تربت حيدريه، پايتخت طلاي سرخ ايران، چشم به راه مسافران نوروزي

اين شهرستان با 70 اثر و بناي تاريخي، كه 46 مورد آن در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده؛ در 150 كيلومتري مشهدالرضا (ع) در مسير اصلي عبور گردشگران و زائراني قرار دارد كه از استان هاي جنوبي كشور به عزم زيارت بارگاه حضرت ثامن الحجج؛ پاي در راه نهاده اند.
چنانكه جويني در تاريخ جهانگشا نوشته؛ تربت حيدريه (زاوه) در زمان ورود مغولان به ايران از شهرهاي معمور و آبادان خراسان بوده است و مردمان آن نخستين قربانيان حمله مغول به ايران بوده اند و اين شهر در حمله مغولان در سال ۶۱۷ قمري مانند ساير شهرهاي اين سامان، ويران گشته است.
اين شهر پس از حمله مغولها، صحنه ناملايمات سياسي و هجوم اقوام بيگانه بوده و مقاومت دليرانه مردم اين خطّه در برابر هجوم بيگانه، از حمله ازبكها در اوايل قرن نهم هجري تا يورش نيروهاي روس و انگليس و آلمان در جنگ دوم جهاني؛ در جاي جاي كتب تاريخي مشهود است.

* وجه تسميه تربت حيدريه
قطب‌الدين حيدر، از مشاهير عارفان اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم، درگذشتهٔ به سال ۶۱۸ هجري قمري، سرسلسلهٔ طريقت حيدريه بود كه از تركستان به زاوه مهاجرت كرد و در همانجا نيز درگذشت و مدفون شد.
پس از وفات اين عارف نامي؛ شهر به حرمت او بتدريج تربت قطب‌الدين حيدر و بعدها تربت حيدري نام گرفت، و سرانجام به تربت حيدريه معروف شد.

بناهاي تاريخي تربت حيدريه:
* مجموعه قطب الدين حيدر
اين مقبره مشتمل بر ايواني مرتفع، ورودي و محوطه زير گنبد است كه در اصل از بناهاي دوره تيموري است با گنبد دوجداره كه بر تاق نماهاي شانزده گانه ايجاد شده است.
اين بنا در دوره صفويه در زمان شاه عباس در سال ۱۰۲۳ هجري به همت خواجه سلطان محمود تربتي، حاكم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسيار مستحكم مرمت و بازسازي شده است.
پوشش زيرين سقف در فضاي داخلي مزين به نقوش هندسي بسيار ممتازي است كه به خط كوفي با عبارات شريفه 'لا اله الا الله و محمد رسول الله' و اسامي تعدادي از عرفا حكاكي شده است.
ضريح چوبي شيخ در ميان محوطه زير گنبد قرار گرفته و داراي تاريخ ۹۸۷ هجري قمري است و در امتداد فضاي ورودي نيز محرابي از گچ بريهاي زيبا تعبيه شده است.
در جانب باختري گنبدخانه آرامگاه، مسجدي با يك ايوان آجري بلند به عرض ۱۸ متر و يك قوس تيزه‌دار در وسط قرار دارد؛ بر روي جرزهاي پهن ايوان؛ در پنج طبقه، پنج تاقنما ايجاد شده است در امتداد جايگاه مستطيل شكل كتيبه بالاي سردر، دو قاب مربع نيز بر بالاي آخرين تاقنما جاسازي شده است.
در ايوان، كتيبه‌اي سنگي به خط 'محمد يوسف الحسيني' وجود دارد. براساس اين كتيبه، مسجد مزبور در سال ۱۰۴۵ هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول مرمت شده است و در اين مجموعه، حوض‌خانه زيبايي قرار دارد كه لطمه ديده است.
مجموعه تاريخي قطب الدين حيدر شامل آرامگاه قطب الدين حيدر به وسعت حدود صد متر و نقشه آن در نماي خارجي به شكل چليپايي(نوعي نماد معماري در قديم به شكل صليب امروزي) است و همچنين ايواني از مسجد جامع قديم است و مقبره وي نيز در ميان محوطه زيرگنبد قرار گرفته و قدمت ضريح چوبي آن به سال 987هجري قمري باز مي گردد.
در امتداد فضاي ورودي، محرابي تعبيه شده و بناي موجود در چند دوره تاريخي مورد توجه قرار گرفته است، به نحوي كه شالوده آرامگاه احتمالا در دوره تيموري با گنبد دوپوسته گسسته استوار بر تاق نماهاي شانزده گانه ايجاد و در دوره صفويه به سال 1023 هجري قمري و به همت خواجه سلطان محمود تربتي تغييراتي در معماري آن صورت گرفت.
در ضلع غربي مقبره، ايوان مسجد جامع قديم تربت حيدريه جلب نظر مي كند كه ارتفاع آن 5.11 و طول آن 5.10 متر و فضاي داخلي ايوان مقصوره يا گنبد خانه مسجد با وسعت بيش از 200 متر شامل غرفه و محرابي مزين به مقرنس و نيز تزييناتي به شيوه كاربندي در بخش زرين گنبد چشم نوازي مي كند.
بناي مسجد آجري و تاريخ بناي آن در زمان شاه صفي توسط خواجه عبدالله فرزند درويش علي تربتي كه بر سنگ سياه و لوح مانندي حك شده، نشان دهنده سال 1045 هجري قمري است.
در مجاورت آرامگاه قطب الدين حيدر و ايواني از مسجد جامع قديم، رباط طبسي وجود دارد كه توسط حاج محمد ابراهيم طبسي از تجار معروف عصر قاجار در اواخر اين دوره در ملك شخصي خود بنا كرد.
رباط يا كاروانسراي طبسي در زمره بناهاي دو ايواني است كه شامل فضاي ورودي، هشتي، تعدادي حجره مشرف به ميان سراي بنا، انبار و اصطبل است و هم اكنون قسمتي از اين بنا به موزه مردم شناسي تربت حيدريه اختصاص يافته است.

* خانه اميني
از ديگر آثار تاريخي تربت حيدريه خانه اميني است كه فاصله آن تا مركز شهر هزار متر است كه اين بناي تاريخي مربوط به دوره قاجار و محل زندگي امين التجار از بازرگانان معروف تربت در آن دوران بوده است.
اين بنا داراي تزيينات آجركاري، كاشيكاري و گچ بري هاي زيبايي است كه هنوز پس از گذشت ساليان متمادي پابرجا مانده و اين بنا در سال 1388 توسط سازمان ميراث فرهنگي تملك و سپس مرمت شد كه اكنون اداره ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري شهرستان در آن مستقر است.

* كاروانسراي لاري
كاروانسراي لاري از ديگر آثار تاريخي تربت حيدريه است كه فاصله آن تا مركز شهر 500 متر است و اين بنا در بازار شهر و در محله ميدان رباط قرار دارد كه به همت حاج محمدرضا لاري از تجار معروف شهر در سال 1308 هجري قمري ساخته شده است.
اين رباط از بناهاي دو ايواني و مشتمل بر هشتي ورودي، صحن، حجره، غرفه و اصطبل مي باشد و فضاي ايجاد شده در اين بنا به صورت 24 غرفه تابستاني و اتاقك هاي پشتي هست كه استفاده زمستاني داشته است.

*حمام حاجي رئيس
حمام حاجي رئيس واقع در 500 متري مركز شهر؛ در اواخر دوره قاجار توسط حاجي رئيس بنا شده و از فضاهاي مهم اين حمام مي توان به رشته پلكان هاي ورودي، سربينه، بينه، گرمخانه و مخازن آب سرد و گرم اشاره كرد كه از ويژگي هاي جالب توجه آن هشت ستون سنگي بسيار زيباست كه فضاي گنبدي بينه را پديد آورده و در ميان فضاي آن نيز حوض سنگي به شكل هشت ضلعي قرار دارد.

* مقبره و مسجد شيخ حيدر كدكني
بناي مقبره و مسجد شيخ حيدر كدكني از ديگر بناهاي ماندگار تربت حيدريه و در فاصله 70 كيلومتري شمال غربي اين شهر واقع است كه بناي مقبره در گذشته داراي كاشي هاي فيروزه اي و مسدس بود كه هم اكنون آثار كمي از آن برجاي مانده است.
بر گوشواره هاي فضاي داخلي بقعه هشت ستون سنگي در نبش ديوار نصب شده و مسجد شيخ حيدر كدكني نيز فضايي است به صورت شبستان كه محرابي هشت گوشه زينت بخش آن شده و ديواره شمالي آن دو اشكوبه است.

* رباط كامه
اين رباط در كيلومتر 24 جاده تربت حيدريه - مشهد، در نزديكي روستايي به همين نام واقع شده و شواهد نشان مي دهد رباط نيمه كاره رها شده و تنها حدود نيمي از آن ساخته شده است.
نقشه بنا نشان مي دهد كه اين بنا داراي يك حياط مركزي چهارگوش بوده و نماهاي سرپوشيده اي در گوشه ها داشته، اما اين مجموعه فقط داراي دو جبهه شمالي و غربي است و قسمت جنوبي و شرقي هرگز احداث نشده و به طور كلي اين بنا شامل هشتي ورودي، حجره ها، ايوانچه ها و اصطبل است.

* مزار شيخ ابوالقاسم گوركاني
مزار شيخ ابوالقاسم گوركاني در سه كيلومتري جنوب شهر تربت حيدريه و در روستايي به نام شيخ ابوالقاسم ساخته شده است.
شيخ ابوالقاسم گوركاني از عرفاي بنام قرن چهارم و پنجم هجري است كه آرامگاه وي به صورت تاقي و گنبدي بر فراز آن قرار گرفته كه بقعه امروزي به همت شيوخ گناباد و متصوفه روي بنايي از دوره صفويه بنا شده و در مجاورت بناي مركزي، بناهايي براي اقامت زائران ايجاد شده است.

* خانه حاجي رئيس
خانه حاجي رئيس واقع در خيابان فردوسي تربت حيدريه كه در دوره قاجار توسط سيدمحمد امين التجار معروف به حاجي رئيس ساخته شده و محل سكونت وي بوده است.
تزئينات آجري در نما و تزئينات چوبي در سقف ايوان و اتاق ها و نيز ستون هاي آجركاري شده از ويژگي هاي شاخص اين بنا است.

تفرجگاهها و مناطق ديدني شهرستان:

*آبشار رودمعجن
آبشار رودمعجن در روستاي رودمعجن واقع در 48 كيلومتري غرب تربت حيدريه واقع شده است.
آبشار در چهار كيلومتري روستا و به ارتفاع 28 متر پديد آمده كه شاخه اصلي رود معجن از ارتفاعات شصت دره در شمال روستا سرچشمه مي گيرد و شاخه هاي فرعي نيز از كوه هاي كمراستوم، دربي و كوه سرخ به آن وارد مي شوند.
مساحت حوضه آبريز رودخانه تا روستا حدود 110 كيلومترمربع و ميانگين ارتفاع آن نيز دو هزار متر است.
رودمعجن پس از ايجاد آبشار و مشروب كردن آبادي در نزديكي روستاي رود معجن، وارد رودخانه حصار مي شود.

*رودخانه حصار
رودخانه حصار واقع در روستاي حصار در 50 كيلومتري غرب تربت حيدريه و در جنوب روستاي رودمعجن واقع شده كه از نزديكي اين روستا عبور كرده و چشم اندازهاي جذاب، باغ هاي زيبا و محيطي فرحبخش را به وجود آورده كه هر بيننده اي را مجذوب خود مي كند.

* پارك كوهستاني پيشكوه
پارك كوهستاني پيشكوه در حاشيه جنوب غربي شهر تربت حيدريه واقع شده و قريب 800 هكتار وسعت دارد كه بخشي از اين پارك تا ارتفاعات سه قله امتداد يافته و شامل مزار شهداي گمنام، شهربازي كودكان و رستوران است.

* موزه حيات وحش
موزه حيات وحش تربت حيدريه كه در آن گياهان و جانوران بومي منطقه به نمايش گذاشته شده؛ در انتهاي بلوار شهيد باهنر، جنب پارك ملت واقع شده و گردشگران با حضور در اين مجموعه مي توانند اطلاعات ارزشمندي در خصوص گياهان و جانوران بومي منطقه كسب كنند.
6121/5132