در گزارشي كه در شماره روز شنبه سي و يكم مرداد 1394 خورشيدي انتشار يافته است، مي خوانيم: يوزپلنگ در ارتفاعات صخره‌اي كوه «نايبندان» زندگي مي‌كند و در كنار حيوانات ديگري مانند كل، بز، قوچ و جبير، روزگار مي‌گذراند. شايد براي بسياري از هموطنان‌مان و حتي مردم جهان، جاي سئوال و ترديد باشد كه آيا مناطقي از ايران، مي‌تواند زيستگاه پلنگ محسوب شود كه پاسخ محيط‌بانان و دوستداران محيط‌زيست به اين سؤال، مثبت است: در سراسر آسيا كمتر از 70 يوزپلنگ باقي مانده است كه فقط در ايران زندگي مي‌كنند!
نايبندان، آفريقاي كوچك
در ادامه اين گزارش آمده است: آرش مودي، در گزارشي زير عنوان «نايبندان، آفريقاي كوچك» كه در نشريه «يوزنامه» دو فصل‌نامه انجمن يوزپلنگ ايراني به چاپ رسيده از جمله يادآور شده است: پناهگاه حيات وحش «نايبندان» با وسعتي نزديك به يك و نيم ميليون هكتار در شهرستان طبس، بزرگ‌ترين منطقه تحت مديريت سازمان محيط‌زيست است كه در سال 1374 منطقه شكار ممنوع اعلام شد و در سال 1380 به پناهگاه حيات‌وحش ارتقاء يافت.
بحش عمده اين پناهگاه از دشت‌‌ها، شوره‌زارها و تپه ماهورهايي است كه حاشيه كوه «نايبند» با ارتفاع 3 هزار و 50 متر را فرا گرفته و وجود چشمه‌هاي آب شيرين در مناطق كوهستاني و حتي دشت‌‌ها، باعث حيات گونههاي جانوري و گياهي بسياري شده و آن را به زيستگاه يكي از نادرترين گربه سان‌هاي جهان، يعني يوزپلنگ آسيايي تبديل كرده است. امروز از 8 گربه‌سان باقي‌مانده در طبيعت ايران 5 گونه در پناهگاه حيات‌وحش، نايبندان، زندگي مي‌كنند و در ارتفاعات صخره‌اي كوه نايبندان هم بزرگ‌ترين گربه‌سان ايران، يعني پلنگ ايراني بر قلمروي خود حكم مي‌راند و كل و بُز و قوچ و ميش، محبوب‌ترين رژيم غذايي آن را تشكيل مي‌دهند. امروزه خشكسالي و ورود معادن ذغال سنگ و ساخت جاده‌‌ها، خطري جدي براي اين آفريقاي كوچك به شمار مي‌آيد و تأثير منفي آن، كم‌كم خودنمايي مي‌كند و اگر فكري به حال آن نشود، به زودي شاهد نابودي يكي از بزرگ‌ترين و غني‌ترين زيستگاه هاي حيات‌وحش ايران خواهيم بود.
زيستگاه‌هاي اصلي يوزپلنگ
روزي كه براي نخستين‌بار تصويري از يوزپلنگ ايراني بر پيراهن بازيكنان تيم ملي فوتبال كشورمان نقش بست، اين اقدام براي بسياري از هموطنان‌مان سئوال برانگيز شد، اما پس از توضيحات مسئولان و دوستداران محيط‌زيست در حيات‌وحش، شماري از شركت‌‌ها حمايت خود را از يوزپلنگ اعلام كردند و اين حيوان زيبا و كمياب به صورت نمادي از شكوه و قدرت براي ايرانيان درآمد و حمايت از آن، كمابيش همگاني شد. با اين حال به گفته مهندس مرتضي اسلامي دهكردي ـ مديرعامل انجمن يوزپلنگ ايراني، بررسي‌هاي ميداني نشان مي‌دهد كه جمعيت يوز پلنگ‌هاي ايران متأسفانه همچنان روبه كاهش است. برخي از آن‌‌ها كماكان براثر تصادف در جاده‌‌ها كشته مي‌شوند و از سرنوشت تعدادي از يوزپلنگ‌هايي كه در سال‌هاي گذشته از آن‌‌ها تصوير‌برداري شده بود نيز اطلاعي در دست نيست و بيم آن مي‌رود كه كشته شده باشند. توله‌هاي تازه به دنيا آمده ثبت شده يوزپلنگ‌‌ها هم بسيار كاهش يافته‌اند، به طوري كه در سال 1393 از ميان 10زيستگاه اصلي‌تر يوزپلنگ، فقط در يك زيستگاه زادآوري يوزپلنگ ثبت شده اسـت و در همان حال 2 يوز پلنگ در همان منطقه بر اثر تصادف با خودروهاي عبوري كشته شده‌اند!
حمايت از يوزپلنگ هاي ايراني
طي قرون متمادي آدميان در شهرهاي نزديك به زيستگاه حيوانات وحشي، زندگي مسالمت‌آميزي با آن‌‌ها داشته‌اند، تا اين كه با رشد صنعت و شهرنشيني، رفته‌رفته قلمروي حيات وحش توسط انسان اشغال شد و منابع طبيعي و زيست محيطي با شتاب زائدالوصفي به تاراج رفت كه حاصل آن، انقراض ناگزير نسل بسياري از حيوانات در زيستگاه‌هاي طبيعي آن‌‌ها بوده است.
با اين حال به ويژه در سال‌هاي اخير، سازمان‌هاي مردم نهاد براي حفاظت از محيط‌زيست و حيات‌وحش كشورمان به ياري مسئولان ذي‌ربط برخاسته‌اند و عليرغم تمامي مشكلات و محدوديت‌‌ها، به موفقيت‌هاي قابل توجهي دست يافته‌اند، كه از جمله به اقدام‌هاي انجام يافته براي حفاظت از يوزپلنگ ايراني، مي‌توان اشاره كرد.
هم‌زيستي انسان و طبيعت
مهندس مرتضي اسلامي دهكردي ـ مدير عامل انجمن يوزپلنگ ايراني با يادآوري اين كه انجمن ياد شده يك مؤسسه غيردولتي زيست محيطي، مستقل و غيرانتفاعي است كه توسط شماري از دانشجويان دوستدار طبيعت و حيات وحش مرداد ماه 1380 تأسيس شده و به ثبت رسيده است، مي‌گويد: اساس فعاليت‌هاي آموزشي انجمن يوزپلنگ ايراني بر تحقيقات استوار است تا از اين طريق بتواند به حفظ گونه مزبور در زيستگاه‌هاي طبيعي كمك كند و براي اين منظور در زيستگاه‌‌ها ابتدا به مطالعه و بررسي بوم‌شناختي يوزپلنگ و زيست بوم آن اقدام مي‌كند و سپس بر مبناي نتايج به دست آمده، با همكاري تشكل‌هاي غيردولتي مردمي، در مورد طراحي برنامههاي آموزشي در سطح جوامع محلي مي‌پردازد. انجمن در عين حال مي‌كوشد تعامل سازنده‌اي با اداره‌هاي محيط زيست در استان‌‌ها و شهرستان‌‌ها و به ويژه مأموران آن‌‌ها يعني محيط‌بانان برقرار سازد تا از اين راه بتواند به حفاظت مناطق مورد نظر كمك كند.
مهندس اسلامي دهكردي با اشاره به اين كه مأموريت انجمن يوزپلنگ ايراني كمك به حفاظت از حيات وحش و زيستگاه‌هاي آن‌‌ها و به ويژه يوزپلنگ است، درباره اهميت حفاظت از محيط‌زيست و حيات وحش اظهار مي‌دارد: ميليون‌‌ها گونه حيات وحش در كره‌زمين در ارتباط با هم به صورت متعادل، منظم، پيچيده و اعجاب‌انگيز زندگي مي‌كنند و طي قرن‌‌ها تكامل يافته‌اند كه انسان هم به عنوان يكي از مخلوقات پروردگار همواره در كنار آن‌‌ها مي‌زيسته است و در يك مجموعه بزرگ، با طبيعت ارتباط مستقيم داشته است. از اينرو اين تفكر كه انسان براي ادامه زيست در كره زمين به گونههاي ديگري كه در طبيعت زندگي مي‌كنند نيازي ندارد، نادرست است. آدمي براي ادامه حيات وحش به طبيعت و هرآنچه كه از آن به دست مي‌آيد، نياز مبرم دارد. زيرا از منابع آب گرفته تا سوخت‌هاي فسيلي، به نوعي از طبيعت نشأت گرفته است و علاوه بر اهميت درياها، تالابها و آب‌هاي زيرزميني در تأمين آب مورد نياز آشاميدني و كشاورزي و توليد غذا براي انسان، توليد پوشاك آدمي هم وابسته به طبيعت و منابع آن است. از اينرو است كه امروز به ويژه روستائيان كشورمان براي طبيعت احترام بسياري قايل هستند و زيست و معيشت خود را به طبيعت سالم و پايدار وابسته مي‌دانند و براي حفظ آن، مي‌كوشند.
تخريب محيط زيست انسان
مهندس اسلامي دهكردي با تأكيد بر اين كه مواردي مانند آلودگي دريا و رودخانه‌‌‌ها، فرسايش خاك، آلودگي هوا، تخريب مراتع و خشك شدن تالابها از نتايج بي‌توجهي انسان به طبيعت است، مي‌افزايد: در اين ميان آلودگي هوا به دليل اين كه آثار منفي مستقيم‌تر و قابل لمس‌تري بر سلامت انسان دارد، به طور نسبي بيشتر از ساير آلاينده‌هاي طبيعت مورد توجه مردم و مسئولان قرار گرفته و مسايلي مانند خشكيدن درياچه اروميه فقط هنگامي مطرح شده كه متأسفانه ابعاد فاجعه گسترش يافته است. مديرعامل انجمن يوز پلنگ‌ايراني با يادآوري اين كه خشك شدن تالابها علاوه بر آسيب‌رساندن به تنوع زيستي منطقه و پرندگان مهاجر، معيشت ساكنان اطراف تالابها را هم به خطر مي‌اندازد، اظهار مي‌دارد: با كم‌آب و يا خشك شدن تالابها، ماهيگيري به عنوان يكي از راه‌هاي امرار معاش ساكنان اطراف آن‌‌ها دچار مشكلاتي مي‌شود و يا هجوم ريزگردها، زندگي را بر ساكنان شهرها و روستاهاي كشورمان سخت مي‌كند.
اكوسيستم پايدار
طبيعت شامل اجزاي غيرزنده مانند آب و خاك و هوا مي شود و اجزاي زنده نيز در برگيرنده تمامي گونههاي جانوري و گياهي است كه در مجموع چرخه حيات كره زمين را تشكيل مي‌دهند زندگي انسان و تأمين غذاي مورد نياز او به اين چرخه بستگي دارد و از سطحي به سطح ديگر آن مي‌رسد.
مدير عامل انجمن يوز پلنگ ايراني با بيان اين كه تأمين امكانات زندگي از قبيل غذا و پوشاك از منابع طبيعي به دست مي‌آيد كه نه فقط به گونههاي جانوري و گياهي مرتبط است، بلكه به اكوسيستم پايدار هم بستگي دارد، اضافه مي‌كند: شرايط پايدار زيست در كره زمين را به يك تور ماهيگيري بافته شده در هم و گسترده مي‌توان تشبيه كرد كه اگر يك يا تعدادي از گره‌هاي آن باز شود، تور آسيب مي‌بيند و در نهايت ممكن است يكسره پاره و غيرقابل استفاده شود.
گونههاي گياهي و جانوري كره زمين هم، همين وضع را دارد و نابودي يك گونه مي‌تواند بر حيات ساير گونه‌ها تأثير بگذارد كه در نهايت بر زيست انسان هم آثار منفي‌اش را نشان مي‌دهد.
مهندس اسلامي دهكردي با بيان اين كه تا چند دهه پيش ببر مازندران و شير ايراني در مناطق مركزي و جنوب كشورمان وجود داشته‌اند و اينك نسل آن‌‌ها منقرض شده است، مي‌افزايد: از ميان رفتن حيواناتي مانند پلنگ در ايران سبب شده است جمعيت گياه‌خواراني مانند گراز كه طعمه آن‌‌ها بوده‌اند، به صورت انفجاري افزايش يابد و در بسياري از مناطق ايران به مزارع كشاورزي آسيب برساند.
همچنين به دليل تخريب جنگل‌هاي شمال، هر سال شاهد وقوع سيل در آنجا هستيم، در حالي كه جاري شدن سيل در مناطق جنگلي از نظر كارشناسان، بي‌معني است، اما چون جنگل و پوشش‌هاي گياهي از ميان رفته است، حتي با كوچك‌ترين بارندگي شاهد جاري شدن سيل در اغلب شهرهاي شمال كشورمان هستيم. از ياد نبريم برگ درختان جنگلي و پوشش‌هاي گياهي قطرات باران را مي‌گيرد و آب جذب ريشه‌هايشان مي‌شود و به همين دليل نه فقط امكان جاري شدن سيل از ميان مي‌رود، بلكه خاك را متخلخل مي‌سازد و قدرت باروري آن را نگه مي‌دارد.
حفظ ذخائر ژنتيكي حيوانات
به گفته مهندس اسلامي دهكردي، گاهي شكار اصولي حيوانات وحشي گياه‌خوار به وسيله حيوانات گوشتخوار، نه فقط براي حيات وحش زيانبار نيست، بلكه مي‌تواند مفيد هم باشد. به عنوان مثال، گاهي حيوان گياه‌خوار پير و بيمار است و توان توليد مثل هم ندارد كه در اين صورت شكار آن‌‌ها موجب حفظ ذخائر ژنتيكي‌شان مي‌شود و از اين‌نظر شيبه هرس به موقع درختان براي حفظ نسل آن‌‌ها مؤثر است. اين تجربه در سال‌‌ها قبل در جزيره «كبودان» درياچه اروميه ثابت شده است. در آنجا تعدادي قوچ و ميش‌هاي وحشي را رها سازي كرده بودند كه پس از مدتي مشاهده شد تنبل و كم‌تحرك شده‌اند و به همين دليل ذخائر ژنتيكي‌شان هم تحليل مي‌رود كه با انتقال حيوان گوشتخواري به جزيره، قوچ و ميش‌‌ها به تحرك افتادند و زاد و ولدشان هم افزايش يافت!
مثال‌هايي از اين دست فراوان است و پيشرفت دانش بشري نشان مي‌دهد كه هرگونه دخالت نادرست و غير اصولي انسان در چرخه محيط‌زيست، موجب تخريب آن مي‌شود و زيان‌هايش هم به آدمي مي‌رسد. كما اين كه امروزه در بسياري از مناطق اروپا و آمريكا به دليل استفاده‌هاي بيرويه از سموم شيميايي و افزايش آلودگي‌هاي محيط‌زيست بر اثر فعاليت واحدهاي كشاورزي و صنعتي، نسل زنبور عسل در حال انقراض است كه مشكل عدم گرده افشاني و باروري درختان را هم به همراه داشته است.
جاي پاي انسان در خشكسالي
محيط زيست طبيعي و حيات‌وحش در ايران، طي‌سال‌هاي گذشته مانند بسياري از ديگر نقاط جهان به نحو چشمگيري آسيب‌ديده و تخريب شده است كه پيامدهاي تأسف‌بار آن را به خوبي مي‌توان ديد و نشان داد. مديرعامل انجمن يوزپلنگ ايراني در پاسخ به اين پرسش كه چه خطرهايي محيط‌زيست و حيات‌وحش در ايران را تهديد مي‌كند، اظهار مي‌دارد: يكي از مسايلي كه محيط‌زيست را در كره‌زمين و از جمله كشور ما به خطر انداخته، تغييرهاي شديد اقليمي است كه خشكسالي از جمله پيامدهاي آن است كه متأسفانه چند سالي است در ايران استمرار دارد و اين در حالي است در پديدآمدن خشكسالي، جاي پاي انسان هم ديده مي‌شود. زيرا گام نهادن در راه توسعه ناپايدار و بي‌توجهي به محيط‌زيست، موجب ويراني جنگل‌‌ها و مراتع طبيعي شده و بر بيابان‌زايي در كشورمان افزوده است.
از اينرو است يا باران در تابستان بسيار كم مي‌‌بارد و اگر هم ببارد به دليل از ميان رفتن پوشش‌هاي گياهي و خشك شدن زمين، باران، سيل‌آسا روان مي‌شود و ويراني‌هايي به بار مي‌آورد. امروزه متأسفانه خيلي از عرصه‌هاي طبيعي و زيستگاه‌هاي ارزشمند حيات‌وحش بر اثر حفاري معادن و ساخت مطالعه نشده جاده‌‌ها و سدها از ميان رفته است و تغيير كاربري اراضي جنگلي و مراتع و احداث شهرك‌هاي صنعتي در آن‌‌ها، بر مشكلات زيست محيطي كشور افزوده است. علاوه بر آن، چراي بيرويه دام‌‌ها به تخريب مراتع انجاميده و جاده‌سازي در جنگل‌‌ها سبب تغيير فرم و ماهيت طبيعي آن‌‌ها شده و بازگشت منابع طبيعي و جنگل‌هايي كه جاده‌هاي آسفالته از ميانه آن‌‌ها كشيده شده است به وضع صدها هزار ساله گذشته‌شان را ناممكن كرده است.
مهندس اسلامي دهكردي راهكار بهبود محيط‌زيست و حيات وحش كشورمان را در نظر گرفتن توأمان محيط‌زيست و توسعه پايدار مي‌داند و توضيح مي‌دهد : براي هرگونه بهره‌برداري از زمين، ظرفيت و توانايي ماندگاري آن بايد مورد توجه قرار گيرد و به عبارت ديگر، در اين رابطه آمايش سرزمين در توسعه پايدار، اهميت بسياري دارد.
ما در كنار تمامي فعاليت‌هاي مرتبط با صنعت و توسعه اقتصادي كشور بايد اكوسيستم را هم به خوبي حفظ كنيم و در راه حراست از محيط‌زيست و حيات‌وحش، با همه توان و امكانات‌مان بكوشيم.
زمين، سياره زنده
يكي از برنامههاي انجمن يوزپلنگ ايراني، برپايي كارگاه يك روزه آموزشي با نام« زمين، سياره زنده »در مدارس است، ريحانه روحي، عضو انجمن درباره كارگاه آموزشي ياد شده مي‌گويد: هدف از تشكيل اين كلاس‌‌ها آشنايي دانش‌آموزان با مفاهيم مرتبط با اكوسيستم و تنوع زيستي و نيز عوامل تهديدكننده محيط‌زيست و حفاظت از تنوع زيستي در كشورمان است. در اين برنامه آموزش بابازي، فعاليت‌هاي متنوع گروهي، استفاده از ابزارهاي آموزشي و تماشاي فيلم آميخته مي‌شود تا دانش‌آموزان در كنار تجربه فضاي متفاوت آموزشي و لذت‌بخش، درباره تنوع‌زيستي كشورمان بيشتر و كاربردي‌تر بياموزند.
پارك ملي تندوره
پارك ملي «تندوره» واقع در خراسان شمالي، نزديك مرز تركمنستان يكي ديگر از زيستگاه‌هاي يوزپلنگ است و رويا قناعت‌پيشه، در سفري آموزشي به منطقه ياد شده مي‌نويسد: در پارك ملي «تندوره» دسته‌هاي كَل، بز، قوچ و ميش را با دوربين چشمي مي‌بينيم. شوق همه براي ديدار با پلنگ وصف‌ناشدني است. در طول راه ردپاي پلنگ را مي‌بينيم. پس از كوه‌پيمايي سبك و طي‌مسافتي 2 ساعته به محل علامت‌گذاري بسيار تازه پلنگ مي‌رسيم، هيجان گروه بالا مي‌رود و نشانه‌اي از وجود پلنگ در اين نزديكي خبر مي‌دهد. لحظاتي بعد جذاب‌ترين و مهيج‌ترين صحنه سفر اتفاق مي‌افتد. پلنگ نر جواني كه روي صخره روبه‌رو، در فاصله تقريبي 50 متري ما حركت مي‌كرد، اكنون تغيير مسير مي‌دهد و از ما دور مي‌شود!
*منبع: روزنامه اطلاعات
**گروه اطلاع رساني**9165**9131
تهران- ايرنا- روزنامه اطلاعات در صفحه گزارش نوشت: «نايبندان» را مي‌شناسيد؟ منطقه‌اي در حاشيه غرب دشت لوت شهرستان طبس خراسان جنوبي و روستايي با معماري پلكاني و خانه‌هاي كاهگلي و نخلستان‌‌ها و باغ‌هاي مركبات و نيز تنوع گياهان زيباي بياباني كه در حاشيه آن، يكي از آخرين زيستگاه‌هاي يوزپلنگ ايراني وجود دارد.