ميراث فرهنگي زبان گوياي سنتها، عقايد و دست يافته هاي مردم هر سرزمين و موزه پنجره اي گشوده به سوي نبوغ خلاقه گذشتگان است و در اين ميان موزه هاي آستان قدس رضوي آيينه اي تمام نما از تمدن، انديشه و معرفت ايراني اسلامي به شمار مي رود.
آنچه موزه آستان قدس رضوي را در بين موزه هاي كشور ممتاز كرده عشق و معنويتي است كه در آن موج مي زند زيرا همه آن آثاري كه به آستان اهدا شده نشانگر اعتقادات قلبي به صاحب اين مكان يعني امام رئوف حضرت علي بن موسي الرضا(ع) است.
اهدا اشياي ارزشمند به آستان مقدس حضرت رضا(ع) قدمتي ديرينه دارد كه به زمان ساخت مرقد و گنبد حرم مطهر در مشهد بازمي گردد. بسياري از زائران و شيفتگان امام هشتم(ع) به عشق او گرانبهاترين آثار فرهنگي خود را به اين آستان تقديم كرده اند لذا حجم بالاي اشيا اهدايي زمينه راه اندازي موزه را در جوار حضرت رضا (ع) فراهم كرد.
رييس سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي كه مديريت موزه ها رابر عهده دارد به خبرنگار ايرنا گفت: پيشينه موزه آستان قدس رضوي همزمان با ساخت و بنيان حرم مطهر رضوي است زيرا پس از شهادت و به خاكسپاري امام رضا(ع) عاشقان و ارادتمندان حضرت اشيا و آثار نفيس خود را وقف كردند اما ساخت نخستين موزه آستان به سال 1324 بازمي گردد و تا به امروز به لحاظ فضا و شمار اشيا گسترش قابل ملاحظه اي داشته است.
محمدهادي زاهدي افزود: موزه آستان قدس از سال 1324 از حيث تشكيلات اداري يكي از بخش‌هاي اداره خزانه و موزه و با تعداد نيرويي محدود زير نظر اين اداره به فعاليت مي‌پرداخت و در بين سالهاي 1330 تا 1348 تعداد 14 پست سازماني داشته است.
رييس سازمان كتابخانه هاي آستان قدس رضوي اظهار كرد: فضاي موزه هاي آستان قدس رضوي پس از انقلاب اسلامي از 1300 مترمربع به 16 هزار مترمربع رسيد و تقريبا 12 برابر شد.
وي بيان كرد: همچنين به بركت انقلاب اسلامي تلاش مسئولان آستان قدس رضوي بويژه حضرت آيت الله واعظ طبسي توليت عظماي آستان فضاي نمايشي موزه ها كه قبل از انقلاب داراي 11 تالار و اتاق با 189 شي بود پس از انقلاب اسلامي به چهار ساختمان مستقل و 16 گنجينه تخصصي با به نمايش گذاشتن بيش از هفت هزار شي نفيسي و ديدني تحول يافت.
او اظهار كرد: تعداد پستهاي سازماني نيروها نيز پس از انقلاب در موزه ها افزايش هشت برابري داشته زيرا از سال 1357 به بعد با تغيير چارت سازماني موزه به عنوان يك اداره مستقل زير نظر مديريت امور فرهنگي و سپس به عنوان اداره كل زير نظر معاونت امور فرهنگي خدمات رساني مي كرد.
وي افزود: از زمان تشكيل سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي در سال 1379 موزه‌ها به عنوان معاونت زيرمجموعه اين نهاد قرار گرفت و داراي120 پست سازماني با 16 گنجينه و سه اداره پژوهش و معرفي آثار، حفاظت و مرمت آثار فرهنگي، گنجينه ها و بخش حفاظت و ايمني است.
او گفت: پس از انقلاب اسلامي افتتاح موزه‌هاي تخصصي و توسعه فضاي نمايشي ساير موزه‌ها و گنجينه ها از جمله موزه قرآن و نفائس، موزه هداياي مقام معظم رهبري، موزه تخصصي فرش، موزه تمبر و اسكناس، موزه مردم شناسي، موزه تاريخ حرم رضوي در اين سازمان بسيار چشمگير و حائز اهميت است و در طول سال همه روزه به استثناي سه روز عاشورا، بيست و يكم ماه رمضان و 13 فروردين آماده خدمات رساني به بازديدكنندگان است.
رييس سازمان كتابخانه هاي آستان قدس رضوي درباره افزايش جذب اشيا موزه اي پس از انقلاب در اين سازمان نيز گفت: قبل از انقلاب اسلامي اشيا در حال نمايش موزه‌ها اشيائي بود كه از طريق اهدا جذب شده بود و در خزانه نگهداري مي شد اما پس از انقلاب اسلامي علاوه بر جذب اشياء بسيار زياد از طريق اهدا، جهت حفظ و نگهداري آثار فرهنگي به مقوله جذب از طريق خريداري اهميت ويژه‌اي داده شد.
زاهدي افزود: بر اساس آمار موجود ميزان نمايش تعداد اشياء موزه اي پس از انقلاب اسلامي در موزه هاي آستان قدس افزايش 35 برابري و شمار گنجينه ها افزايش 16 برابري داشته است.
وي درباره مستندسازي اشياء در موزه هاي آستان قدس رضوي نيز گفت: در حال حاضر تمام هفت هزار شيء به نمايش درآمده در موزه هاي آستان قدس داراي شناسنامه علمي مي باشند و اطلاعات آنها نيز به صورت الكترونيكي و كاغذي آرشيو شده است.
رييس سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي گفت: موزه هاي آستان قدس به بركت ساحت مقدس امام رضا(ع) داراي گنجينه اي از آثار و اشياء با ارزش است كه به لحاظ اعتقادي و فرهنگي از جايگاه ويژه‌اي در جهان اسلام و عالم تشيع برخوردار است.
در اين نوشتار به معرفي هر يك از گنجينه هاي موزه آستان قدس رضوي خواهيم پرداخت كه هر يك محل نگهداري باارزشترين اشيا به لحاظ پيشينه تاريخي و غناي فرهنگي است.
* گنجينه قرآن و نفايس
ساختمان گنجينه قرآن و نفايس در سال 1364 در دو طبقه به مساحت 400 مترمربع فضاي نمايشي در موزه آستان قدس رضوي گشايش يافت.
طبقه نخست اين ساختمان به گنجينه قرآن اختصاص داده شد كه در آن بيش از 79 جلد قرآن، 14 جلد مرقع و 10 جلد لاكي روغني بر اساس تاريخ نگارش آنها به نمايش گذاشته شده است.
پنج قرآن منسوب به دست خط مبارك ائمه طاهرين از جمله امام علي (ع)، امام حسن (ع)، امام حسين (ع)، امام سجاد (ع) و امام رضا (ع) كه به خط كوفي روي پوست نوشته شده اند از مفاخر اين گنجينه عظيم به شمار مي روند و بيشتر آنها توسط شاه عباس اول صفوي به آستان قدس رضوي اهدا شده است.
قديمي ترين قرآن وقفي موجود در اين گنجينه در سال 393 هجري قمري توسط ˈابوالقاسم منصور بن محمد كثيرˈ وزير و صاحب ديوان سلطان محمود و مسعود غزنوي به آستان قدس رضوي اهدا شده كه به خط كوفي بر روي كاغذ دولت آبادي نوشته شده است.
قرآن هاي به نمايش گذاشته شده در اين گنجينه مربوط به ابداع كنندگان خطوط و خوشنويسان معروف از زمان هجرت پيامبر اسلام از مكه به مدينه تا دو قرن قبل مي شود.
مرقعات، زيارت نامه ها، انواع جلدهاي قرآني، انواع قلمدان هاي لاكي روغني و چوبي و فلزي، انواع رحل و جعبه قرآن خاتم كاري شده و انواع وسايل كتابت از ديگر دست آفريده هاي هنرمندان در اين گنجينه است.
* گنجينه هداياي مقام معظم رهبري
طبقه همكف ساختمان گنجينه قرآن موزه آستان قدس رضوي از سال 1373 شمسي به گنجينه هداياي مقام معظم رهبري اختصاص يافته است.
اشياي اين گنجينه شامل آثار هنري مانند تابلوهاي خط و تذهيب، نقاشي، فرش، تراش روي شيشه، معرق چوب، معرق صدف، سوزن دوزي، قلمزني روي مس، انواع ظروف، ماكت ها و مدال ها مي شوند كه توسط شخصيت هاي داخلي و خارجي به مقام معظم رهبري هديه شده است.
به علت كمبود فضا از حدود 720 قلم شيء اهدايي معظم له، تنها 150 قلم در اين گنجينه در معرض نمايش قرار گرفته است.
* گنجينه فرش
گنجينه فرش موزه آستان قدس رضوي يكي از اين گنجينه هاي تخصصي است كه با داشتن سه طبقه فضاي نمايشي و يك طبقه فضاي كارگاهي با زيربناي شش هزار و 647 مترمربع به عنوان يكي از بزرگترين موزه هاي تخصصي فرش جهان مطرح است و در سال 1377 راه اندازي شده است.
اين گنجينه شامل مجموعه اي غني از قالي هاي نفيسي است كه طي دوره هاي مختلف توسط دوستداران و عاشقان امام رضا (ع) وقف شده يا توسط آستان قدس رضوي براي استفاده در حرم مطهر و بيوتات خريداري شده است.
هم اينك در اين گنجينه كم نظير 100 تخته قالي و قاليچه كه از نفيس ترين شاهكارهاي هنري به شمار مي روند و قدمت آنها از دوره صفويه تا دوره معاصر است در معرض ديد علاقه مندان قرار گرفته است.
* گنجينه تاريخ مشهد
در اين گنجينه موزه آستان قدس رضوي مجموعه اي از 182 شي و ديگر آثاري كه با تاريخ مشهد بويژه تاريخ پر فراز و نشيب اماكن متبركه ارتباط دارند در 25 ويترين در معرض نمايش قرار گرفته است.
اشياي اين گنجينه را مي توان به دو گروه وسايل كاربردي در حرم مطهر شامل وسايل شستشو، گلگير شمع، وسايل روشنايي، قفل ها و كليدها و مجموعه اشياي مربوط به ساختمان و بناي حرم شامل درها، پنجره ها، محراب ها و ضريح قديمي اشاره كرد.
* گنجينه نجوم و ساعت
گنجينه نجوم و ساعت در سال 1378 هجري شمسي همزمان با ميلاد پيامبر اكرم (ص) و ولادت امام جعفر صادق در محل طبقه دوم ساختمان مركزي موزه آستان قدس رضوي در صحن كوثر با گستره 450 مترمربع افتتاح شد.
اين گنجينه داراي 10 ويترين است كه هفت ويترين آن به بخش نجوم و سه ويترين آن به بخش ساعت اختصاص يافته است.
بيشتر اشياي اين گنجينه از وقفيات مرحوم دكتر ˈسيد جلال الدين تهرانیˈ منجم رصدخانه سلطنتي بلژيك و عضو دائمي انجمن نجوم فرانسه است كه در فاصله سالهاي 1330 تا 1342 دو دوره نيابت توليت آستان قدس رضوي و استانداري خراسان را بر عهده داشت.
انواع تلسكوپ (شكستي و انعكاسي )، كره (سماوي ،نجومي و جغرافيايي)، دوربين (چشمي ،اپرا)، تئودليت (سمت ياب)، سكستانت و اكتانت، كادران (وسيله اندازه گيري زاويه هاي عمودي)، انواع مدل حركت زمين، وسايل نجوم دريايي، چندين نمونه گونيا، خط كش و پرگار(مورد استفاده در ساخت وسايل نجومي)، دستگاه مورس و زلزله نگار، اسطرلاب هاي نفيس قرون دوازدهم و سيزدهم هجري قمري و قديمي ترين ساعت جهان مربوط به قرن 12 هجري و قمري در اين گنجينه نگهداري مي شود.
* گنجينه تمبر، اسكناس و مسكوكات
گنجينه تمبر و اسكناس در سال 1369 به عنوان دومين گنجينه تخصصي در موزه آستان قدس رضوي با حضور توليت اين آستان افتتاح شد كه با افزوده شدن مسكوكات به آن در سال 1388به گنجينه تمبر، اسكناس و مسكوكات تغيير نام يافت.
اين گنجينه با برخورداري از مجموعه اي قابل توجه از تمبرها و ديگر اقلام پستي، اسكناس ها و مسكوكات تاريخي و معاصر ايران و ساير كشورهاي جهان يكي از گنجينه هاي شناخته شده در كشور است كه سالانه پذيراي صدها هزار نفر از زائران حرم مطهر رضوي، گردشگران و مجموعه داران تمبر، اسكناس و مسكوكات از ايران و ساير كشورهاست.
در اين گنجينه، بيش از 422 هزار قطعه انواع تمبر و ديگر اقلام پستي، 14 هزار برگ اسكناس و 27 هزار مسكوكات موجود است كه تنها بخشي از آن، در معرض ديد عموم قرار داده شده و قسمت اعظم اين گنجينه در مخزن نگهداري مي شود.
مجموعه تمبرها و ديگر اقلام پستي ايران متعلق به دوره هاي ˈقاجار، پهلوي و جمهوري اسلامیˈ، مجموعه تمبرها و ديگر اقلام پستي بيش از 240 كشور و مستعمرات سابق جهان و مجموعه تاريخچه پستي انگلستان مربوط به قرن 19 ميلادي در اين گنجينه موجود است.
همچنين مجموعه اسكناس هاي اين گنجينه شامل اسكناس هاي ايران متعلق به ˈدوره هاي قاجار، پهلوي و جمهوري اسلامیˈ و اسكناس هاي بيش از 80 كشور جهان مي شوند.
مجموعه مسكوكات اين گنجينه نيز متعلق به ايران و بيش از 50 كشور جهان در دوران معاصر است.
* گنجينه سلاح
گنجينه سلاح در سال 1378 همزمان با ميلاد مسعود پيامبر اكرم (ص) و ولادت با سعادت امام جعفر صادق (ع) در طبقه دوم موزه مركزي آستان قدس واقع در ضلع شرقي صحن امام خميني (ره) افتتاح شد.
اين گنجينه شامل نمونه هاي از سلاح هاي سرد و گرم از جمله تفنگ سر پر با دسته خاتم و كتيبه زركوب ˈسركار مير رستم خان تالپرˈ و ˈيا علیˈ، تفنگ چهار لول با نشان زركوب ساخت آلمان به طول 118 سانتيمتر، انواع باروت دان هاي (چوبي، چرمي، فلزي و عاج)، خنجرهاي مرصع و تبرزين هاي فولادي مزين به نقوش اسليمي و ختائي قلم زني شده و كتيبه ˈوقف امام رضا (ع)ˈ است.
عصاهاي نيزه دار زركوب و مزين به نقوش گياهي و كتيبه وقف علي بن موسي الرضا (ع)، نيزه اي به طول چهار متر بدنه چوبي لاكي روغني مزين به نقوش گياهي و هندسي و داراي دو سرنيزه فلزي، كمانهاي چوبي لاكي روغني داراي كتيبه وقف، كلاهخود، لباس رزم و ساعدبند فولادي و زركوب داراي كتيبه آيه الكرسي، سپري از پوست كرگدن با يك هلال و دواير مينا كاري شده و پيراهن رزم مكتوب به آيات و طلسمات مربوط به دوره صفوي از ديگر سلاح هاي اين گنجينه است.
* گنجينه مدال
گنجينه مدال در سال 1378 با نمايش منتخبي از انواع مدال، كاپ و يادبود اهدايي از طرف قهرمانان و پهلوانان نامي و نخبگان علمي كشور به موزه آستـان قدس رضوي در طبقه همكف موزه مركزي افتتاح شد.
هم اينك در اين گنجينه 154 عدد مدال، كاپ و ساير يادبودها مانند مجموعه 36 عددي مدالهاي جهان پهلوان تختي، مدالهاي طلاي ورزشكاران جانباز دفاع مقدس از استان فارس كه در مسابقات پاراالمپيك شهر آتلانتا آمريكا در سال 1996 ميلادي كسب كرده اند، به نمايش گذاشته شده است.
* گنجينه نقاشي
شكوه آثار نقاشي و هنري اهدايي و وقفي هنرمندان و واقفان با اخلاص به موزه آستان قدس رضوي و عنايت خاص توليت نسبت به اشاعه فرهنگ و هنر اسلامي موجب شد تا گنجينه نقاشي آستان قدس رضوي در سال 1378 مصادف با ميلاد مسعود پيامبر اسلام(ص) در طبقه اول ساختمان موزه مركزي با 450 مترمربع زيربنا افتتاح گردد.
در اين گنجينه 30 اثر نقاشي در سبكهاي مختلف از هنرمندان برجسته ايراني و اروپايي به نمايش گذاشته شده كه آثار استاد ˈكمال الملكˈ نقاش معروف دوره قاجار، ˈويليام جيمزˈ و ˈبي دبليو ليدرˈ از آثار شاخص اين مجموعه است.
* تالار استاد فرشچيان
اين تالار در سال 1389 در طبقه همكف گنجينه قرآن و نفايس موزه مركزي آستان قدس رضوي افتتاح شد كه شامل 13 عدد از تابلوهاي نقاشي اهدايي استاد محمود فرشچيان است.
آثار اهدايي استاد فرشچيان به موزه آستان قدس رضوي شامل ˈپنجمين روز آفرينش، عصر عاشورا، پناه، يا رب، نيايش، اولين پيام، توسل، هديه، ضامن آهو، كوثر، امتحان سخت، پرچمدار حق و خمسه آل طيبهˈ مي شوند.
* گنجينه آبزيان
در گنجينه آبزيان موزه آستان قدس رضوي 508 قطعه از شگفت انگيزترين موجودات دريايي كه به صورت خشك شده نگهداري مي شوند، توجه خيل عظيمي از علاقه مندان را به خود جلب مي كند.
اين گنجينه شامل بخشي از يكهزار و 282 قطعه صدف و حلزون دريايي است كه توسط ˈمحمد سعيد فؤاد وهبهˈ از كشور سوريه به آستان قدس رضوي اهدا شده است.
ماهي موميايي شده ˈشيطان درياˈ از جالب ترين موجودات به نمايش در آمده در اين مجموعه به شمار مي رود.
* گنجينه ظروف
گنجينه ظروف در طبقه دوم ساختمان موزه مركزي آستان قدس رضوي قرار دارد و داراي وسعتي حدود 457 متر مربع است.
اين گنجينه شامل 182 عدد شي از دوره هاي مختلف تاريخي و باستاني مي شود كه در 11 ويترين به نمايش درآمده است.كاسه پايه دار و جام طلسمات قلم زني شده، انواع ظروف چيني رنگارنگ با نقش هاي زيبا، انواع ظروف بلوري ، كوزه و سر قليان سه پوست و ديگر اشياي تاريخي در اين گنجينه نگهداري مي شود.
* موزه مردمشناسي
موزه مردمشناسي آستان قدس رضوي كه در كنار مقبره ˈامير ملكشاهˈ در ضلع غربي حرم مطهر واقع شده است، كالبد قديمي بنا گرمابه (حمام ) بوده است كه در سال 1027هجري قمري توسط ˈمهدي قلي بيك جاني قربان مير آخور شاه عباس صفویˈ وقف اين نهاد شده است.
اين بنا در تاريخ 1376 به شماره ثبت 1374 در فهرست بناهاي تاريخي كشور قرار گرفت و سرانجام در سال 1378 اجراي عمليات بازسازي بنا به دستور توليت آستان قدس رضوي آغاز شد.
با اتمام بازسازي اين حمام و گشايش آن به عنوان موزه مردم شناسي در سال 1385 اين بنا به يكي از بزرگترين حمامهاي ايران تبديل شد كه ساختار بسيار زيباي يكي از حمامهاي قديمي ايران را به نمايش مي گذارد.
در اين موزه وسايل قديمي و باستاني از جمله مجموعه سماور، حنابندان انگشت، جعبه آينه خاتم كاري شده، نمكدان با طرح بلوچي، سوزني ترمه يراق دوزي شده، شمعدان برنجي، زيرپايي مخصوص حنابندان، چاقچور، جام چهل كليد، انبر مخصوص مجعد كردن مو، تابلو نقاشي قهوه خانه اي، دوستكامي مسي قلمزني شده نيز نگهداري مي شود.
موزه هاي آستان قدس رضوي روزانه پذيراي بيش از 50 نفر از زائران و مجاوران حرم مطهر رضوي است.
7489/1858
مشهد - ايرنا - موزه هاي آستان قدس رضوي يكي از نقاط مهم گردشگري مشهد از بزرگترين گنجينه هاي تاريخ و تمدن اسلامي است.
