واكاوی كودتای بیست و هشتم مرداد

صنعت نفت ایران در بیست و نهم اسفند 1329خورشیدی با تلاش های محمد مصدق و ایستادگی ملت مبارز ملی شد. با ملی شدن این صنعت، دولت انگلیس تلاش كرد تا منافع از دست رفته ی خود را دوباره به دست آورد به همین علت به فعالیت گسترده ای در داخل و خارج كشور برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن دست زد. در این شرایط دولت ایران برای جلوگیری از دسیسه انگلیسی ها در داخل كشور، در سی ام مهر 1331خورشیدی در یادداشتی به سفارت انگلیس در تهران، روابط سیاسی خود را با این دولت قطع كرد. محمد مصدق و جبهه ملی در برابر دولت انگلیس قرار گرفتند و در نهایت این دولت به این نتیجه رسید كه تنها راه حل، سرنگونی دولت مصدق است.
دولت انگلیس با وجود موقعیت بین المللی و قرار داشتن در جایگاه دوم قدرت جهانی، به موافقت و همراهی آمریكا نیاز داشت، به همین دلیل و با آگاهی از میزان ترس بیمار گونه ی آمریكایی ها از كمونیسم، با عنوان كردن خطر كمونیزم آنها را برای كودتا ضد دولت مصدق متقاعد كرد.
پس از تصویب طرح مشترك انگلیس و آمریكا برای سرنگونی مصدق، سفارت آمریكا به همراه عوامل انگلیسی مسوولیت اجرای آن را برعهده گرفت. كرمیت روزولت فرمانده‌ی سیا درخاورمیانه در بیست و هشتم تیر 1332 خورشیدی به تهران وارد شد و پس از دیدار با محمدرضا پهلوی و جلب نظر او فعالیت های خود را برای از میان برداشتن دولت مصدق شروع كرد.
بنابر اسناد آمریكا، تحقیقات به این نتیجه رسید كه تركیبی از پهلوی دوم و فضل الله زاهدی با كمك افراد سیا در ایران، شرایط خوبی برای سرنگونی حكومت مصدق ایجاد خواهد كرد. كرمیت روزولت و همكارانش هنگامی كه به دنبال تحكیم نقشه ی عملیاتی خود بودند توجه خود را به 2 عامل معطوف كردند. یكی واكنشی كه می بایست در قبال قوی ترین عناصر جانبدار مصدق مثل رهبران ایل قشقایی (خسروخان و ناصرخان) نشان می دادند و دیگری كوشش هایی كه صرف تقویت و توسعه نیروهای ضد مصدق می شد.
برای عملی شدن كودتا نیاز بود تا محمدرضا پهلوی هم با آنها همكاری كند و فرمان نخست وزیری زاهدی و عزل مصدق را امضا كند، وی كه هرگز به عنوان یك فرد شجاع شناخته نشده بود در ابتدا مردد بود اما سرانجام عوامل كودتا با اعمال فشار بر محمدرضا، او را با خود همراه كردند.
آن چه پهلوی دوم را عقب نگه می داشت فقط ویژگی های شخصیتی او نبود چراكه مصدق محبوب ترین شخصیت تاریخ معاصر ایران به شمار می رفت و اگر چه عملیات خرابكارانه و فشارهای اقتصادی بریتانیا او را تضعیف كرده بود، هنوز هم مورد علاقه و ستایش مردم ایران قرار داشت.
نخستین عملیات برای انجام دادن كودتا در بیست و پنجم مرداد 1332خورشیدی آغاز شد اما سرهنگ نعمت الله نصیری فرمانده گارد شاهنشاهی در خانه‌ی مصدق دستگیر شد و كودتا ناكام ماند. با شكست كودتا، محمدرضا پهلوی به خارج از كشور فرار كرد.
هنگامی كه روزولت خبر شكست كودتای نظامی و دستگیری سرهنگ نصیری را از رادیو شنید دست به كار بررسی و اجرای كودتای دوم شد. محمدرضا پهلوی كه در كودتای نخست شكست خورده بود فرمان نخست وزیری زاهدی را امضا كرد و این موضوع در بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی در روزنامه های ستاره اسلام، آسیای جوان، آرام، مرد آسیا، ملت ما و ژورنال دو تهران منتشر شد.
جنب و جوش خیابان های بزرگ تهران را فرا گرفته بود مقاومت ها از میان رفته و ستاد ارتش به دست مخالفان مصدق افتاد. در پایان این روز خانه مصدق به تصرف درآمد. دولت مصدق سقوط كرد و سرلشكر فضل‌الله زاهدی عهده‌دار تشكیل كابینه جدید شد.
پس از كودتا مصدق در دادگاه نظامی محاكمه شد و برخلاف دفاعیه ی مستندی كه از كارها و دیدگاه های خود ارایه كرد به سه سال زندان محكوم و با پایان محكومیت خود به احمدآباد تبعید شد و زیر نظارت شدید دولت در انزوا زیست و در نهایت در چهاردهم اسفند 1345 خورشیدی بر اثر بیماری سرطان در 84 سالگی چشم از جهان فروبست. مصدق وصیت كرده بود پیكرش را كنار كشته ‌شدگان سی ام تیر در آرامگاه ابن‌بابویه دفن كنند، اما با مخالفت پهلوی دوم چنین نشد و او در یكی از اتاق‌های خانه‌اش در احمدآباد به خاك سپرده شد.
با اجرای این كودتا به تدریج گفتمان مبارزات اصلاحی از رونق افتاد و شرایط برای پذیرش گفتمان‌های انقلابی (ابتدا از نوع ماركسیستی آن و بعد از نوع مذهبی آن) فراهم شد. اعتراض‌ها از بخش‌های میانی و جامعه مدنی در حوزه آشكار به بخش‌های پنهان جامعه رفت و بعد‌ها همین بخش‌های پنهان فرصت پیدا كردند (در خرداد 42 و در انقلاب اسلامی 57) با بسیج مردم چنان قدرت اجتماعی پیدا كنند كه به جای اصلاح حكومت، خواهان براندازی حكومت پهلوی شوند.

**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز وقوع كودتای بیست و هشتم مرداد 1332خورشیدی با «دكتر علی ططری» رییس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی به گفت وگو پرداخته است.
علی ططری با توضیح در مورد نقش نفت در تاریخ معاصر ایران اظهار داشت: ملی شدن صنعت نفت ایران موافقان و مخالفانی در داخل و خارج از كشور داشت. هواداران سیاست انگلیس از مهمترین مخالفان داخلی ملی شدن نفت بودند. در صدر مخالفان خارجی دولت انگلیس قرار داشت كه با ملی شدن صنعت نفت منافع سرشار خود را در ایران از دست داده بود؛ منافعی كه از زمان كشف نفت در ایران نصیب انگلیس شده بود، هر چند سهم كمی به دولت ایران پرداخت می شد اما با نگاهی به اسناد آرشیوی كه در كشور وجود دارد این حقیقت تلخ به دست می آید كه گاهی آن دولت قایل به همان سهم كم هم نبود.
رییس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی در خصوص زمینه های شكل گیری كودتای بیست و هشتم مرداد اظهار داشت: از مهمترین كشورهای صحنه گردان این كودتا دولت انگلیس و آمریكا بودند. دولت انگلیس بعد از ملی شدن صنعت نفت به دنبال تضعیف دولت ملی در داخل و در مجامع بین المللی بود. چون سال های 1329 خورشیدی به بعد دوران اوج اتحاد ملی (مذهبیون و ملی گراها) بود، دولت انگلیس نتوانست از لحاظ داخلی دولت مصدق را تضعیف كند از این رو در زمینه خارجی دست به كار شد و شكایت خود را به دیوان بین المللی لاهه برد اما در این امر موفقیتی كسب نكرد، زیرا مصدق با زیركی تمام بیان كرد كه شركت نفت ایران و انگلیس یك شركت غیر دولتی به حساب می آید و درگیری میان دولت ها نیست و این دیوان صلاحیت برای رسیدگی به این شكایت ندارد. موفقیت دولت ملی در مجامع بین المللی سبب شد تا دولت بریتانیا با استفاده از تجربه حضور در منطقه و نفوذی كه در ایران داشت به كودتا علیه این دولت دست بزند.
وی در ادامه بیان كرد: دولت آمریكا نیز به بهانه ی جلوگیری از خطر كمونیسم زمینه ساز این كودتا شد. با جنگ جهانی دوم و بلوك بندی در دنیا، كه در صدر بلوك شرق شوروی و در بلوك غرب چهره ی نوظهور ایالت متحده آمریكا قرار داشت، ایران به دلیل موقعیت سوق الجیشی خود برای این دولت ها حایز اهمیت بود. دولت آمریكا در اسناد سازمان سیا و دیگر اسناد خود دخالت در كودتا را می پذیرد و دلیل اصلی این دخالت را خطر شوروی و رخنه كمونیسم می داند و این امر را به عنوان بخشی از سیاست های خارجی آمریكا به رسمیت شناخته است كه همین امر نقطه ی آغازین جنگ سرد در سال های بعدی شد. هر چند نباید از نظر دور داشت كه دولت آمریكا به دنبال فرصتی بود تا از منافع سرشار طلای سیاه ایران استفاده كند.
علی ططری ضمن اشاره به زمینه های داخلی شكل گیری كودتای بیست و هشتم مرداد تصریح كرد: از دیگر عواملی كه باعث ایجاد كودتا شد اقدام های مصدق و عناصر اصلی جبهه ی ملی بود. جبهه ی ملی و شخص مصدق در محاسبات سیاسی خود دچار اشتباهاتی شدند. از جمله اینكه در انتخابات مجلس هفدهم دولت مصدق نتوانست مدیریت توانمندی از خود نشان دهد و همین امر دست مخالفان را در انتخابات باز گذاشت. همچنین لایحه افزایش اختیارهایی كه مصدق تقدیم مجلس كرد، اختلافاتی را به وجود آورد.
رییس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی در مورد دلایل انتخاب سرلشكر زاهدی برای انجام دادن كودتا، پس از اشاره به حضور زاهدی در نهضت های مختلف مانند نهضت جنگل و دیگر نهضت ها، یادآور شد: زاهدی شخصیت پیچیده ای داشت؛ چه از زمانی كه حاجعلی رزم آرا رییس ارتش بود و چه هنگامی كه در مجلس از نهضت ملی هواداری می كرد. دوره ای در هیات وزیران مصدق قرار داشت و دوره ای دیگر به دشمن قسم خورده ی وی تبدیل شده بود. با اعدام انقلابی رزم آرا قدرت زاهدی به عنوان چهره ی نظامی در كشور مطرح شد؛ یك چهره ی نظامی بسیار قوی كه مورد توجه دولت های انگلیس و آمریكا قرار گرفته بود.
علی ططری درباره نتیجه ی كودتای بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی تصریح كرد: در هنگام وقوع این كودتا جامعه ی ایران هنوز به پختگی و خرد جمعی نرسیده بود. از این رو كودتای 28 مرداد یكی از عوامل بستر ساز مبارزات بعدی مردم ایران علیه حكومت پهلوی شد. محمدرضا پهلوی بعد از كودتا قدرتش زیاد شد و ساختار دیكتاتوری خود را تشدید كرد. همچنین از این زمان به بعد نفوذ آمریكا در ایران بیشتر شد و چتر حمایتی خود را بر سر حكومت پهلوی ایجاد كرد كه همین عوامل زمینه ساز به وجود آمدن نارضایتی در سطح وسیع جامعه شد.
رییس مركز اسناد مجلس شورای ملی در پایان گفت: هر چند بخشی از جامعه ی ایران با انجام دادن كودتای بیست و هشتم مرداد همراه شدند اما به تدریج عده ی زیادی از آنها به اشتباهات خود پی برده و سعی كردند در اتفاقات بعدی آن را جبران كنند.

منابع:
- كینزر، استیون. همه مردان شاه :لطف الله میثمی، تهران، صمدیه، 1382.
- نجاتی، غلامرضا. جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و كودتای 28 مرداد 1332، چاپ هشتم، بی جا، شركت سهامی انتشار،1378- ویلبر،دونالد. سرنگونی دولت مصدق به روایت سند سازمان CIA، ت: بهمن سراحیان، سلمان قاسمیان، تهران، دانشنگار، 1389.
-گازیورسكی، مارك . سیاست خارجی آمریكا و شاه، ترجمه جمشید زنگنه، تهران، موسسه خدماتی رسا، چ 2، 1372.
-ایدن، آنتونی. خاطرات آنتونی ایدن، ترجمه كاوه دهقان، بی جا، فرزانه، 1357.
-لپینگ، بریان. سقوط امپراطوری انگلیس و دولت دكتر مصدق، ترجمه محمود عنایت، تهران، كتابسرا، 1365.
-گذشته چراغ راه آینده، پژوهش گروه جامی، تهران، انتشارات ققنوس،‌ چ 6، 1377.
-بهزادی،‌ علی. شبه خاطرات، ج 1، تهران، زرین، چ 2، 1375.
-پیرانی، احمد. شاهپور غلامرضا پهلوی، تهران، آفرین، 1382.
-موحد، محمدعلی. ناگفته ‌ها و ناگفته‌ ها تحلیلی بركتاب خواب آشفته، تهران، كارنامه، 1379.
*گروه اطلاع رسانی(مهدی احمدی)
**پژوهشم**9362**9131