شب یلدا یا شب چله، یلدا به زمان بین غروب آفتاب از 30 آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولا شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف می‌كنند. پس از صرف تناولات، قصه‌گویی پیرترها برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج است.
یلدا برگرفته از واژه سریانی به معنای'زایش' و 'تولد' است كه ابوریحان بیرونی از این جشن با نام 'میلاد اكبر' نام برده و منظور از آن را 'میلاد خورشید'دانسته‌است.
در آثارالباقیه بیرونی، از روز اول دی‌ماه، با عنوان 'خور' نیز یاد شده‌است و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، 'خُره روز' ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر 'خرم روز' نامیده شده است.
چله، دو موقعیت گاه شمارانه در طول یك سال خورشیدی با كاركردهای فرهنگ عامه، یكی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی‌ماه)، هریك متشكل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و كوچك (بیست روز) است.
واژه چله برگرفته از چهل (معین، ذیل واژه) و مخفف 'چهله' و صرفا نشان‌دهنده گذشت یك دوره زمانی معین و نه الزاما چهل روزه است. پیشینه چله و جشن‌هایی كه در این شب برگزار می‌شود، یك سنت باستانی است.
مردم روزگاران دور و گذشته، كه كشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشكیل می‌داد و در طول سال با سپری‌شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند كارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و كوتاهی روز و شب و جهت و حركت و قرار ستارگان تنظیم كنند.
آنان ملاحظه می‌كردند كه در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده كنند. این اعتقاد پدید آمد كه نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیك و موافق بوده و با تاریكی و ظلمت شب در نبرد و كشمكش‌اند.
مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی- هند و اروپایی، دریافتند كه كوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و بلندترین شبها شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به‌تدریج بلندتر و شبها كوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن‌را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن‌را آغاز سال قرار دادند.
كریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد. استاد فرشید یوسفی می‌گوید: شب یلدا را شب چله نیز می‌گویند. چون در حقیقت زمستان را 2 ماه می‌دانند كه 40 روز اول آن را چله بزرگ و 20 روز آخر را چله كوچك نامیده‌اند، چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله كوچك را چارچار می‌خوانند،
یلدا به‌معنی زاد روز است= تولد، كه فرهنگ باستانی ما یلدا را زاد روز ایزد مهر می‌دانسته و می‌داند كه با رفتن بعضی آداب و داشته‌های مهرپرستی به جهان مسیحیت جشن تولد‌مهر به كریسمس تغییر صورت داد.
این نویسنده و پژوهشگر می‌افزاید: شب یلدا درازترین شب سال و شب نخست برج جدی و شب چله بزرگ زمستان است و چنان كه گفته شد زاد روز بدنیا آمدن 'میترا= مهر'mitra كه روز دوستی مهر می‌باشد و 'مهر= میترا' را واسطه و رابطه فروغ محدث و فروغ ازلی و یا واسطه میان آفریدگار و آفریدگان دانسته‌اند.
وی ادامه می‌دهد: در گات‌ها كلمه میتره به معنی روشنی و عهد و پیمان است و در اوستا از آفریدگان اهورامزدا بوده است كه نگهبان عهد و پیمان و فرشته فروغ و روشنایی است. این جشن نور و روشنی از ایران به بابل و آسیای صغیر رفت و سپس با سربازان رومی به اروپا راه یافت.
امیر معزی می‌گوید: ایزد دادار مهر و كین توگویی از شب قدر آفرید و از شب یلدا زانكه به‌مهرت بود تقرب مومن زانكه به كینت بود تفاخر ترسا این استاد ادبیات می‌گوید: شب یلدا كه شب تولد نور و زاد‌روز 'مهر= خورشید' است كه در آن شب آفتاب به برج جدی تحویل می‌كند و به باور گذشتگان شبی است كه خجستگی در آن از بین می‌رود و نامبارك است.
بعضی یلدا را نام یكی از دوستداران عیسی مسیح دانسته‌اند و می‌گویند؛ یلدا اگر نامش ماندگار و یادش جاودانه است به‌خاطر پیوستن به حضرت مسیح است. به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی كه از یك چاكری عیسی چنان معروف شد یلدا و حال آنكه دانشمندان و پژوهشگران این موضوع نپذیرفته‌اند، زیرا در میان حواریون و دوستداران حضرت میسح چنین نامی نیافته‌اند.
وی می‌افزاید: عیسویان در سده چهارم میلادی از جشن ظهور میترا الهام گرفته و آن روز را تولد عیسی نام نهادند. كه البته با توجه به زندگی این پیامبر و مطالبی كه برای تاریخ به‌جا مانده، خداوند پیامبرش را به محضر خویش دعوت كرد و هنگام رسیدن به آسمان چهارم به‌وسیله سوزنی كه از تجملات دنیائی و داشته‌های خاكی با خود داشت اجازه بالاتر رفتن نیافت. چهارم فلك باز خورشید را كز و مر جهان را سراسر ضیاست ناصر خسرو من گاو زمینم كه جهان بردارم یا چرخ چهارمم كه خورشید كشم امیر مفری و عوام را عقیده بر این است كه آن پیامبر در همسایگی 'مهر= خورشید' زیست می‌كند و شاید همین باور پایه‌ی ادغام تولد میترا و شب یلدا و تولد عیسی مسیح باشد.
استاد یوسفی ادامه می‌دهد: در شب یلدا میوه، به‌ویژه انار به واسطه سرخی دانه‌هایش و هندوانه به پاس دارا بودن رنگ سرخ، كه ودیعه‌ای‌ست از تابش خورشید در خانه‌ها. از دیر باز جای خاص خود را داشته‌اند 'چنان هیجان‌زده بود كه با توك پا به انبار انار كه برای شب یلدا جمع شده بود زد'
در لغت‌نامه دهخدا- قسمت یاء، صفحه 262 آمده است: باید توجه داشت كه شب یلدا و مطابقتش با میلاد مسیح با تحقیق محققان در اصل جشن ظهور'میترا= مهر' بود كه در سده چهارم مسیحیان آن روز را میلاد مسیح قرار دادند كه در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسمی انجام می‌شود و سخنوران نیز از بلندی این شب و سیاهی آن مضامینی بكر آفریده‌اند.
در سال اگر شبی است یلدا در یك مه آن صنم دو یلداست رضا قلیخان هدایت شب یلدای غمم را سحری پیدا نیست گریه‌های سحرم را اثری پیدا نیست محتشم كاشانی نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست شب فراق تو هر گه كه هست یلداییست سعدی شب محنت من ز امداد فكرت درازی شب‌های یلدا گرفته انوری گرآن كی، خسرو ایران و توراست چرا بیژن شد اندر چاه یلدا خاقانی هنوز با همه دردم امید درمان است كه آخری بود آخر شبان یلدا را سعدی صحبت حكام ظلمت شب یلداست نور ز خورشید جو بو كه برآید.
7272/6001
خرم آباد- ایرنا- شب یلدا یا شب چله یكی از كهن‌ترین جشن‌های ایرانی است در این جشن، طی‌شدن بلندترین شب سال و به‌دنبال آن بلندتر‌شدن طول روزها در نیمكره شمالی، كه مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود.
