مروری بر آثار و اندیشه «غلامحسین ابراهیمی دینانی»

درك محضر حكیمان برجسته یی چون امام خمینی (ره)، علامه طباطبایی، میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی و برخورداری از ذهن نقاد و آزاداندیش، بیان جذاب و شیوا، همچنین قلمی روان و گیرا، او را به چهره ای محبوب در میان آنها كه به فلسفه عشق می ورزند، بدل ساخته است. وی آثار فراوانی در حوزه فلسفه و تاریخ فلسفه تالیف و سال ها تدریس منابع مهم فلسفی در حوزه و دانشگاه را در كارنامه خود ثبت كرده است.

كسانی كه با ابراهیمی دینانی آشنایی دارند، می ‌دانند كه «گفت و گو» عنصر كلیدی او در فلسفیدن است تا آنجا كه گاهی فلسفه را مساوی گفت و گو می‌داند و معتقد است در آثارش به گفت و گو با فلاسفه و اندیشمندان قرن‌ های گذشته می ‌پردازد.(1)

دینانی تاكنون تالیف بیش از بیست كتاب و صدها مقاله را در كارنامه اش دارد. وی سه بار جایزه كتاب سال را بدست آورده است. همچنین وی دارای آثار صوتی و تصویری فراوانی است كه مربوط به كلاس ها، سخنرانی ها، مصاحبه ها، برنامه های تلویزیونی و فیلم های مستند است.

از كتاب های تالیفی وی می توان به «قواعد كلی فلسفی در فلسفهٔ اسلامی»، «دفتر عقل و آیت عشق»، «ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام»، «وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی»، «فیلسوفان یهودی و یك مسئله بزرگ»، «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی»، «منطق و معرفت در نظر غزالی»، «اسماء و صفات حق»، «نیایش فیلسوف»، «از محسوس تا معقول»، «درخشش ابن رشد در حكمت مشاء» و ... اشاره كرد.

*شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی

سهروردی بنیان گذار حكمت اشراق در جهان اسلام است و آگاهی از اندیشه های این متفكر و فیلسوف ایرانی، كلید فهم مكتب اشراق و نمایاننده ی تاثیر عمیق فرهنگ ایرانی بر جهان فلسفه به شمار می آید. درمیان فیلسوفان مسلمان، شاید تعبیر «فیلسوف فرهنگ» درباره ی شیخ شهاب الدین سهروردی كه ابراهیمی دینانی به كار برده است، گویای اهمیت نقش این فیلسوف مسلمان در گسترش فرهنگ عقلی باشد.

علاقه ی دینانی به شیخ شهاب الدین سهروردی و حكمت اشراق در جای جای آثار او پیداست و كمتر بحث ادبی و فلسفی از وی می توان یافت كه در آن به كنایه یا صراحت از سهرودی نام نبرده باشد.(2)

دینانی مقاله های زیادی درباره سهروردی نوشته و سال‌هاست كه متون او را درس می‌دهد و نوشته عمده او درباره سهروردی كتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» است. وی در نوشته‌های خود به صورت متن محور، اندیشه‌های سهروردی را تفسیر كرده‌است. بدین صورت كه ابتدا قسمتی از یكی از آثار سهروردی را آورده و سپس آن را شرح و توضیح داده‌ است.

همچنین به نظر ابراهیمی دینانی در اندیشه‌های سهروردی یك اصل مسلم قابل توجه بوده و آن این است كه اگر سهروردی را بدون شاخصه‌های اصلی كه در اندیشه او سراغ داریم بررسی شود، دیگر نمی‌توان او را در مقام تفكر و اندیشه دارای سخنی تازه دانست؛ یعنی با قراردادن او در سلك تصوف در واقع او را در سلسله ‌نسب معنوی قرار داده‌ایم كه در این جعل، مقام تفكر فلسفی‌اش را از وی گرفته‌ایم. بنابراین حكمت و فلسفه، اساس اندیشه سهروردی محسوب شده و از این حیث، می‌توان گفت نوشته‌های ابراهیمی دینانی بر این محور استوار بوده و این تمایل را نشان می‌دهد.(3)

*دفتر عقل و آیت عشق

یكی از آثار برجسته ابراهیمی دینانی «دفتر عقل و آیت عشق» در 3 جلد است. این پرسش كه از میان عقل و عشق كدام یك برتر از دیگری است، از دیر باز ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول داشته است و می توان آثار گوناگونی را به صورت منظوم یا منثور یافت كه در آنها این مساله بررسی شده است. ابراهیمی دینانی نیز در سه گانه دفتر عقل و آیت عشق ، ریشه های فكری این مساله را در آثار اندیشمندان گوناگون جهان اسلام از اهل عرفان گرفته تا پیروان فلسفه تحقیق كرده و موضع خود را در خلال این تحقیق مطرح كرده است.

جالب توجه این است كه در این تحقیق بسیاری از آثار ادبی كه بیشتر اهل ادب آن هم از منظر زبان و ادب به بررسی آنها می پرداختند به مثابه متن هایی كه در حوزه فكر و فرهنگ نگریسته شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. برای نمونه می توان به «فردوسی»، «عطار نیشابوری»، «خیام»، «بابا طاهر»، «ناصر خسرو» و «سنایی» اشاره كرد كه آثارشان به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.(4)

*ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام

رویارویی اندیشمندان مسلمان همواره بحث های جدی و گاه همراه با جنجال را در جهان اسلام پدید آورده است و بازخوانی انتقادی آراء این اندیشمندان در روزگار ما جذابیت بیشتری را برای خوانندگان به همراه داشته است. ابراهیمی دینانی در این كتاب 3جلدی ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام را بر پایه رویارویی فیلسوفان و متكلّمان اسلامی بررسی كرده است.(5)

وی كوشیده با رجوع به اصل نوشته های مخالفان فلسفه، پرده از تاریخ فكر فلسفی در جهان اسلام بردارد و خواننده را با اندیشه ی متفكران ضد فلسفه همچون «غزالی»، «ابن حزم»، «فخر رازی»، «ابن تیمیه» و ... آشنا كرده و تلاش فلاسفه برای پاسخ گویی به ردیات آن ها را بیان كند.(6)

*خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف گفت و گو

دوران زندگی خواجه نصیر الدین طوسی دارای فراز و نشیب فراوان بوده است كه روزگاری در مصاحبت با باطن گرایان اسماعیلی و روزگاری در عهده داری وزارت دستگاه هولاكوی مغول گذشته است . وی هم مرد اندیشه است و از این روست كه ابراهیمی دینانی اثری مستقل را به بررسی افكار این فیلسوف برجسته اختصاص می دهد. آثار برجای مانده از نصیرالدین طوسی نشان می دهد كه وی همواره با اهل فكر روزگار خود چه به صورت حضوری و چه از طریق مكتوبات به تبادل نظر می پرداخته است.

دینانی در این كتاب، نصیرالدین طوسی را در مقام اندیشمندی كه راه گفت و گو مبنای زندگی وی قرار دارد، در نظر گرفته است و به ارزیابی آثار وی از این منظر پرداخته است. (7)

ابراهیمی دینانی در 5 دی سال 1313 در شهر درچه روستای دینان از توابع خمینی شهر كه امروزه جزو شهرستان خمینی شهر اصفهان است بدنیا آمد. وی پس از تحصیل ابتدایی در روستای خود، در مدرسه علمیه نیم آورد اصفهان به تحصیلات دینی مشغول شد. پس از گذراندن دوره سطح و مقدمات فلسفه، سال 1333 وارد حوزه علمیه قم شد و ضمن تحصیل خارج فقه و اصول نزد مراجع بزرگ، نزد علامه طباطبائی به فراگیری فلسفه نیز پرداخت كه شاهد مباحث فلسفی هانری كربن (فرانسوی) و علامه طباطبایی نیز بود.

فلسفه را در اصفهان نزد حكیم ضیاء پور شروع كرد و در قم در سطح عالی با علامه طباطبائی به پایان رساند و از شاگردان خاص او شد. سال 1345 پس از درگذشت آیت الله بروجردی به تهران مهاجرت كرد و وارد دوره كارشناسی دانشگاه تهران شد و پس از اخذ درجه كارشناسی برای گذراندن امورات زندگی به استخدام وزارت آموزش و پرورش در آمد. تا دریافت دكترا ادامه تحصیل داد و سال 1352 از رساله دكتری تخصصی فلسفه خود دفاع كرد. پس از اخذ درجه كارشناسی جهت گذراندن امورات زندگی به استخدام وزارت آموزش و پرورش در آمد. سال 1353 به عنوان استاد فلسفه در دانشگاه فردوسی مشهد مشغول به تدریس شد.

سال 1362 به تهران منتقل شد و عضو هیات علمی دانشگاه تهران شد. دینانی در سمینارها و همایش‌های متعدد داخلی و خارجی شركت داشته و مقالات و آثار فراوانی در حوزه فلسفه و دین پژوهی به رشته تحریر در آورده كه برخی از كتاب هایشان جایزه كتاب سال جمهوری اسلامی ایران را دریافت كرده ‌است و در اولین دوره همایش چهره های ماندگار در سال 1380 از او با عنوان چهره برتر فلسفه تقدیر شد.

ابراهیمی دینانی یكی از اندیشمندان برجسته كشور است كه تاكنون بیشترین همت خود را در شناخت و معرفی فلسفه ی دوران ایران اسلامی مصروف داشته و توانسته است آثاری ماندگار را از خود برجای بگذارد. این امر خود نشانگر عمق نگاه و گستره ی توانمندی در انتقال مفاهیم از سوی این استاد فلسفه و حكمت اسلامی است.

***منابع:

1-http://ebrahimi-dinani.com

2- گفتار حكیم، محمدجعفر محمدزاده، نشر اطلاعات 1390، ص23

3- http://www.hamshahrionline.ir/details/3711

4-http://ebrahimi-dinani.com

5-http://ebrahimi-dinani.com

6- گفتار حكیم، محمدجعفر محمدزاده، نشر اطلاعات 1390،ص28

7-http://ebrahimi-dinani.com

*گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم**458**2054