تخریب بی رویه جنگل ها؛ چه باید كرد؟

تخریب بی رویه جنگل های ایران بر اثر عوامل انسانی و غیر انسانی در یك سده گذشته، به یكی از مهمترین دغدغه های مسوولان و دوستداران محیط زیست تبدیل شده است. «معصومه ابتكار» معاون رییس‌جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط ‌زیست پنجم مرداد ماه در پیامی به پویش اجتماعی «جنگل رمز حیات» نسبت به تخریب كلی جنگل ها در ایران بویژه جنگل های ناحیه شمالی كشور هشدار داد.
وی در این پیام تاكید كرد، بررسی ها نشان می دهد كه در طی سال های ١٣٣٤ تا ١٣٨٦ به ‌طور متوسط سالانه 2 هزار و هشتصد و شصت و هفت هكتار از جنگل‌های شمال ایران تخریب شده است. اگر این رویه ادامه پیدا كند تا پنجاه سال آینده در بسیاری از نقاط شمال ایران آثاری از جنگل های بازمانده از دوران سوم زمین‌شناسی نخواهیم داشت.
افزون بر هشدارهای رییس سازمان محیط زیست، آمارهای جهانی نیز حكایت از آن دارند كه روند تخریب جنگل در ایران رشدی شتابان دارد. سازمان هوانوردی و فضایی آمریكا (ناسا) در كنفرانسی كه در سال 2013 در شهر «پوتسدام» آلمان برگزار شد، هشدار داد كه روند تخریب جنگل های ایران سالانه بین 1.5 تا 2 درصد است و ادامه این روند موجب می شود ایران در كمتر از یك سده به بیابان تبدیل شود.
روند تخریب پوشش جنگلی طی چند سال گذشته موجب شده این سوال در ذهن ها شكل گیرد كه چرا تاكنون در زمینه ی حفاظت از جنگل ها كوتاهی صورت گرفته و این منابع خدادادی رو به زوال است؟

*** جنگل؛ قربانی سودجویی در روند توسعه
تحولات سال های گذشته، منابع طبیعی مانند جنگل‌ ها و مراتع را به شدت در معرض تهدید قرار داده است. اجرای طرح های كشاورزی صنعتی، طرح های سدسازی و راه سازی، گسترش شهرها به ویژه ساخت و سازهای غیر قانونی موجب شده تا تخریب جنگل های ایران در یك سده ی گذشته روندی شتابان تر از قبل داشته باشد.
به این ترتیب یكی از محرك های تخریب جنگل در چند دهه ی گذشته، اجرای طرح های عمرانی بدون توجه به آسیب های زیست محیطی آن بوده است. بسیاری از پیمانكاران برای كاهش زمانِ اجرا و صرفه جویی در هزینه ها كوتاه ترین مسیر را برای اجرای طرح های خود انتخاب می كنند بدون آنكه توجهی به پیامدهای زیست محیطی و آسیب های آن داشته باشند.
«اسماعیل كهرم» كارشناس محیط زیست معتقد است عوامل تخریب جنگل را باید به 2 دسته ی كلی عوامل انسانی و غیر انسانی تقسیم كرد. وی در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا با اشاره به سهم این 2 عامل در تخریب جنگل ها گفت: اگر بخواهم نقش هر كدام از 2 عامل را در تخریب جنگل ها مشخص كنم با صراحت اعلام می كنم كه 99 درصد از تخریب جنگل های ایران مربوط به عوامل انسانی است.
وی اظهار كرد: براساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان هوانوردی و فضایی آمریكا (ناسا) سالانه نزدیك به یك تا 1.5 درصد جنگل های ایران از بین می رود و در صورت ادامه ی این روند، كشور یك سده ی آینده خالی از جنگل خواهد شد زیرا برداشت كنونی از جنگل های كشور براساس حد پایدار نسیت و ما شاهد هستیم كه هر سال چند برابر بیش از حد پایدار از جنگل های كشور برداشت می شود. حد پایدار برداشت از جنگل زمانی شكل می گیرد كه ما به اندازه ی رشد و توسعه ی جنگل ها از آن ها برداشت كنیم ولی متاسفانه در چند دهه ی اخیر چند برابر رشد و جایگزینی درختان از این منابع ملی برداشت كرده ایم.
این كارشناس محیط زیست افزود: در كنار نزاع های طایفه یی و تخریب جنگل ها به خاطر این نزاع ها، كم كاری مسوولان نیز نقش ویژه یی در تخریب جنگل ها دارد. سازمان جنگل و مراتع كشور كه متولی اصلی امر جنگل داری است یكی از ضعیف ترین نهاد های حوزه ی زیست محیطی است. برخی از مسوولان این سازمان ادعا دارند كه باید مردم را در مدیریت جنگل ها شریك كرد اما هیچ وقت به این مساله فكر نمی كنند كه دوران خاموش كردن حریق با شاخ و برگ درختان و آب به پایان رسیده است.
كهرم گفت: ارزش جنگل در كشور باید بیش از آنچه هست مورد تاكید قرار گیرد زیرا در شرایط كنونی برخی از مسوولان آتش سوزی جنگل را امری بی اهمیت تلقی می كنند. این تفكر در مسوولان باید از بین برود تا در آینده صیانت از جنگل رنگ و بوی واقعی به خود گیرد. اگر بخواهیم نمونه یی از طرح های عمرانی كارشناسی نشده را بیان كنیم باید به سد و جاده سازی در شمال كشور اشاره شود كه هزاران هكتار از جنگل های هیركانی با عمر میلیون ها سال را از بین برد.
وی با یادآوری فراوانی آسیب های تخریب جنگل گفت: یكی از مهمترین آسیب های تخریب و نابودی جنگل ها، از بین رفتن سفره های زیرزمینی آب است زیرا جنگل های زاگرس و غرب كشور به تنهایی یك سوم آب های زیر زمینی فلات ایران را نگه داشته اند. در صورت خشك شدن و تخریب این جنگل ها به راحتی این سفره ی زیرزمینی آب از بین می رود.

*** حفاظت از جنگل و ایده ی سپردن آن به مردم
به باور شماری از صاحب نظران مسایل زیست محیطی، یكی از چالش های مهم در زمینه ی كاهش پوشش جنگلی كشور ناشی از ناشناخته بودن سطح و میزان آسیب های این منابع طبیعی و زیستی است. البته در این میان برخی می گویند در مورد روند تخریب جنگل ها اغراق نیز صورت گرفته است. «فریبرز غیبی» مدیر كل دفتر امور منابع جنگلی سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری ، ضمن رد آمار تخریب 6 میلیون هكتار از جنگل ها در چند دهه ی گذشته تصریح كرده كه ارایه ی چنین آماری از سوی برخی از رسانه ها نمی تواند معتبر باشد زیرا میزان پوشش جنگلی ایران در گذشته دقیق تعیین نشده است.
وی در ابتدای گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا به ارتباط كاهش پوشش جنگلی و افزایش جمعیت پرداخت و گفت: این واقعیت كه جنگل های كشور در یك سده ی گذشته كاهش داشته یك امر طبیعی است زیرا جمعیت ایران در این مدت زمانی چند برابر افزایش پیدا كرد و این افزایش موجب شد تا برای تامین نیازها، بسیاری از منابع طبیعی مورد دستبرد قرار گیرد. البته این كه برخی ادعا دارند امروز پوشش جنگلی كشور از 18 میلیون هكتار به 12 میلیون هكتار رسیده است آماری غیر واقعی است. به عنوان كسی كه نزدیك به سه دهه در سازمان جنگلداری كشور خدمت كرده، اعلام می كنم این آمار معتبر نیست زیرا طبق آمار این سازمان در سال 1383 خورشیدی از جنگل های كشور، میزان پوششی جنگل ها نزدیك به 16 میلیون هكتار بوده است.
غیبی در ادامه ضمن اشاره به هزینه های فراوانی كه سازمان جنگل ها برای حفظ این منابع ملی پرداخته و نیز مهم بودن اقدام های انجام شده در این زمینه اظهار كرد: نخست، طرح مدیریت جنگل های كشور در دستور كار سازمان قرار گرفت و در ادامه طرح صیانت از جنگل های كشور بررسی و این موجب شد تا چندین میلیون هكتار از جنگل های شمال و مناطقی غیر از شمال در این طرح جای گیرد.
مدیر كل دفتر امور منابع جنگلی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینكه چرا با وجود این طرح همچنان ما شاهد تخریب جنگل در كشور هستیم، گفت: یكی از مهمترین دلایل كندی روند این طرح بحث كمبود بودجه ی جنگل ها است. سازمان جنگل ها باید یك سازمان حاكمیتی باشد تا اگر آتش سوزی در جنگل های كشور رخ دهد، این سازمان منتظر تخصیص بودجه از سوی دولت نباشد بلكه باید در همان لحظه بودجه ی كامل برای بازسازی جنگل در اختیار متولیان امور قرار گیرد.
وی تاكید كرد: زمانی كه ما در فصل گرما هستیم احتمال آتش سوزی در جنگل ها زیاد است. هر چند مهار آتش در جنگل با توجه به موانع طبیعی و خطرهای آن مشكل هایی قابل توجه است اما آنچه موجب می شود تا روند خاموشی آتش بیشتر از دیگر كشورها به درازا بیانجامد، كمبود امكاناتی نظیر بالگرد امدادی و آب پاش است.
كمبودهای ناشی از نبود سازمان های مردم نهاد در این زمینه یكی دیگر از بحث هایی بود كه از سوی مدیر كل دفتر امور منابع جنگلی بیان شد. وی یادآور شد كه قرار است در برنامه های آینده برای حفاظت از جنگل مردم در مدیریت آن سهیم شوند.
غیبی افزود: اگر ما جنگل را به عنوان یك منبع ملی به مردم بومی هر منطقه بسپاریم به یقین به بهترین نحو ممكن از آن حفاظت خواهند كرد. در برنامه های پیش رو قرار است ضمن سپردن حفاظت جنگل ها به مردم بومی مجوز استفاده ی قانونی از مزایا و محصولات جنگلی نیز به آن ها داده شود.
وی سخناش را این چنین پایان داد: اگر در كشور سازمان های مردم نهاد به معنای اصلی خود شكل گیرند به یقین ما شاهد خواهیم بود كه حفاظت از جنگل ها به مراتب بیشتر خواهد شد. در حال حاضر هر چند تشكل هایی برای حفاظت از محیط زیست وجود دارد اما این تشكل ها كاركرد اصلی خود را انجام نمی دهند. زمانی می توانیم این تشكل ها را به عنوان دوستداران طبیعت معرفی كنیم كه آنها بتوانند نظرهای خود را برای تغییر برخی از سیاست ها كه به منابع طبیعی آسیب می رساند به پیمانكاران تحمیل كنند.

*** ناهماهنگی در اجرای قانون صیانت از جنگل
نگرانی های گسترده به واسطه ی تخریب بی رویه ی جنگل های كشور و ناهماهنگی هایی كه در این زمینه وجود دارد مساله یی است كه «كمال الدین پیرموذن» عضو فراكسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی بر آن مهر تایید زد. وی در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری، با یادآوری عوامل تخریب كننده ی پوشش جنگلی اظهار كرد: عامل انسانی یكی از مهمترین علت های تخریب جنگل های كشور است كه موجب شده آرایش طبیعی كشور در چند دهه ی گذشته به شدت تغییر كند. متاسفانه در فصل تابستان آتش سوزی به یكی از مهمترین عامل های تخریب جنگل ها تبدیل شده و در این زمینه نبود هماهنگی میان بخش های مختلف برای خاموش كردن آن، میزان تخریب را بیش از حد تصور بالا برده است.
پیرموذن ادامه داد: در سالی كه از سوی مقام معظم رهبری به سال همدلی و همزبانی دولت و ملت نامگذاری شده لازم است به جنگل به عنوان یك منبع ملی و فراتر از تصمیم گیری یك نهاد یا سازمان نگاه شود و بیشترین همدلی برای صیانت از آن به وجود آید.
وی در پاسخ به پرسشی در زمینه كاستی ها در حفاظت از جنگل ها گفت: ما نمی توانیم ادعا كنیم كه در قوانین صیانت از جنگل كاستی وجود دارد بلكه آنچه در اینجا موجب شده تا ما شاهد تخریب های گاه و بی گاه در جنگل ها باشیم ناهماهنگی در اجرای قوانین است كه موجب شده نهایت استفاده از امكانات برای حفاظت از جنگل به عمل نیاید.

*** هوده ی سخن
تخریب بی رویه ی جنگل های ایران از سوی عامل های انسانی و غیر انسانی یك تراژدی تمام عیار زیست محیطی است تا جایی كه ادامه ی این روند و كم توجهی سازمان های مختلف، آینده ی زیست بوم و به طور ویژه جنگل های كشور را در هاله‌ یی از ابهام فرو برده است.
در حالی كه روند كنونی قطع و نابودی درختان بر اثر آتش سوزی از لحاظ زیست محیطی و نیز اقتصادی كشور را دست به گریبان پیامدهای نامطلوب مستقیم و غیرمستقیم می كند، در میان مدت و درازمدت نیز آثار خود را به شكل هایی چون فرسایش زمین، مهیاسازی بستر هجوم سیل به سكونتگاه های انسان و ... ظاهر می سازد.
در كنار ضرورت شكل گیری اراده ی واقعی در نگهداری از جنگل میان مسوولان و دستگاه های گوناگون، یكی از مهمترین راهكارها در این زمینه، بحث فرهنگ سازی و سهیم كردن مردم بومی در مدیریت و برنامه هایی است كه در این زمینه در حال تدوین است چرا كه فرهنگ و نگرش مردم نسبت به پدیده‌ های اجتماعی آنقدر كه می ‌تواند در تحقق اهداف اینچنینی كارایی داشته باشد هیچ قانون یا قوه ی قهریه یی نمی تواند چنین كاركردی داشته باشد. از این رو ایجاد نگرش صحیح نسبت جنگل و حفظ آن، به فعالیت‌ های فرهنگی و آموزشی بیشتری نیاز دارد و اگر به این مهم توجه كافی نشود باعث بروز پیامدهایی جبران ناپذیر خواهد شد. البته این به معنای كاهش یا واگذاری مسوولیت نهادهای حاكمیتی در این مورد نیست زیرا حفاظت از جنگل ها در وهله ی نخست و حتی بیش از همیاری مردم نیازمند اقدام صریح و قاطع نهادهای مسوول است.
در این ارتباط، رهبر انقلاب در بخشی از سخنان خود به مناسبت هفته ی منابع طبیعی تصریح كرده كه «برای چنین اقدامی البته ابعاد گسترده ی فرهنگی و اهمیت افزایش آگاهی و آموزش عمومی نباید فراموش شود... برای سرسبز نگاه داشتن كشور باید نهضتی فراگیر به پا شود؛ نهضتی كه آحاد مردم در آن سهیم باشند.»
* از:غفار میرزایی (گروه پژوهش و تحلیل خبری)
پژوهشم** 2052**9279**2054