غربِ ایرانِ امروزی آمدند. این گروه، دیرتر از 'گروه ب ' به مقصد رسیدند. گروه پ، از جمله شامل سه قبیله به نام های ماد، پارس و پارت بودند و اگرچه تفاوت لهجه داشتند، اما زبانشان یكی بود و سخن یكدیگر را بسادگی می فهمیدند.

مادها احتمالا قدرت بیشتری داشتند و در مناطق خوش آب و هوای شمالی و مركزیِ غرب ایران ساكن شدند و چنانكه می دانیم، نخستین امپراتوری ایران را نیز تشكیل دادند. پارس ها به جنوب و جنوب غربی ایران آمدند و پارت ها به سوی شرقِ ایرانِ امروزی رفتند.

بسیاری از زبان ها و گویش های ایرانی در شمال غربی، غرب و مركز ایران امروزی كه به فارسی هم شبیه هستند، اما تفاوت های گویشی دارند، در واقع، بازماندگان زبان های مادی و پارتی اند. البته مرزكشی میان گویش های مادی و پارتی كار بسیار دشواری است؛ چنانكه مثلا در گذشته تصور می شد زبان كردی بازمانده زبان مادی است، اما امروز بسیاری از زبانشناسان، كردی را بازمانده گویش پارتی می دانند.

به هر روی، به گویش هایی كه بازمانده گویش های مادی و پارتی هستند، 'ایرانی شمال غربی' و به گویش هایی كه بازمانده گویش پارسی هستند، 'ایرانی جنوب غربی' می گوییم.

زبان و گویش های فارسی، لُری، دری (افغانستان)، تاجیكی، بوشهری، دزفولی، شوشتری، كُمزاری (كه در تنگه هرمز و شمال كشور عمان گویشور دارد) و... جنوبی غربی هستند و گویش های گورانی (در استان كرمانشاه)، كردی، گیلكی، مازندرانی، بلوچی، ابیانه ای، ابوزیدآبادی، میمه ای، آشتیانی، نطنزی، سمنانی، سرخه ای، سنگسری، شاهرودی (كه در شاهرود واقع در جنوب غربی خلخال در استان اردبیل گویشور دارد) و... شمالی غربی اند. همچنین گویش تالشی كه علاوه بر ماسوله، ماسال، آستارا، اسالم و شاندرمنِ ایران، در لنكران و كرانه های غربی دریای خزر در جمهوری آذربایجان نیز سخنگو دارد، از دسته زبان های ایرانی شمالی غربی است.



** ویژگی های زبان ایرانی باستان

زبان ایرانی باستان، از نظر آواشناسی، ساخت واژه و دستور زبان، تفاوت های فراوانی با زبان ها و گویش های ایرانی نو داشته است. برای نمونه، اسم در زبان ایرانی باستان، با سه جنسیت (مذكر، مونث، خنثی)، سه شمار (مفرد، مثنی، جمع) و هشت حالت (نهادی یا 'فاعلی'، رایی یا 'مفعولی'، وابستگی یا 'اضافی'، ندایی، بایی یا 'مفعول معه'، برایی یا 'مفعول له'، ازی یا 'مفعول عنه' و دری یا 'مفعول فیه') صرف می شد.

برای درك بهتر موضوع، دو اسم ایرانیِ باستان را تنها در سه حالتِ آن بررسی می كنیم: ایرانیانِ باستان به واژه 'دین' كه در حالت فاعلی مفرد 'daena' بود، در حالت مفعولیِ مفرد 'daenam' می گفتند و اگر كسی می خواست دین را صدا كند، باید می گفت 'daene'. اكنون واژه 'گر' به معنای 'كوه' را در نظر بگیرید. 'گر' امروز هم در گریوه (به معنای گردنه) و در نام بسیاری از اماكن ایران (گراب، گركش،...) دیده می شود. ایرانیان باستان به واژه 'گر' كه در حالت فاعلی مفرد 'gairish' بود، در حالت مفعولی مفرد 'gairim' می گفتند و اگر كسی می خواست كوه را صدا كند، باید می گفت 'gaire'.

با گذر زمان، زبان های ایرانی ویژگی های پیچیده دستوری و آوایی شان را از دست دادند و ساده تر شدند. البته زبان های ایرانی شرقی، همچنان بسیاری از ویژگی های دستوری و آوایی ایرانیِ باستان را حفظ كرده اند و دگرگونی ها در زبان های ایرانیِ غربی بسیار بیشتر است.

زبان 'پشتو' كه در افغانستان یكی از دو زبان رسمی است؛ زبان های پامیری (از جمله 'سَریكُلی' كه در بخش هایی از استان شینجیانگِ چین استفاده می شود و نیز برخی زبان های محلی تاجیكستان) و زبان 'وَخی' كه در شمال شرقی افغانستان، شمال پاكستان و شمال غربی چین سخنور دارد، از جمله زبان های ایرانی شرقی هستند. افزون بر این، زبان 'اوسِتی' كه در دامنه های شمالی قفقاز و در مرزهای گرجستان و روسیه گویشور دارد نیز از زبان های ایرانی شرقی است.



** شباهت های آوایی

چنانكه پیشتر اشاره شد، بسیاری از زبان های شمال غرب و مركزی ایران، گویش های به جا مانده از زبان های مادی هستند. بنابراین، طبیعی است كه شباهت های آوایی داشته باشند. در واقع، با نگاهی دقیق به این گویش ها می توان نموداری از الگوهای آوایی مشترك در زبان های ایرانی شمالی غربی و تفاوت آنها با زبان های ایرانی جنوبی غربی را یافت. برای مثال وقتی از الگوی همانندی /و/ شمالی و/ب/ جنوبی در بسیاری از واژه ها سخن می گوییم، طبیعی است كه بسیاری از گویش های شمال غربی، 'بچه' را به صورت 'وچه'، 'شب' را به صورت 'شو' و 'آب' را به صورت 'aw' یا 'ow' تلفظ كنند.

باید توجه داشت كه می توان برای گویش های ایرانی، الگوهای دستوری نیز تهیه كرد، اما در اینجا تنها به بیان تنها چند نمونه از الگوهای آوایی بسنده می شود.

پیش از آنكه به تنها سه نمونه از الگوهای تبدیل آوایی در گویش های شمال غربی و جنوب غربی بپردازیم، بیان این نكته ضروری است كه این الگوها در همه ی زبان های شمالی یا جنوبی وجود ندارد؛ در واقع ما با پیوستاری از زبان ها رو به رو هستیم كه در این پیوستار، هرچه زبانی ویژگی های شمالیِ بیشتر داشته باشد، بیشتر شمالی است و هرچه ویژگی های جنوبی بیشتر داشته باشد، بیشتر جنوبی است. پس صرفا به این خاطر كه گویش لُری به آب می گوید 'ow' نمی توان آن را شمالی دانست. ظاهرا زبان های گورانی و تالشی، از جمله شمالی ترین زبان های غربی ایران هستند.

در هر گروه، افزون بر زبان فارسی یا لری كه زبان های جنوب غربی هستند، شماری از گویش های شمال غربی نیز آورده شده و در انتهای بسیاری از گروه ها یك نمونه از زبان های شرقی نیز نمایش داده شده است تا شباهت آوایی میان زبان های شمال غربی و زبان های شرقی ایران نشان داده شود.

توضیح آوانگاری: /â/ و /ā/ شبیه به /آ/ در آب تلفظ می شود و /a/ شبیه به /ا/ در ابر است.

/š/ مانند /ش/ در شب تلفظ می شود و /ž/ مانند /ژ/ در ژیان است.



1 - همانندی /b/ جنوبی با /v/ و /w/ شمالی

ابر

فارسی: /abr/

ابیانه ای: /āvr/

اشتهاردی، كشه ای، شهمیرزادی: /avr/

كردی كرمانشاهی: /hâur/

كردی كورمانجی: /awr/

گورانی: /hawr/

پشتو: /owre/

====

باد

فارسی: /bād/

لری (غربی جنوبی): /bay/

ابوزیدآبادی، آشتیانی، بادُرودی، جوشقانی، میمه ای: /vād/

مازندرانی، گورانی: /vâ/

گیلكی: /va/

كردی: /wâ/

ابیانه ای: /vōy/

بلوچی: /gwāt/ و /bād/

پشتو: /wagā/، /wō/

===

باران

فارسی: /bārān/

آشتیانی، سیوندی، گورانی كندوله ای،...: /vārān/

كردی كرمانشاهی: /wârân/

مازندرانی: /vāreš/

گیلكی: /vāraš/

میمه ای، محلاتی، جوشقانی،...: /vārun/

بلوچی: /gwāriš/ و /bārišt/

سریكلی: /waryj/

===

برف

فارسی: /barf/

گیلكی، مازندرانی، نطنزی، نائینی، سنگسری،...: /varf/

شاهرودی، خوئینی، افتری، بیابانكی، لاسگردی،...: /var/

كردی كرمانشاهی، كردی سلیمانیه: /wafr/

كردی گروسی: /wāfer/

بلوچی: /warf/

میمه ای، گزی، جوشقانی: /värf/ (واكه /آ/ كوتاه)

پشتو: /wāwra/

===



2 - همانندی /z/ جنوبی با /ž/ (ژ) و /j/ (ج) شمالی

روز

فارسی: /ruz/

بهدینی: /ruž/

كلاسوری: /rü/ و /ruž/

كردی: /ruž/ و /rož/

نراقی، بادُرودی، كاشانی یهودی،...: /ruj/

زازا: /rož/ و /roj/

سمنانی: /ru/ و /ruž/

پشتو: /rwaj/ و /rez/

===

زیر

فارسی: /zir/

سمنانی، سنگسری، سرخه ای، لاسگردی، كردی عبدویی،...: /žir/

گیلكی، مازندرانی، نطنزی، تالشی،...: /jir/

===

زِه (بخشی از تیر و كمان)

فارسی: /zeh/

كَفرانی: /žeh/

كاشانی: /že/ و /zeh/

كردی: /žih/ و /že/

گزی: /že/ و /žē/

زِفره ای: /že/

گورانی: /ži/ و /ze/

بلوچی: /jig/ و /jeg/

پشتو: /žay/

===

تیز

فارسی: /tiz/

گورانی: /tež/ و /tiž/

كردی، سمنانی، سنگسری، سرخه ای، لاسگردی،...: /tiž/

كردی كورمانجی: /tüž/

مازندرانی و شهمیرزادی: /tej/

دلیجانی، ابراهیم آبادی، نراقی، سگزآبادی: /tij/

===



3 - همانندی /د/ جنوبی و /ز/ شمالی

دانستن

فارسی: /dānestan/

لری: /donesse/

ابیانه ای: /zun-/

گورانی، كردی عبدویی، بلوچی: /zān-/

لكی: /zânǝst/، /zǝnâst/

نطنزی: /zon-/، /zonay/

تالشی ماسالی: /zuneste/

تالشی ماسوله ای: /zon-/، /zonoss/

سَریكُلی: /wazon-/، /wazond/

===

داماد

فارسی: /dāmād/

لری: /domā/

آشتیانی، خوئینی،...: /zāmā/

میمه ای: /zumād/

مازندرانی: /zumā/، /zemā/

گورانی كندوله ای: /zâmâ/

بلوچی: /zāmāt/

بلوچی رخشانی: /zāmās/

پشتو: /zalmay/





پانویس:

(1) درباره مكان دقیق هند و اروپاییان باستان، اختلاف نظر هست و هیچ فرضیه ای در این زمینه، اثبات پذیر نیست.



از: زمان رضاخانی

فراهنگ**9163**1601**

برای مطالعه بیشتر:

اشمیت، رودریگر؛ 'راهنمای زبان های ایرانی'؛ انتشارات ققنوس، 1387

صفوی، كوروش؛ 'آشنایی با تاریخ زبان های ایرانی'؛ انتشارات پژواك كیوان، 1386

ابوالقاسمی، محسن؛ 'دستور تاریخی مختصر زبان فارسی'؛ انتشارات سمت، 1386

حسن دوست، محمد؛ 'فرهنگ تطبیقی - موضوعیِ گویش ها و زبان های ایرانیِ نو'؛ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1389

كلباسی، ایران؛ 'فرهنگ توصیفی گونه های زبانی ایران'؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388