بيابانزايي در اراك و لزوم مديريت كارآمد در تالاب كويري

بيابانزايي نتيجه تاثير مجموعه‎اي ازعوامل فيزيكي، شيميايي، بيولوژيكي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي در سطوح مختلف اعم از محلي، ملي، منطقه‎اي و بين المللي است.

يكي از مهمترين مسايل مبتلا به كشور و جهان پديده مخرب فرسايش بادي است كه در ابعاد جهاني، منطقه اي، ملي و محلي داراي اهميت است و بيدار شدن اژدهاي خفته فرسايش بادي مي تواند منابع زيستي و اقتصادي را ببلعد و پيامدهاي عميق زيستي و خسارات وسيع از طريق ايجاد گرد و غبار فراهم كند كه مصداق بارز آن در حوزه كويري ميقان اراك و اثرگذاري آن بر كيفيت زيستي مردم اين شهر هويداست.

شهر اراك با واقع شدن در مجاورت كوير ميقان از گذشته هاي دور شاهد تاثيرهاي اقليمي اين منطقه بوده و به گفته كارشناسان حركت شن هاي روان و طوفان هاي شن تاثير مستقيم بر آلايندگي هواي اراك دارد.

تصميم سازان حوزه منابع طبيعي استان مركزي در سه دهه گذشته براي حفاظت از اين سرزمين اقدامات گسترده اي در چارچوب برنامه هاي حفاظت خاك و تثبيت شن هاي روان در عرصه بياباني كوير ميقان انجام داده اندكه ماحصل اين اقدامات علاوه بر حفظ خاك در حوزه هاي آبخيز بحراني كشور، كنترل فرسايش بادي، جلوگيري از هجوم ماسه هاي روان به شهرها و روستاهاي حواشي مناطق كويري و ايجاد جنگل هاي دست كاشت در مناطق بياباني و تقويت تشكل هاي مردم نهاد و جوامع محلي در حفاظت و صيانت از اكوسيستم هاي مناطق خشك بوده است.

رييس اداره بيابان زدايي اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مركزي گفت: استان مركزي با مساحتي بالغ بر دو ميليون و 940 هزار هكتار يكي از 18 استان بياباني كشور است كه به دليل شرايط اقليمي، بهره برداري هاي غير اصولي، ازدياد دام نسبت به ظرفيت مرتع ، تجربه توسعه مناطق بياباني را با خود دارد و هم اينك بيش از 490 هزار هكتار از اراضي مرتعي شهرستان هاي زرنديه، ساوه، اراك، محلات، دليجان، خنداب و كميجان اراضي بياباني و كويري است.

اكبر گندمكار افزود: با توجه به اين مهم و براي جلوگيري از روند بيابانزايي از سال 70 عمليات اصلاح و احيا اراضي بياباني با روش مديريت بيولوژيك در استان مركزي و كوير ميقان با كاشت و تكثير يكي از گونه هاي گياهي به نام قره داغ با نام علمي Nitraria schoberi از خانواده Zygophylacae كه در تثبيت ماسه هاي روان نقش بسيار ارزنده اي دارد، آغاز شد.

وي ادامه داد: زيستگاه اصلي اين گياه در كشور، شمال كوير ميقان شهرستان اراك است و اين گونه گياه توانسته پديده حركت شن هاي روان را محدود كرده و با شاخ و برگ هاي خزنده و پر خود بر پهنه خاك، از حركت ده ها تن ماسه و خاك به سمت اراضي كشاورزي و كانون هاي جمعيتي روستاهاي حاشيه كوير جلوگيري كند و با تبديل شدن به دژ مقاومتي شن، لقب 'قهرمان كوير' بگيرد.

رييس اداره بيابان زدايي اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مركزي بيان كرد: با توجه به موقعيت جغرافيايي اين استان و براي جلوگيري از روند افزايش بيابان، منابع طبيعي و آبخيزداري اين استان از سال ها پيش مقابله با بيابانزايي را دستور كار خود قرار داده و تا كنون طرح مطالعاتي و اجراي بيابان زدايي براي 270 هزار و 362 هكتار، تهيه طرح اجرايي بيابانزدايي در 164 هزار هكتار، شناسايي و تهيه طرح اجرايي كانون بحراني فرسايش بادي در 11 هزار و 865 هكتار، واگذاري طرح اجرايي بيابانزدايي در قالب ماده سه براي 28 هزار و 661 هكتار در عرصه هاي استان مركزي از جمله فعاليت هاي اين اداره كل بوده است.

گندمكار گفت: انجام طرح هاي مختلف بيابان زدايي از جمله كاشت نهال هاي آتريپلكس و قره داغ، كشت بذرهاي گياهان بياباني شامل آگروپايرون، بروموس و سكاله سبب افزايش توليد علوفه در اراضي بياباني از 30 كيلوگرم به حدود 600 تا 700 كيلوگرم در واحد سطح شده كه اين مساله در جلوگيري از مهاجرت روستاييان به شهرها اثر مستقيم داشته است.

وي ادامه داد: انجام اين طرح ها همچنين موجب افزايش درآمد روستاييان و دامداران در واحد سطح شده و از نظر كيفيت شاخص هاي زيستي تاثيرات زيادي بر اكوسيستم بياباني گذاشته است كه يكي از مهمترين آن بازگشت و تقويت جمعيت برخي از گونه هاي جانوري و پرندگان به اكوسيستم بيابان هاي استان است.

رييس اداره بيابان زدايي اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مركزي بيان كرد: كاشت اين نهال هاي فوق سبب تثبيت ماسه هاي روان در اراضي كويري و بياباني و جلوگيري از خسارات سنگين به كپه هاي گياهي مذكور علاوه بر اثرات مثبت ذكر شده در تلطيف هوا اراضي كويري و بياباني و فراهم كردن شرايط بهتر جذب آب هاي سطحي به سفره هاي زيرزميني نيز نقش آفرين هستند.

گندمكار گفت: بيابان اگرچه داراي تهديدهاي فراواني است اما مي توان در سايه مديريت قوي زيست بوم و استفاده از ظرفيت جوامع محلي و برنامه هاي اجرايي و نظارتي كارآمد اين تهديد را به فرصت براي منطقه تبديل كرد.

مدير كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مركزي نيز در اين خصوص گفت: كوير ميقان به وسعت ۱۲۰ كيلومترمربع در 15 كيلومتري شمال شرقي اراك و جنوب غربي روستاي داود آباد واقع است و تاثير تغيير اقليم آن به شدت بر كيفيت زيست ساكنان اراك، داود آباد، روستاهاي اين حوزه اثرگذار است.

يوسف يوسفي افزود: بي توجهي به ساختار اقليمي اين منطقه و سوء مديريت در بهره برداري از آن موجب بروز چشمه هاي شن و نمك و پديده طوفان هاي شن مي شود كه حركت شن هاي روان و ريزگردها به شدت براي سلامت منطقه خطرآفرين است.

وي ادامه داد: هم اكنون هفت تا هشت هزار هكتار از اراضي كويري منطقه ميقان اراك تاكنون زير كشت گياه قره داغ و آتر يپلكس و ديگر گياهان سازگار با كوير رفته است كه بايد با اختصاص اعتبارات براي ايجاد بادبند هاي مصنوعي در كف درياچه و محدوده هايي كه اين گياه ها قابليت كشت ندارد از بروز طوفان هاي شديد در استان مركزي جلوگيري كرد.

مدير كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مركزي گفت: پارسال به منظور احيا و كاشت گياهان مقاوم در برابر كم آبي يك ميليارد و 500 ميليون ريال اعتبار تخصيص يافت كه تنها يك ميليارد آن محقق شد در صورتي كه براي احياي كوير و ايجاد بادبندهاي مصنوعي در كف درياچه و كاشت گياه قره داغ در ديگر قسمت هاي اين منطقه 300 ميليارد ريال اعتبار نياز است.

يوسفي بيان كرد: يكي از اقدامات مهمي كه به مدد اداره كل حفاظت محيط زيست براي تالاب كويري ميقان اراك انجام شده ، تصويب طرح جامع زيست بوم و مشاركت جوامع محلي است كه اين مهم نيازمند بسيج همگاني دستگاه هاي ذيربط استاني در فرهنگ سازي، تزريق اعتبارات موثر و همراهي حوزه دولتي و خصوصي در مديريت موثر ميقان است.

مدير كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مركزي ادامه داد: تعداد فراواني دامداري در داودآباد وجود دارد كه كودهاي دامي و فضولات گاوداري ها را در داخل مناطق مسكوني تخليه مي‌كنند و از اين نظر مشكلات بهداشتي و آلودگي هاي زيست محيطي را به همراه دارد پيشنهاد مي‌شود تا با همكاري شهرداري، محلي براي دپو و فرآوري و بسته‌بندي كودها اختصاص يافته و برنامه‌اي براي استفاده بهينه از اين منابع ارايه شود.

مديركل حفاظت محيط زيست استان مركزي گفت: استان مركزي از معدود عرصه هاي اقليمي در كشور است كه در زيست بوم هاي كوهستاني، دشت، تالابي و بياباني را در كنار هم دارد و به همين دليل در تنوع زيستي جايگاه سوم كشوري را دارد.

حسينعلي ابراهيمي افزود: بيابان يكي از زيست بوم هاي مهم است كه ويژگي هاي خاص خود را دارد و در صورت تخريب هاي زيستي، خشكسالي و نبود مديريت كارآمد مي تواند به عنوان تهديد براي منطقه محسوب شود.

وي اظهار كرد: بخش مهمي از تالاب كويري ميقان كه پرونده ثبت بين المللي آن در دست اقدام است ، اقليم بيابان مي باشد كه با توجه به خشكسالي هاي دهه اخير ، افت سطح آب هاي زيرزميني و كاهش رطوبت خاك در چند سال اخير مسوول نيمي از روزهاي آلوده با منشا غبار در اراك بوده چرا كه با وزش كوچكترين باد غبار نمكي از سطح كوير برخاسته و در فضاي اراك منتشر مي شود.

مديركل حفاظت محيط زيست استان مركزي گفت: اگرچه اقدامات بوته كاري منابع طبيعي تاحدودي از حركت شن هاي روان جلوگيري كرده و سال گذشته نيز در مقطعي بخشي از عرصه كوير ميقان مالچ پاشي شده اما مديريت جامع اين زيست بوم مهم كه به عنوان زيستگاه پرندگان مهاجر به ويژه درنا است بايد در سايه حمايت و همراهي دستگاه هاي اجرايي با جديت دنبال شود.

ابراهيمي اظهار كرد: علاوه بر طرح هايي كه در چارچوب وظايف اداره كل منابع طبيعي استان مركزي براي بهبود وضعيت كوير ميقان ارايه شده است، به طور منظم در چارچوب اجراي توسعه و عمران نيازمند انجام پروژه هايي است كه اجراي آن ها در حيطه وظايف و اختيارات ساير دستگاه ها و تشكيلات است و عمده‌ترين آن عبارت از بهسازي محيط شهري داودآباد است.

وي بيان كرد:كوير ميقان از نظر منابع آب زيرزميني اعم از نيمه عميق و عميق در معرض شرايط نامناسبي است و ضروري است با هماهنگي دستگاه هاي ذيربط از جمله مديريت منابع آب استان اراك، اداره كل جهاد كشاورزي و جهاد سازندگي، اداره كل محيط زيست موضوع استفاده پايدار اوضاع آب منطقه و نيز اقدامات برداشت.

ابراهيمي خاطر نشان كرد: سال گذشته براي تالاب كويري ميقان اراك و سه حوزه تالابي ديگر از سوي سازمان حفاظت محيط زيست كشور طرح جامع مديريت زيست بوم تصويب شد و اعتباراتي نيز براي انجام مطالعات و برنامه هاي اجرايي و مشاركتي آن تخصيص شد.

وي اظهار كرد: تا كنون اقدامات خوبي در اين منطقه انجام شده اما بايد نقش تشكل هاي مردمي و مشاركت بهره برداران و ساكنان روستاهاي حوزه كوير ميقان در اقدامات راهبردي طرح جامع پررنگ تر شود و با استفاده شايسته از ظرفيت هاي بيابان نه تنها تهديدهاي آن مهار شود بلكه درآمدزايي براي ذينفعان ايجادشود.

تالاب كويري ميقان آخرين حلقه اكولوژيك حوزه آبريز دشت اراك است كه آب‌هاي سطحي مسيل‌هاي فصلي را جذب مي‌‌كند. گياهان دشتي اطراف درياچه آن از گونه خشكي پسند و شورپسند هستند و در عرصه بياباني آن شرايط اكولوژيكي كوير حاكم است.

مساحت درياچه ميغان با توجه به آب‌هاي ورودي آن از حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰ كيلومترمربع متغير است.

كوير ميقان به وسعت ۱۲۰ كيلومترمربع در شمال شرقي اراك واقع است و در ساله اي اخير گسترش زيادي داشته است كه در بخشهاي شرقي آن اقداماتي در جهت جلوگيري از پيشروي كوير به عمل امده است و اكنون از بخشهاي مركزي آن سولفات سديم استخراج مي گردد .

كوير ميقان داراي سطح نمكي بوده و در آب و هواي مرطوب تشكيل شده است ۹۴ درصد از سطح آن را درياچه فصلي توزلوگل از قشر نمك پوشانده و محل اختتام آب هاي حوضه است كه رسوبات آن از جنس رس و سيليت بوده و در حاشيه آن رسوب هاي تبخيري ناشي از جريان آب هاي سطحي برجامانده است.

بخش هاي جنوبي كوير رسوب هاي رس و سيليت و نمك سديم سطح سخت و متراكم را بوجود آورده است وبر اثر فرايند تبخير حركت آب از پايين به بالا اشكال چند ضلعي تشكيل شده در شمال غربي كوير بر اثر فعاليت باد تپه هاي ماسه اي ايجاد كرده است.

در كوير ميقان تبخير كمتر از ميزان آبي است كه به منطقه وارد مي شود و در نتيجه باعث تشكيل درياچه موقتي شده است.

سطح كوير صاف و هموار است و از رسوب هاي نرم و ريز تشكيل شده است و بيشترين آن رسوب رس مي باشد و اين بر اقليم مرطوب در گذشته گواهي مي دهد كه تخريب مكانيكي و شيميايي در حوضه باعث حمل مواد رسي به آن شده و قسمت جنوبي به علت وجود سولفات سديم بسيار سخت و غير قابل نفوذ است.

كوير ميقان داراي تغييرات فصلي و سالانه است، در زمستان و بهار كه ميزان بارندگي زياد است سطح آن را آب گرفته و به درياچه تبديل مي شود و در تابستان به علت تبخير شديد قشر نمكي سخت آن را مي مي پوشاند و اشكال مختلف نمك را در سطح كوير بوجود مي آورد.

در اثر گسترش كوير ميقان زمين هاي زراعتي روستاهاي ويسمه و داود آباد و مبارك آباد و ميقان در حال تبديل شدن به بيابان و كوير است.

در سال ۱۳۶۱ ايستگاه تثبيت شن توسط اداره كل منايع طبيعي در نزديكي كوير ايجاد شد و چند سالي است كه با پيشروي كوير با كاشت گونه گياهي قره داغ آتريپلكس موجب كند شدن پيشروي كوير شده اند.

پوشش گياهي در حاشيه كوير ضعيف است و تنها در شمال غرب و جزاير مياني كه سفره آب زير زميني بالاست گونه هاي گياهي Frankenia salsola Atriplezx ديده مي شود كه به علت تبخير و تعرق اين گياهان سطح ايستابي در فصل تابستان پايين مي رود و گونه ها براي دستيابي به ريشه هاي خود پايين مي روند و همزمان با رشد كردن از حركت ذرات ماسه ها جلوگيري نموده و باعث تشكيل نبكا در حوالي داود آباد مي شوند.

ارتفاع اين نبكاها به يك و نيم تا سه متر مي رسد و به صورت چتري روي تپه را مي پوشانند.

27 خرداد ماه در تقويم ايران به عنوان روز بيابانزدايي نامگذاري شده است.ك/4

1955/6013/1352