محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی مشهور به ملاصدرا و صدرالمتالهین در پنجم مهر 951 هجری خورشیدی در شیراز دیده به جهان گشود. پدر وی خواجه ابراهیم، مردی دانشمند بود كه در دستگاه حكومت وقت كار می كرد.
ملاصدرا در كودكی به مكتب خانه رفت و خواندن، نوشتن و روخوانی قرآن را از ملا احمد آموخت، صرف و نحو را نزد ملا عبدالرزاق ابرقویی فرا گرفت.
این فیلسوف گرانمایه در كودكی به دلیل شغل پدرش به قزوین رفت و در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد. او در آن دیار با دانشمندان برجسته یی همچون شیخ بهایی و میرداماد آشنا شد و پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان همراه با استادان خود به این شهر مهاجرت كرد. ملاصدرا درس فقه، علوم حدیث و تفسیر را از شیخ بهایی فرا گرفت و حكمت الهی، حكمت شرق و غرب را نزد میرداماد آموخت و علم ملل و نحل را از میرفندرسكی آموزش دید.
صدرالمتالهین درجه ی اجتهاد خود را در اصفهان كسب كرد اما به دلیل اینكه نظریاتش در برخی مسایل فقهی با بیشتر دانشمندان این شهر متفاوت بود، او را به بدعت‌گذاری در دین متهم ساختند و این گونه وی ناچار به ترك اصفهان و زندگی در روستای كهك قم شد. ملاصدرا در سال هایی كه در این منطقه به سر می برد به تفكر و عبادت پرداخت و دست از آموزش و پژوهش نكشید.
این فقیه دانشمند پس از چندین سال به دعوت حاكم ایالت فارس برای آموزش در مدرسه ی خان، رهسپار شیراز شد. وی در سالیانی كه در این شهر اقامت داشت، آثار ارزشمندی نگاشت و شاگردان بسیاری را تربیت كرد.
ملاصدرا مذهب شیعه را دارای 2 جنبه ی ظاهری و باطنی می دانست، منظور وی از وجه ظاهری، شریعت و احكام دینی بود و وجه باطنی را درون مایه و حقیقت مذهب شیعه می پنداشت كه آن را عرفان شیعی می نامید. او اعتقاد داشت برای رستگاری انسان باید به دین عمل شود.
این دانشمند فقیه از منتقدان تقلید و تعصب بود و در برخی آثار خود از جمله كتاب اسفار بر دوری از این امر تاكید كرده بود. صدرالمتالهین به موضوع قضا و قدر اعتقاد داشت و در رساله ی فی مسئله القضاء و القدر به آن پرداخت. وی معتقد بود قضا به معنی حكم خداوند، قابل تغییر نیست، اما قدر یا همان سرنوشت به دلیل تاثیر اعمال انسان می تواند تغییر یابد.
بنیان نهادن حكمت متعالیه كه مهم‌ترین نتیجه ی زندگی ملاصدرا بود بر 2 اصل اصالت وجود و تمایز آن از ماهیت استوار است. از دیدگاه وی وجود یا هستی كه از پروردگار سرچشمه می گیرد به دلیل درك با علم حضور و دریافت درونی فرد، نیازی به ثابت كردن ندارد و از مسایل بدیهی به شمار می رود اما ماهیت به آن دلیل كه به هر وجود، قالبی ویژه می بخشد، سبب متفاوت بودن پدیده های جهان هستی می شود. بر پایه ی این دیدگاه، اصل بر وجود اشیاست و ماهیت، معلول وجود محسوب می شود. وی وجود را امری حقیقی و ماهیت را اعتباری می دانست.
حركت جوهری از نظریه های این عالم گرانقدر است. پیش از ارایه ی این نظریه، فیلسوفان مسلمان حركت در جوهر را هیچگاه نمی پذیرفتند و بر این باور بودند كه حركت تنها در مقوله های 9 گانه ی عَرَض وجود دارد اما ملاصدرا با اعتقاد به حركت در جوهر و گردآوردی چهار جریان فكری كلام، عرفان، فلسفه ی افلاطون و ارسطو، نظام فلسفی تازه و مستقلی را بنیان نهاد.
صدرالمتالهین در طول زندگی علمی‌خود آثار گرانبهایی را به یادگار گذاشته است كه از آن جمله می توان به الشواهد الربوبیه فی مناهج السلوكیه، الحكمه المتعالیه فی الاسفار العظیمه الاربعه، الحكمه العرشیه، اللمعه المشرقیه فی الفنون المنطقیه، المبدا و المعاد، التصور و التصدیق، الوریده القلبیه فی معارفه الربوبیه و دیوان اشعار اشاره كرد.
حدوث العالم، مفاتیح الغیب، اعجاز النعمین، متشابهات القرآن، المشاعر، المظاهر الالهیه فی الاسفار علوم الكاملیه، اسرار الایات و الانوار البینات از دیگر آثار این حكیم خردمند محسوب می شود.
سرانجام ملاصدرا فیلسوف گرانقدر ایران زمین، پس از عمری تحقیق، تالیف و آموزش در علم و دانش در 71 سالگی در شهر بصره درگذشت، اما بحث و حكمتی كه وی ارایه كرد، جاودان ماند و چراغ راه فلاسفه ی دیگر شد.
** پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در گفت و گو با «علیرضا هدایی» استاد فلسفه ی اسلامی دانشگاه تهران، به بررسی زندگی علمی ملاصدرا فیلسوف و بنیانگذار حكمت متعالیه پرداخته است.
علیرضا هدایی، ملاصدرا را از شخصیت های برجسته ی فلسفه ی اسلامی دانست و گفت: این فیلسوف گرانقدر اندیشه هایی نو از خود به یادگار گذاشت و سبب شد وی در جهان غرب نیز به طور كامل شناخته شود. ملاصدرا دارای هوش و استعداد بی مانندی بود و جریان فلسفی آن زمان را نزد برجسته ترین فلاسفه آموخت. اصالت الماهیت، مسلك رایج آن روزگار بود كه وی به خوبی فراگرفت و ادامه داد. این فقیه دانشمند در كتاب شرح هدایه الاسیریه به بحث درباره ی این موضوع پرداخته است.
استاد فلسفه ی اسلامی دانشگاه تهران با اشاره به بی پروایی صدرالمتالهین در بیان آرای خود، تصریح كرد: این امر و فشاری كه بر اهل فلسفه از طرف متشرعه وارد می آمد، سبب شد وی اصفهان را ترك كند و در روستای كهك در قم ساكن شود. تعدادی از شاگردان او همچون ملا محسن فیض كاشی به دلیل علاقه ی فراوان به درس و بحث در نزد ملاصدرا، به همراه او به این منطقه رفتند و فلسفه را در نزد این استاد عالیقدر آموزش دیدند. ملاصدرا در مدتی كه در این منطقه به سر می برد بر اثر آشنایی و تامل در كتاب های بزرگان عرفان به این حقیقت پی برد كه اصل در همه چیز، «وجود» است و ماهیت را اعتباری می دانست. این بحث با عنوان اصالت وجود بسیار مشهور است. وی در زمینه ی مباحث وجودی تحول اساسی بر ساختار فلسفه ایجاد كرد و بحث های فلسفی را بر همین پایه افزایش داد و این گونه بنیان تازه ای بر فلسفه ی اسلامی نهاد. این جریان بر تمامی فیلسوفان پس از ملاصدرا تاثیر گذاشت و سبب شد با وجود اختلاف نظرهای جزیی، پایه ی تفكر خود را بر فلسفه ی ملاصدرا شكل دهند و به همین دلیل فیلسوفان صدرایی نام بگیرند.
علیرضا هدایی با بیان اینكه شاگردان برجسته ای در نزد صدرالمتالهین پرورش یافتند، اظهار داشت: حاج ملاهادی سبزواری از جمله شاگردان این دانشمند فقیه محسوب می شود كه با تاثیر گرفتن از آرای ملاصدرا كتاب شرح منظومه را نگاشته است. این اثر از جمله كتاب هایی به شمار می رود كه طلبه ها و اهل فلسفه پیش از خواندن كتاب های صدر المتالهین برای درك بهتر آثار وی، باید مطالعه كنند. ملاصدرا سفرهای چهارگانه ای را كه عارفان مطرح می كنند، در كتاب اسفار به شكل عقلی تببین كرده است. از دید وی این چهار سفر شامل من الخلق الی الحق، فی الحق بالحق، من الحق الی الخلق و بالحق فی الخلق می شود. سفر نخست كه از خلق به طرف خداست، فرد از كثرت به سوی وحدت حركت می كند. سفر دوم در صفات و اسماء پروردگار سیر دارد كه فرد در این سفر سالیانی در وحدت است. در سفر سوم افرادی كه كامل شده اند، ماموریت پیدا می كنند، برای هدایت انسان به سمت خلق حركت كنند كه این همان حركت از وحدت به كثرت است. در سفر آخر فرد دست خلق را در دست می گیرد و او را به سمت وحدت حقیقی كه خداوند است سیر می دهد و رهنمون سازد. در میان این سفرها برخی تنها تا مرحله ی دوم پیش می روند و فردی كه سفر دوم را تمام كند، خود به فنا می رسد و انسانی كامل می شود.
استاد فلسفه ی اسلامی دانشگاه تهران در ادامه بیان كرد: ملاصدرا حكمت متعالیه را بنیان گذاری كرد و كتاب های زیادی را همچون الشواهد الربوبیه در این زمینه نگاشت. فلسفه ی صدرایی را حكمت متعالیه می خوانند و این مفصل ترین و اساسی ترین كتابی است كه در این زمینه آموزش داده می شود. فلسفه ی ملاصدرا جمع میان عرفان و برهان دانشمندان فلسفه ی اسلامی است. وی یافته های عرفانی خود و دیگر عارفان را برهانی می كند و اگر هر مبحثی را بر پایه ی عقل نیابد به شكل مبنایی به آن نمی پردازد. ادعای این فیلسوف گرانمایه بر این است كه بیشتر یافته های عارفان را از دیدگاه خود برهانی می كند و برای تكمیل بحث ها در بسیاری از موردها از كشف های عرفانی خود و دیگر عارفان بهره می گیرد. وی هر جا كه لازم باشد آیات قرآن را استشهاد قرار می دهد و تفسیرهای فلسفی خاصی كه با تببین های عرفانی بسیار نزدیك است، انجام می دهد، این امر در بسیاری از آثار وی مشهود است.
علیرضا هدایی در پایان با اشاره به برخی از آثار صدرالمتالهین گفت: این دانشمند فقیه در شرح اصول كافی با رویكرد احادیث، اصول كافی را شرح می دهد و بحث های اعتقادی موجود در آن یعنی عقل و جهل و بحث هایی را كه زمینه ی فلسفی دارد، با تبیین های نو ارایه می كند. الشواهد الربوبیه كه به بیانی عصاره و خلاصه ی اسفار تلقی می شود، دیگر اثر ملاصدرا محسوب می شود كه بسیاری از فیلسوفان و علاقه مندان به فلسفه آن را فرا می گیرند.
از: مرضیه دهقانی
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**2002**9131
تهران- ایرنا- یكم خرداد بزرگداشت ملاصدرا فیلسوف و اندیشمند برجسته ی جهان است او كه با تكیه بر اصالت وجود، حكمت متعالیه را بنیان نهاد و با آموزش فیلسوفانی برجسته و نگارش آثاری گرانبها، رهگشای رهروان پس از خود شد.
