عزم تاریخی ایرانیان برای ملی شدن صنعت نفت

به گزارش ایرنا، قدرت های بزرگ و مصرف كنندگان اصلی نفت برای دستیابی به ماده ی استراتژیك نفت در اقصی نقاط جهان، از هیچ گونه رقابت و یا درگیر شدن در كشمكش های سیاسی رویگردان نیستند.

اهمیت نفت پس از انقلاب صنعتی اروپا كه با پیشرفت سریع علوم و فنون و اختراع موتورهای احتراق داخلی همراه بود آشكار شد.

نیاز به نفت و توجه به آن از اواسط قرن نوزدهم كه نفت جایگزین سوخت های جامد مانند ذغال سنگ و چوب گردید بیشتر شد.

شناسایی نفت در روسیه و در باكو از ایالت قفقاز كه در گذشته بخشی از خاك ایران بود به تاریخ قبل از كشف قاره ی آمریكا بر می گردد.

اولین چاه نفتی كه در آمریكا حفر شد و مورد بهره برداری قرار گرفت در سال 1859 و در ناحیه ای به نام تیتوسویل در پنسیلوانیا بوده است.

در خاورمیانه ، منبع انرژی نفت از منطقه ی دریایی خزر گرفته تا خلیج فارس و كرانه های آن و كوه های بختیاری و در نقاط مختلف ایران و شبه جزیره ی عربستان شناسایی شد.

در سال 1859 میلادی یكی از سرمایه داران انگلیسی به نام بارون جولیوس رویتر كه بعدها مؤسس خبرگزاری معروف رویتر شد برای گرفتن امتیاز استخراج نفت با مسوولان ایرانی مذاكراتی انجام داد كه این امتیاز به علت رقابت های تنگاتنگ روس با انگلیس لغو شد.

ایران برای جبران لغو امتیاز رویتر، امتیاز تأسیس بانك شاهنشاهی را به انگلیسی ها داد، دولت روسیه هم كه از این ماجرا مطلع شده بود با استفاده از خلأ قدرت سیاسی كه در هیات حاكمه ی ایران وجود داشت امتیاز بانك استقراضی روس را از ایران می گیرد.

رویتر كه متولد 1816 در شهر كاسل آلمان غربی بود در سال 1851 عازم انگلستان شد و به تبعیت این كشور درآمد.

رویتر در سال 1899 در گذشت، عنوان بارون و مجوز استفاده از مزایای این لقب را ملكه ویكتوریا به وی داده بود.

بعد از كش و قوس های فراوان و در اواخر قرن نوزدهم و در پی انتشار خبر برخی از رسانه های اروپایی مبنی بر وجود منابع نفت درغرب و جنوب غربی ایران، ویلیام ناكس دارسی كه از بنیانگذاران صنعت نفت در خاورمیانه بود در بهار سال 1901 به نماینده ی خود ماریوت اختیار می دهد تا با دولت ایران وارد مذاكره شود.

دارسی در حالی كه هرگز ایران را ندیده بود در سال 1849 در انگلستان متولد و در اول ماه مه 1917 چشم از دنیا فرو بست.

مستند به قرارداد دارسی به انگلیسی ها برای یك دوره ی 60 ساله امتیاز استخراج و فروش نفت و گاز و آسفالت در تمام ایران به استثنای نواحی شمالی داده شده بود.

در جریان فعالیت های نفتی، در ساعت چهار بامداد پنجم خرداد 1287 شمسی واقعه ی امیدوار كننده ای روی داد و آن رسیدن به نفت در اولین چاه شماره یك در مسجد سلیمان و در عمق 360 متری زمین بود.

چاه دوم كه تا عمق 1010 فوتی حفر شده بود به نفت رسید، در همان سال با حفر چاه سوم تشكیل كمپانی بزرگ نفتی انگلیس و ایران اعلام شد.

از مهم ترین مسائل مربوط به تأسیسات نفتی، انتخاب محلی برای جا به جایی و صدور نفت از راه دریا به خارج از ایران بود، شهر بندری آبادان برای این منظور انتخاب شد.

شركت نفت انگلیس و ایران هم در سال 1909 از شیخ خزعل كه نفوذ زیادی در منطقه داشت زمینی به مساحت یك مایل مربع را در آبادان خریداری كرد، شیخ خزل، شیخ معروف خرمشهر بود كه بر خوزستان فرمانروایی داشت.

وی كه با انگلیسی ها همدست شده بود سرانجام در سال 1303 شمسی و در دوره ی رضاخان تسلیم نیروهایی شد كه از شیراز و اصفهان و بروجرد برای سركوبی او به خوزستان اعزام شده بودند.

عملیات نقشه برداری با انتخاب مسیر لوله گذاری با كارگران و امكانات اندك شروع شد، در مسیر لوله كشی كه فاقد امكانات مكانیزه بود، برای جا به جایی لوله ها و سایر تجهیزات از كوهستان های صعب العبور به جز استفاده از قاطر چاره ی دیگری وجود نداشت.

توسعه ی عملیات شركت نفتی بین سال های 1287 و 1293 شمسی ادامه پیدا كرد و در خلال این مدت حدود 30 حلقه چاه در مسجد سلیمان حفر شد.

مدت زیادی از فعالیت شركت نگذشته بود كه بین دو دولت ایران و انگلیس بر سر مفاد امتیازنامه اختلافاتی بروز كرد، كه مهم ترین آن موضوع بهره و سود سهم ایران بر پایه 16 در صد منافع خالص شركت بود.

انگلیسی ها كه سعی داشتند بیشترین سهم را به خود اختصاص دهند در سال 1298 شمسی با ترفندهایی ، اعتراض ایرانی ها را به ظاهر منتفی كردند، لیكن دامنه ی این اعتراض ها به صورت آتش زیر خاكستر باقی ماند.

یك سال بعد و در سال 1299 در شرایطی كه رضاخان زمام امور را به دست گرفته و درگیر سركوب قبایل شده بود، در آن بحبوحه ایلات مناطق نفتی از دولت تبعیت نمی كردند و شركت هم برای جلب رضایت آن ها سالانه مبالغی به قبایل منطقه پرداخت می كرد.

انگلیسی ها كه از زمان قرارداد دارسی تا اوایل قرن بیستم سعی بر این داشتند تا به طور یكطرفه بر منابع عظیم نفتی ایران حاكمیت مطلق داشته باشند، پس از جنگ جهانی اول و از سال 1920 به توصیه ی مشاورین حقوقی و مالی خود در صدد برآمدند امتیاز دارسی را تمدید و در آن تجدید نظر كنند.

مذاكرات بین دولت های انگلیس و ایران از اوایل آوریل 1933 آغاز و در 29 آوریل منجر به عقد قرارداد جدیدی شد.

از طریق قرارداد 1933، نفت جنوب ایران را بریتانیا به یغما می برد و شوروی سابق هم كه رقیب انگلیس بود با اعمال فشار به دولت ایران قصد داشت امتیاز نفت پنج استان شمالی همجوار روسیه را كه شامل آذربایجان، گیلان، مازندران، استرآباد و خراسان بود به دست آورد.

با گذشت زمان انگلیسی ها با اعتراضات روز افزون مردمی ایرانی هایی مواجه شدند كه از سوی بسیاری از گروه های سیاسی، مذهبی و تعدادی از نمایندگان مجلس شورای ملی حمایت می شدند، انگلیسی ها در صدد برآمدند با اعطای برخی امتیازات به این گونه اعتراضات فیصله دهند كه مهم ترین اقداماتشان قرارداد معروف به گس - گلشائیان بود.

گس- گلشائیان قراردادی بود كه میان نماینده انگلیس به نام نویل گس با عباسقلی گلشائیان وزیر دارایی وقت بسته شده بود، در نتیجه این قرارداد كه به عنوان قرارداد الحاقی 1933 منظور شده بود سهم نفت ایران افزایش می یافت.

این قرارداد برای تصویب به مجلس پانزدهم رفت ولی چون دوره ی مجلس پانزدهم رو به اتمام بود قرارداد در مجلس شانزدهم مورد بررسی قرار گرفت اما تصویب نشد.

اولین طرح ملی شدن صنعت نفت در چهارم آذر 1329 از جانب چند نماینده مجلس كه اعضای كمیسیون مخصوص نفت را تشكیل می دادند به مجلس شورای ملی ارائه شد، امضا كنندگان این طرح پیشنهاد داده بودند تا صنعت نفت ایران در تمام نقاط بدون استثنا ملی اعلام شود، این طرح با مخالفت دولت رزم آرا نخست وزیر وقت مواجه شد.

در روز چهارشنبه 16 اسفند 1329 رزم آرا ، هدف گلوله های آتشین خلیل طهماسبی از اعضای گروه فداییان اسلام قرار گرفت و از پای در آمد.

خلیل طهماسبی در سال 1334 بازداشت و در سحرگاه 27 دی ماه همان سال در دادگاه رژیم پهلوی به اعدام محكوم شد.

در 24 اسفند 1329 ماده واحده راجع به ملی شدن صنعت نفت ایران از تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی گذشت و در 29 اسفند 1329 مجلس سنا نیز مصوبه نمایندگان شورای ملی را تأیید شد، چنین روزی به عنوان روز تاریخی ملی شدن صنعت نفت در حافظه ی ملت قهرمان ایران باقی ماند.

متعاقب تصویب این قانون مهندسین و كارمندان انگلیسی و خانواده هایشان با كشتی مورینوس از آبادان خارج شدند.

پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، دولت بریتانیا با طرح شكایتی از دولت ایران در دیوان بین المللی لاهه، خواستار ابطال این قانون و پرداخت ضرر و زیان به خود شد.

دیوان لاهه پس از رسیدگی به این پرونده به نفع ایران رأی داد و ایران عملا توانست حقانیت خود را در عرصه ی بین المللی به رسمیت بشناساند.

ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند 1329 حاصل اتحاد و همدلی مردم و مبارزه انسان هایی است كه دل در گروه این آب و خاك داشته و دارند.

امروز هم این اتحاد و همدلی موجب شده تا ایران قهرمان درمیدان دیگر به نام دفاع از انرژی صلح آمیز هسته ای در مقابل زیاده خواهی برخی قدرت های زور گو قرار بگیرد كه چشم دیدن پیشرفت مردم مسلمان این سرزمین را ندارند.

با این حال رشادت های فرزندان این مرز و بوم در هشت سال دفاع مقدس و خون های پاك شهیدان موجب شد تا جهانیان درمقابل عزم و اراده پولادین مردم این سرزمین سر تعظیم فرود آورند و زورگوترین قدرت ها، پای میز مذاكره با ایران بنشینند.

گرامی می داریم حماسه های جاودان راد مران دفاع مقدس از دریادلان نیروی دریایی، رزمندگان نیروهای زمینی و سرافرازان نیروی هوایی كه حملات ناجوانمردانه دشمنان اسلام را در هشت سال جنگ تحمیلی پاسخ دندان شكن دادند و برای همیشه اسطوره تاریخ شدند.

امروز و فرداها هم همدلی و اتحادمان را مستحكم تر خواهیم كرد و به امید آینده بهتربرای حراست از سرمایه های طبیعی و علمی كشورمان مصمم هستیم.

احمد عابدیان

اسفند 1393