به گزارش روز دوشنبه خبرنگار فرهنگي ايرنا، زماني كه تحول انديشه هاي پيشينيان در اوج قرار داشت، متفكران، دانشمندان و اديبان افكار و انديشه‌هاي ارزشمند خود را در قالب دست نوشته ابراز مي كردند.
دست نويسي در خاور زمين و بويژه ايران پيشينه اي بسيار كهن دارد، اكنون بسياري از دست‌نوشته هاي فارسي در ايران، هند، افغانستان، تركيه و ديگر كشورها در قالب كتاب، مرقع يا تك‌برگ وجود دارد كه در بهترين موزه‌ها و كتابخانه‌ها نگهداري مي‌شود و از ارزش بالايي برخوردارند.
رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران از وجود حدود دو ميليون نسخه خطي ايراني در شبه قاره و آسياي ميانه خبر داده و از وضعيت «اسفبار» نگهداري آنها سخن گفته است.
به گفته سيد رضا صالحي اميري، حدود يك ميليون نسخه خطي فارسي يا عربي متعلق به ايران، در هند و پاكستان و حدود 500 هزار نسخه خطي هم به همين شكل در آسياي ميانه وجود دارد. وي مي گويد: 2600 نسخه خطي نادر و نفيس نيز مربوط به ايران در كتابخانه ملي فرانسه نگهداري مي‌شود و در اسپانيا اين تعداد بيشتر است.
* نسخه هاي خطي زنجيره هاي تاريخ، هنر و ادب هر كشور
مديركل نسخ خطي و كتاب هاي نادر كتابخانه ملي نسخه هاي خطي را هويت هر كشور با هر فرهنگ و ريشه اي دانسته و به خبرنگار فرهنگي ايرنا مي گويد: نسخه هاي خطي مانند زنجيره هاي تاريخ، هنر و ادب هستند كه با بررسي آنها، مسير به سمت بازشناسي هويتي طي مي شود.
احسان شكراللهي مي افزايد: اداره كل كتاب هاي خطي و نادر معاونت كتابخانه ملي با دارا بودن هزاران نسخه خطي نفيس از قرن دوم هجري تاكنون به مثابه دريايي عظيم آثاري بي نظير از علم، تمدن و فرهنگ درخشان ايران اسلامي را درخود جا داده و مسئوليت خطير حفاظت از اين ذخاير و گنجينه هاي ماندگار فرهنگي را به عهده دارد.
وي ادامه مي دهد: نكته حائز اهميت براي انديشمندان و جوانان امروز اين است كه كميت و كيفيت نسخه هاي خطي موجود كه حاصل عمر و تلاش دانشمندان، علما، نوابغ و هنرمندان اين مرز و بوم است، نمايانگر پيشگامي و درخشش دانشمندان كشورمان در بيشتر رشته هاي علمي در دوره هاي تاريخي گذشته بويژه از دوره صدر اسلام تا حدود قرن ششم هجري قمري است.
شكر اللهي مي افزايد: شناسايي نسخه هاي خطي، چاپ سنگي و مرقعات در داخل و خارج از كشور، اقدام براي تهيه اصل يا نسخه ثانويه آنها به صورت خريد،اهدا، وقف، امانت يا از طريق تكثير، سازماندهي منابع خطي و چاپ سنگي بر اساس روش هاي استاندارد و نظارت، هدايت و ارائه خدمات عمومي، فني، مشاوره اي و پژوهشي به كتابخانه ها و نهادهاي فرهنگي، آموزشي و پژوهشي از جمله وظايف اين اداره است.
حفاظت و نگهداري از منابع خطي و چاپ سنگي بر اساس آخرين استانداردهاي جهاني، شناسايي منابع آسيب ديده و انجام اقدامات لازم براي رفع علت و آسيب ديدگي آنها از ديگر وظايف اداره كل نسخ خطي و كتاب هاي نادر است كه شكر اللهي به آن اشاره كرد.
**پاسخ مجهولات از ميان متون گذشتگان و پيشينيان
وي ادامه مي دهد: يك باور وجود دارد كه نسخه هاي خطي امروزه ديگر كاربردي ندارند در حاليكه آن اشتباه است، بسياري از افراد همواره در لابلاي نسخ خطي به دنبال متون ناشناخته اي در حوزه رياضي، نظامي و پزشكي هستند و تلاش مي كنند تا پاسخ مجهولات خود را از ميان تجربيات گذشتگان بدست آورند.
به گفته اين افراد، نسخه هاي قديمي بسيار براي امروز كاربردي و مفيد است.
** دستاورد هنري پيشينيان در معرض نگاه پسينيان قرار گيرد
مديركل نسخ خطي و كتاب هاي نادر كتابخانه ملي مي گويد: بر انبوهي از متون كهن در تاريكخانه مخازن يا تاريكخانه هاي شخصي گرد غربت نشسته در حاليكه وظيفه داريم، دستاوردهاي هنري پيشينيان را در معرض نگاه پسينيان قرار دهيم تا جوانان و نسل امروز با ديدن اين متون، محو تصاويري نشوند كه غربي ها براحتي و فراواني آنها را در اختيار اين افراد قرار مي دهند و آينده سازان كشور را از مسير اخلاق و انسانيت دور مي كنند.
وي با انتقاد از برخي بي توجهي ها در اين حوزه مي افزايد: در اين زمينه كوتاهي هايي صورت گرفته به طوري كه بسياري از آثار نفيس اين سرزمين اكنون در موزه لوور فرانسه وجود دارد؛ موزه اي كه با آثار و گنجينه هاي مشرق زمين بويژه ايران آباد شده است.
شكراللهي خاطر نشان مي كند: با تعلل و كوتاهي ها سعي نكرديم هزينه اي براي جمع آوري و معرفي اين آثار و متون بپردازيم و زمينه را براي جذب نسل جديد به هنر قديم و مفاهيم گذشته فراهم كنيم.
اين مقام مسئول در كتابخانه ملي، تكنولوژي را تيغ دو لبه دانسته و مي گويد: اگر تكنولوژي را در مسير صحيح آن بكار گيريم،كارها پيش مي رود در غير اين صورت خرابي به بار مي آورد.
به گفته وي، در صورتي كه به آموزه هايي كه در متون كهن نهفته، دل مي داديم و براي انديشه هاي فكري و فلسفي موجود در اين نسخه ها احترام قائل بوديم، بسياري از مشكلات مبتلا به امروز وجود نداشت.
**38 هزار نسخه خطي در 80 هزار عنوان
شكراللهي با بيان اينكه در كتابخانه ملي بيش از 38 هزار نسخه خطي نگهداري مي شود، مي افزايد: برخي از اين نسخ داراي چند عنوان هستند بنابراين در مجموع حدود 80 هزار عنوان اثر خطي در اين جا موجود است.
وي با اشاره به اينكه همه اين نسخ اصل هستند، اضافه مي كند: حود 35 هزار جلد كتاب قديم چاپ سنگي و سربي هم در اين گنجينه نگهداري مي شود كه از مهمترين مكتوبات مي توان به 46 هزار عنوان نسخه هاي عربي كتابخانه موزه بريتانيا اشاره كرد كه در قالب ميكروفيش و نسخه هاي چاپ عكسي موجود است.
**فرهنگ غني ايراني اسلامي را عرضه كنيم
اين مقام مسئول در كتابخانه ملي معتقد است، نسخ خطي دريچه اي از نور و انرژي را به سوي افراد باز مي كند و در صورتي كه يك هزارم هزينه و وقت انرژي هسته اي به نسخ خطي اختصاص مي يافت و براي آن برنامه ريزي وجود داشت، با جذب گردشگران خارجي، ايران به درآمد فوق العاده اي مي رسيد.
وي مي گويد: ايران مي توانست با استفاده از اين ظرفيت، شناسه هاي هويتي خود را به دنيا معرفي كند تا دنيا سر تكريم و احترام به سوي ما فرود آورد و ما را به عنوان فرهنگ مدارترين ملت ها معرفي كنند هرچند هنوز هم دير نشده است.
شكراللهي ازهمه دولتمردان و افرادي كه سر رشته امور را به دست دارند، دعوت كرد از نسخه هاي خطي در كتابخانه هاي ملك، آستان قدس رضوي، وزيري يزد، مركزي دانشگاه تهران ديدن كنند و پاي صحبت گنجوران بنشينند.
مديركل نسخ خطي و كتاب هاي نادر كتابخانه ملي مي گويد: بايد براي احيا و نشر آثار نفيس از جمله نسخ خطي هزينه كنند و اجازه داد، اين فرهنگ غني اسلامي ايراني عرصه اي براي عرضه و وجود پيدا كنند تا بتواند از زير آوار قرون سربرآورد و نفس بكشد.
وي ابراز اميدواري مي كند، زماني برسد كه به جاي اينكه از تريبون و رسانه ها اخبار جنگ، كشتار و خونريزي شنيده شود، اخبار مربوط به آثار و گنجينه هاي علم و ادب و فرهنگ پربار اسلامي ايراني به گوش برسد تا روح و جان انسان با آن به سوي تعالي و پيشرفت پرواز كند.
** آذين بزرگراه هاي پايتخت با تصاوير نسخ خطي
شكراللهي مي گويد: با همكاري شهرداري تهران و كتابخانه ملي در هفته كتاب(25 آبان تا دوم آذر)، تصاويري از صفحات نسخ خطي در بزرگراه ها و خيابان هاي پايتخت در معرض ديد عموم قرار گفت به طوري كه اين آثار فاخر ايراني چشم هر بيننده اي را نوازش مي كرد.
وي با بيان اينكه بازديد گردشگران خارجي از كتابخانه ملي و بخش نسخ خطي داراي جاذبه براي آنهاست، مي افزايد: كهن بودن نسخه ها و نگهداري اسنادي كه از حدود هزار سال پيش در اين مكان نگهداري مي شود، براي بازديدكنندگان خارجي جالب توجه است، همچنين عيار هنري اين آثار باعث حيرت آنها مي شود.
شكراللهي ادامه مي دهد: نكته جالب توجه ديگر براي اين افراد خلق آثار نفيس و ارزشمندي است كه در زمان قديم بدون ابزار و داشتن امكانات اندك انجام گرفته است.
به گفته وي، وقتي گردشگران در بازديد از اين مجموعه اسناد و مداركي دال بر انواع كشف هاي علمي كه براي نخستين بار توسط ايراني ها صورت گرفته (پي بردن به مساله گردش زمين به دور خورشيد و كشف گردش خون توسط پيش از ويليام هاروي) را مي بينند، متعجب مي شوند.
** با نسخه هاي خطي حس نوستالوژي زنده مي شود
مديركل نسخ خطي و كتاب هاي نادر كتابخانه ملي با بيان اينكه رويت نسخه هاي خطي حس نوستالوژي انسان را زنده مي كند، مي گويد: امروزه وقتي اراده مي كنيم كتابي را مي خريم، در حاليكه در گذشته چنين نبود و كسي كه مي خواست به متني درباره يك موضوع دست يابد، از ايران تا مصر يا چين مسافرت مي كرد و دراين راه سختي هايي را هم متحمل مي شد، اين مساله شوق علم آموزي آنها را نشان مي دهد.
وي توضيح مي دهد: افراد گاهي نسخه هاي خطي و يا اسنادي را درباره مسائل مختلف در اين جا پيدا مي كنند كه هرگز تصور آن را نمي كنند، تصاويري از متون فارسي در اين مجموعه يافت مي شود كه دراقصي نقاط چين كتابت شده كه اين نشان مي دهد، فرهنگ ايراني اسلامي تا چه اندازه اي برد داشته است، اين فرهنگ تا اسپانيا و چين نفوذ كرده و هنوز هم ادامه دارد، اصل اين اسناد در آنجا نگهداري مي شود، در اين كشورها مسلماناني زندگي مي كنند كه نماز خود را به زبان فارسي مي خوانند.
** امكان بازديد مجازي براي علاقمندان
شكراللهي با بيان اينكه امكان بازديد مجازي براي علاقمندان وجود دارد، مي گويد: افراد مي توانند از طريق سايت كتابخانه و بخش جستجوي تخصصي، دست نوشته و نسخ خطي مورد نظر را با شماره و به صورت متن كامل ملاحظه كنند.
وي با اعلام اين خبر كه 33 هزار نسخه از اين آثار روي سايت قابل مشاهده است، مي افزايد: يكي از اين آثار كليات سعدي است كه نسخه اي از آن امسال رونمايي شد و در حافظه جهاني نيز به ثبت رسيد.
شكراللهي اين نسخه را از كاملترين و قديمي ترين نسخه هاي كليات سعدي دانست كه در قرن هشتم كتابت شده و داراي آرايه هاي زيبا و خطي خواناست و مي تواند دستمايه پژوهش براي متن منقح باشد.
از ديگر نسخي كه به گفته شكراللهي در اين مكان نگهداري مي شود مي توان به نسخه اي از قرآن به خط زين العابدين قزويني معروف به معجزنگار اشاره كرد كه اوج تعالي هنر است و همه كلام الله در آن با خطي خوش و زيبا و اعجاز هنري نوشته شده است.
نسخه اي از مثنوي به خط توحيد فرزند وصال شيرازي و نسخه اي از نصيحه الملوك كه جزو نفيس ترين نسخه هاي كتابت شده به خط نستعليق است از ديگر گنجينه هايي است كه در كتابخانه ملي نگهداري مي شود.
شكراللهي نسخ خطي را نور ديده يك موزه دانسته و اضافه مي كند: مرقع زند شامل 30 اثر هنري خط و نقاشي در قطع رحلي، دستخط ملا صدرا و شهيد مدرس و مادر نسخه هايي نفيس از ديگر آثاري است كه در اختيار اين مجموعه است.
وي ادامه مي دهد: نسخه هاي خطي موجود در كتابخانه ملي، يا خريداري يا اهدا و وقف شده و يا به صورت اماني به اين گنجينه نفيس سپرده شده و از لحاظ شكلي نيز يا اصل آنها در اين مكان نگهداري مي شود و يا تصوير آنها به صورت ميكروفيلم، ميكروفيش و چاپ عكسي در اختيار است بنابراين علاقمندان به كارهاي علمي و پژوهشي مي توانند از آن بهره مند شوند.
** آلودگي دنياي معاصر مخاطره آميز براي نسخه هاي خطي
شكرالهي درباره شرايط نگهداري نسخ خطي مي گويد: يك هزارم نسخ خطي را داخل ويترين هاي داراي درپوش براي بازديد كنندگان ويژه قرار داده ايم اما گاهي درب مخزن اصلي را هم باز كرده و تا فاصله دو سه متري از محل نگهداري اين نسخ جلو مي رويم تا افراد دورنماي مخزن را ببينند زيرا عبور از خط قرمزي موجود در محوطه ممنوع است.
وي با بيان اينكه عبور از خط قرمز علاوه بر اينكه براي نسخه ها مضر است، براي افراد هم مشكل ساز است، ادامه مي دهد: آلودگي هاي دنياي معاصر مي تواند براي نسخه هاي قديمي مخاطره آميز باشد از طرفي آلودگي هاي موجود درنسخ قديمي براي دنياي معاصر مضر است از اين رو براي مصون ماندن خود و خانواده از آسيب هاي ناشي از ميكروب ها، ويروس ها و قارچهايي كه طي قرون در لابلاي نسخه ها ماندگار شده و براي انسان خطرناك است بايد آنها در جايي امن و محفوظ نگهداري شوند.
مديركل نسخ خطي و كتاب هاي نادر كتابخانه ملي با بيان اينكه امكان فراهم كردن چنين مكاني براي همه وجود ندارد ،يادآور مي شود: اين نسخه ها بايد دور از نور مستقيم خورشيد و نورهاي داراي اشعه مضر باشند و در رطوبت و دمايي استاندارد نگهداري شوند و در آن محل هوا مرتب پايش شده و غبار آن فيلتر شود.
وي با بيان اينكه اين امكان را فقط گنجينه هايي كه از آنها ياد شد در اختيار دارند،ادامه مي دهد: نگهداري اين نسخ بسيار پرهزينه است، در زمستان و تابستان بايد دماي مخزن خطي روي دماي 19 درجه ثابت بماند در حاليكه در منزل نمي توان اين شرايط را فراهم كرد بنابراين ممكن است چنين نسخه هايي در منزل دچار شوك رطوبتي و حرارتي شوند هرچند مرمت آنها توسط همه امكانپذير نيست.
شكراللهي مي گويد: كار مرمت، شيرازه بندي و صحافي اين نسخ ساده نيست زيرا كاغذ، چسب و ابزار مورد نياز براي مرمت مخصوص است هرچند نسخه هاي خطي در منزل به دليل تماس با دست و ساير اشيا و جذب ميكروب به سادگي از بين مي روند همچنين مي تواند عاملي براي بروز برخي بيماري هاي پوستي ناشي از تماس با آنها باشد.
به گفته وي، نسخ خطي بايد به سلسله پيوسته خود بپيوندند تا جاي خالي آنها در آن احساس نشود.
مديركل نسخ خطي و كتاب هاي نادر كتابخانه ملي پيشنهاد كرد افرادي كه مجموعه و نسخ خطي در اختيار دارند ، با حسن نيت و در درجه اول آن را هديه و يا وقف كنند زيرا اين غيرت ملي مي تواند به غناي اين گنجينه بيافزايد .
شكراللهي مي گويد: افرادي كه نياز به پول اين نسخ دارند، مي توانند اين آثار را براي فروش عرضه كنند و اين اطمينان به آنها داده مي شود كه با رعايت حقوق شهروندي و قيمت گذاري منصفانه و عادلانه توسط كارشناسان نسخ خطي، كتابخانه ملي اين نسخه ها را خريداري كند البته اگر به هر دليلي افراد ترجيح مي دهند، اين نسخ را به عنوان ميراث خانوادگي نگهداري كنند، مي توانند آنها را براي آسيب زدايي و ترميم تحويل دهند تا كتابخانه ملي علاوه بر مرمت، با تصويربرداري از آنها، نسخه اي را براي انجام كارهاي پژوهشي و تحقيقاتي براي خود تهيه كند.
به گفته وي، راه ديگر براي حفظ اين آثار، انعقاد قرارداد با صاحبان آنهاست كه در آن قيد مي شود، مالكيت نسخه ها با آنهاست اما كتابخانه ملي مراحل حفاظتي و ايمني آنها را براي نگهداري در اين مجموعه انجام مي دهد كه پس از پايان قرارداد، اصل نسخ به صاحبان آنها بازگردانده مي شود.
شكراللهي با بيان اينكه اين كار به ارزش و اعتبار نسخ مي افزايد، مي گويد: نگهداري نسخه هاي پوسيده و داراي غبار به مراتب دشوارتر از نسخي است كه عمليات ميكروب زدايي، اسيد زدايي و آفت زدايي روي آنها انجام شده هرچند ارزش آنها نيز بالاتر مي رود زيرا ممكن است موريانه در آنها نفوذ كرده باشد كه مرور زمان باعث از بين رفتن كامل اين نسخه هاي مي شود.
فراهنگ**1880 **1569
تهران- ايرنا- نسخه‌هاي خطي از جايگاه ويژه اي در معرفي و حفظ فرهنگ و تمدن هر كشوري برخوردار است زيرا از طريق اين نسخ مي­توان نسل جديد و آيندگان را از سير تحول انديشه ها و هويت هاي يك ملت آگاه كرد.
