زكریای رازی؛ كاشف و كیمیاگر مبتكر

«با خرد بدانچه ما را برتر می سازد و زندگی ما را شیرین و گوارا می كند دست می یابیم و به خواسته ها و آرزوهای خود می رسیم. به وساطت خرد است كه ساختن و به كاربردن كشتی را دریافته ایم. چنان كه به سرزمین های دورمانده ای كه به وسیله ی دریاها از یكدیگر جداشده اند واصل گشتیم. پزشكی با همه ی سودهایی كه برای تن دارد و تمام فنون دیگری كه به آن فایده می رساند در پرتو خرد حاصل آمده است...» متن مورد نظر بخشی از سخنان محمدبن زكریا ابن یحیی الرازی از طبیبان، حكیمان و كیمیاگران ایران و اسلام در زمینه ی سخنوری است.
وی در 244 هجری خورشیدی در شهر ری مركز علم و ادب آن روزگار دیده به جهان گشود و دوره ی كودكی خویش را با فراگیری دروس مقدماتی سپری كرد و در جوانی نیز بر میزان دانش خود در علومی همچون نجوم، ریاضیات، فلسفه، ادبیات و شیمی افزود.
زكریای رازی نخست پیشه ی زرگری را برای خود برگزید اما پس از مدتی علم كیمیاگری وی را مجذوب خود كرد. دیری نپایید او از فعالیت در این حرفه نیز به دلیل بیماری چشمی بازماند و به دنبال آن، مطالعه در زمینه ی دانش پزشكی را برای ادامه ی زندگی خویش انتخاب كرد و از آنجایی كه بسیار به طبابت علاقه مند بود؛ راهی بغداد شد و از مجلس درس علی ابن سهل پزشك مشهور آن دیار كسب فیض كرد. در مدت زمان كوتاهی، استعداد بالای زكریای رازی، او را به شهرت فراوانی در علم پزشكی رساند و بدین صورت ریاست بیمارستان معتضدیرا بر عهده گرفت.
اما حسادت برخی افراد كوته بین وی را به ترك بغداد وادار ساخت و این چنین او به ری بازگشت و در این شهر بیمارستان بزرگی بنا نهاد و با برعهده گرفتن ریاست آن، بر دامنه ی فعالیت های خویش در این زمینه افزود. این مكان نه تنها محلی برای درمان بیماران بلكه به مركزی برای گردآمدن اندیشمندان و پزشكان تبدیل شد و او در این بیمارستان در كنار طبابت، آزمایش های شیمی بسیاری را نیز انجام می داد.
ابن ندیم در كتاب الفهرست خود می‌نویسد: «رازی همه بیماران به ویژه بیماران فقیر را مورد تفقد و مهربانی قرار می‌داد و از حالشان مرتب جویا شده و به عیادتشان می‌رفت و برای آنها مقرری معین می‌كرد.»
زكریای رازی استعداد خویش را در زمینه ی علوم طبیعی، فیزیك و علم كیمیاگری به همگان نشان داد و با ممارست فراوان دانش كیمیای كهن را به علم شیمی نوین تبدیل ساخت و با ایجاد مكتب «كیمیای تجربی و علمی»، عنوان «پدر علم شیمی» را از آن خود كرد.
وی در جراحی صاحب نظر بود و درباره ی سنگ كلیه و سنگ مثانه دارای كتابی معتبر است كه در آن تأكید دارد در صورتی‌كه درمان سنگ مثانه با دیگر روش‌های پزشكی امكان‌پذیر نباشد، باید به عمل جراحی روی آورد.
این پزشك ماهر دارای بیش از 200 اثر است كه از مهم ترین آنها می توان الحاوی، طب المنصوری، من لا یحضره الطبیب، الجذر الحصیه، الاسرار، المدخل التعلیمی، الطب الروحانی، السیرة الفلسفیه، امارت الاقبال الدولة، اللذة و العلم الالهی، هو الطب الروحانی اشاره كرد.
البته در كنار این اثرهای ارزنده، كشف های وی نقش بسیار مهمی را در پیشرفت دانش پزشكی و داروسازی در كشور و جهان ایفا كرده است كه كشف الكل، به دست آوردن اسید سولفوریك و اسید كلریدریك و ... از اكتشافات این بزرگمرد فرهیخته است.
او نخستین دانشمندی محسوب می شود كه با تقسیم كردن اجسام به سه گروه جمادی، نبادی و حیوانی، دانش خویش را در علوم بسیاری چون فیزیولوژی و كالبدشكافی، جانورشناسی، گیاه شناسی، كانی شناسی، زمین شناسی، هواشناسی و نورشناسی به تمامی جهان نشان داد. وی در آخرین روزهای عمر خویش با توجه به اینكه نابینا شده بود، دست از طبابت نكشید و به درمان بیماران پرداخت.
سرانجام زكریای رازی پس از سال ها خدمت به این مرز و بوم در 304 هجری خورشیدی در شهر ری درگذشت.
تلاش ها و زحمات زكریای رازی در پیشرفت صنعت داروسازی، علم پزشكی و علوم دیگر بی شمار است، بدین دلیل برای قدردانی از این اندیشمند و طبیب بزرگ، پنجم شهریور روز بزرگداشت او «روز داروسازی» نام گرفت، دانشی كه اینك پیشرفت های خود را مرهون بسیاری از دانسته ها و اكتشاف های این پزشك چیره دست است.
**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت زكریای رازی و روز داروسازی با «محمد آزادبخت» معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشكی مازندران به گفت وگو پرداخت.
**زكریای رازی و دانش پزشكی
محمد آزادبخت درباره ی گرایش زكریای رازی به علم پزشكی اظهار كرد: او نخست به كیمیاگری می پرداخت، در برخی از روایت های عنوان شده كه مهم ترین دلیل روی آوردن وی به این دانش، بیماری مربوط به چشم او بود. بدین دلیل زكریای رازی برای درمان آن نزد چشم پزشك می رود و پس از آن در می یابد كه بهتر است با ورود به این علم به درمان بسیاری از بیماری ها بپردازد، او هنگامی كه در دانش پزشكی و داروسازی فعالیت خود را آغاز كرد توانست به موفقیت های بی شماری دست یابد. اكنون حاصل آن در كتاب الحاوی قابل مشاهده است كه هنوز هم با گذشت سالیان طولانی، این اثر یكی از مستندات و متون قوی پزشكی در دنیا محسوب می شود.
**زكریای رازی و كشف الكل
وی درباره ی دانش كیمیاگری زكریای رازی، گفت: او با مطالعه های فراوان بر روی مواد مختلف؛ توانست كشف های مهمی را در زمینه ی داروسازی بدست بیاورد، دستاوردهایی همچون اسید سولفوریك، سركه، مواد قندی كه بسیار حایز اهمیت بود همچنین وی با خالص سازی انگور موفق شد، الكل را كشف كند، البته بهتر است آن را اتانول قلمداد كنیم زیرا الكل اصطلاحی است كه صدها ماده ی معروف دنیا چون اتانول و... را شامل می شود. زكریای رازی با روش تقطیر توانست به این كشف برسد. در این روش ماده ای چون آب و ... مورد تبخیر قرار می گیرد و سپس در جای دیگری سرد و در انتها جمع آوری می شود و اینگونه الكل به وجود می آید. گرچه زكریای رازی با كشف الكل در جهان مشهور شد اما این داروساز نمی دانست كه این چنین ماده ای را قرار است، كشف كند، او در میان مطالعاتش با بررسی بسیار به كشف این ماده ی مهم دست یافت.
**بررسی علم پزشكی و داروسازی در دوره ی قدیم و جدید
معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشكی مازندران؛ جایگاه زكریای رازی را در علم پزشكی و داروسازی بسیار مهم دانست و خاطرنشان كرد: دانش پزشكی و داروسازی تا 200 سال پیش، از هم جدا نبود و یك حكیم علاوه بر طبابت به داروسازی نیز می پرداخت. پزشكان در آن دوره نسبت به درمان بیماران یك نگاه كلی داشتند و انسان را به عنوان یك عامل كل می دیدند. اگر فردی دارای بیماری زخم معده بود، از روش های درمانی بسیاری برای درمان بیمار استفاده می كردند. یعنی نه تنها كارهای مربوط به گوارش را انجام می دادند بلكه داروهای مربوط به روح و روان را برایش تجویز می كردند و به درمان قسمت های دیگری چون كبد و كلیه می پرداختند و برنامه ی دارویی را به بیمار ارایه می دادند، آنها اعتقاد داشتند هر انسان یك مزاجی و هر دارویی یك طبیعتی دارد و طبیعت این دارو اگر مزاج آن فرد را به طرف تعادل هدایت كند در آن شرایط آن بیمار بهبود می یابد. آنها در امر طبابت به جای آن كه جز نگر باشند، كل نگر بودند و در مسیر درمان به امر تعادل می رسیدند. اما با گذشت زمان جزیی نگری جایگزین كل نگری شد و نخست داروسازی، طب و پزشكی از هم تفكیك و پس از مدتی این رشته ها به شاخه های متفاوتی چون چشم پزشكی، ارتوپدی، گوش و حلق و بینی، اطفال و... تقسیم شدند. در داروسازی نیز ده ها رشته چون پتروشیمی، فیزیوتراپی و انواع رشته های دیگر كه هركدام به چندین شاخه تبدیل شده اند، شكل گرفت.
**زكریای رازی و موضوع كل نگری
وی در ادامه ی سخنانش افزود: در گذشته طبیب كل نگر نیازمند این امر بود كه نه تنها دارو را باید بسازد بلكه تاثیر كائنات، نجوم، زمان، شرایط و آب و هوا را بررسی كند، در آن دوره یك طبیب یك ریاضیدان نیز محسوب می شد و فلسفه را باید می دانست چون با استنباط از این دانش می توانست با آگاهی از نوع نگاه بیمار به زندگی و دنیا، بیماری را بهبود بخشد. در این باره زكریای رازی در كتاب الحاوی خویش به خوبی بحث كل نگری را در درمان بیماران مطرح می كند. از این پزشك نام آور در دنیا با عنوان «الرازس» یاد كرده اند. وی بیش از 500 مفرده را در یك جلد عنوان كرد، مفرده به معنای داروهای تركیب پذیر است. بسیاری از نكته هایی كه او بیان می كند با دانش كنونی همخوانی دارد. اكنون در كشورهای اروپایی و تمامی دنیا در دانش نوین خویش از دیدگاه زكریای رازی بهره می برند و در ایران نیز طب سنتی و برخی از داروهایی كه این كیمیاگر بنام از آنها برای درمان بیماران استفاده می كرد، احیا شده است. هرچند آنچه در جامعه ی كنونی به عنوان دارو استفاده می شود، شاید آن دارویی نباشد كه زكریای رازی و ابن سینا از آن نام برده اند. به عنوان مثال می توان گفت كه زكریای رازی، بابونه را برای درمان برخی از بیماری ها موثر می دانست اما در كشور ما 400 گونه بابونه از چهار جنس وجود دارد و باید گفت كه كدام بابونه، داروی مورد نظر زكریای رازی بوده است بنابراین فردی كه در این زمینه تخصص داشته باشد می تواند به این امر پی ببرد اما دیگر افراد جامعه از جمله پزشكان این امكان برای آنها مهیا نیست. این مثالی كه زده شد؛ یك نمونه از داروهایی است كه وی برای درمان بیماران عنوان كرد، امروز در طب سنتی بیش از یك هزار و 400 داروی مفرده و در كنار آن داروهای تركیبی وجود دارد.
** نقد و بررسی آثار زكریای رازی؛ زمینه ساز پیشرفت داروسازی
محمد آزادبخت نقش زكریای رازی در توسعه ی علم پزشكی و داروسازی را در دنیا بسیار موثر دانست و گفت: این دانش در ایران با كم توجهی رو به رو شده اما در این اواخر رویدادهای بسیار خوبی درباره ی طب سنتی به وقوع پیوسته است. البته در زمینه ی علم پزشكی و داروسازی در آینده بسیار خوشبین هستیم كه اصلاحات علمی قوی تری رخ بدهد و سطح جامع توسعه یابد، یعنی آن كه نقش روش های درمانی زكریای رازی در كشور بسیار برجسته تر شود اما یك مشكلی كه در جامعه وجود داشت و هنوز هم هست، این موضوع محسوب می شود كه در ایران تنها به نام زكریای رازی و ابن سینا افتخار می شود اما در واقع باید نقد و بررسی شود تا نكته های مثبت و منفی درمان بیماری ها را به خوبی دریابیم. در واقع باید از تئوری خارج شویم و به عمل برسیم. اگر با این دیدگاه به مطالعه ی آثار این بزرگان در دانشگاه و خارج از آن بپردازیم، تحول بزرگی در جامعه ی داروسازی و پزشكی كشور روی می دهد، بدین دلیل كه آنها هزاران تجربه در زمینه ی داروسازی و پزشكی اندوخته اند و اینك می توانیم با ارزیابی این آثار، در زمینه ی سلامت جامعه به پیشرفت قابل توجهی دست یابیم.
**بازبینی صنعت داروسازی
معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشكی مازندران با بیان اینكه در صنعت داروسازی رشته های بسیاری وجود دارد، افزود: این صنعت می تواند ده ها رشته تولید كند. در یك قرص هفت ماده است كه یكی از آنها «بایندر» به شمار می رود كه به معنای چسباننده و موثر برای ایجاد شكل اصلی قرص است. در دنیای كنونی این ماده انواع مختلفی دارد كه هركدام كیفیت ویژه ی خودشان را در تهیه ی مواد لازم قرص دارا هستند. هر نوع مواد دارویی دارای ساخت و تولید ویژه ی خود در صنعت داروسازی است و این صنعت پیش از انقلاب در ایران، به دست شركت های چند ملیتی بود اما پس از پیروزی انقلاب در دست داروسازهای داخلی قرار گرفت و ایران توانست بیش از 97 قلم دارو را خود تهیه كند بنابراین از نظر وابستگی كشور و سلامت جامعه از خطر دور شد.
**لزوم توجه به ارتقای كیفیت صنعت دارویی
محمد آزادبخت در پایان سخنانش گفت: در صنعت دارویی كارهای علمی بسیاری می شود، انجام داد كه نتیجه ی آن می تواند ارتقای كیفیت داروها باشد و در آن زمان كه به این نوع از تولید دست یافته شود، اینگونه بازگو خواهد شد كه داروی ایرانی اگر بالاتر از داروهای خارجی نباشد پایین تر نیز نخواهد بود. سازمان غذا و دارو به دنبال ایجاد چنین كیفیتی است اما متاسفانه به صورت كلی صنعت تولید دارو در كشورمان از سطح پایین تر و خدمات در كشورمان از جایگاه بالاتری برخوردار است در صورتی كه تولید باید در جایگاه قوی تری باشد بنابراین باید از تولید صنعت دارو حمایت شود تا تولید كننده با متقبل شدن هزینه های بسیار در این زمینه و استخدام افرادی متخصص، كیفیت داروها را افزایش دهد اما این حمایت به اندازه ی لازم وجود ندارد، البته در صنعت داروسازی كشور به پیشرفت خوبی رسیده است كه این امر از افتخارهای جامعه به شمار می رود، همچنین وزارت بهداشت در دولت یازدهم با ایجاد آرامش در زمینه ی صنعت دارو در سطح كشور نعمت بزرگی را نصیب همگان كرده است اما همچنان باید به قسمت تولید توجه بیشتری شود.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9128**2002**9131