ماه های پارسی؛ یادگاری از ایران باستان

تقویم هجری خورشیدی به عنوان تقویم رسمی ایران از دقیق ترین و بهترین گاه شمارهای جهان محسوب می شود كه آن را از تقویم هجری خورشیدی برجی نوشته عبدالغفارخان نجم‌الدوله گرفته اند، او نخستین فردی بود كه با نوشتن عبارت «1264 شمسی» در حاشیه تقویم 807 جلالی، از عنوان هجری خورشیدی استفاده كرد. این تقویم كه متناسب با سال اعتدالی است، مبنای گاه شمار ایرانی از سده پنجم خورشیدی به بعد قرار گرفت.
مبدا این تقویم، هجرت پیامبر اكرم(ص) در 622 میلادی از مكه به مدینه بود. محاسبه های نجومی، آغاز تحویل سال را از لحظه عبور مركز خورشید از نقطه اعتدال بهاری نیمكره شمالی مشخص می كنند و بر این پایه نخستین روز سال خورشیدی با آغاز فصل بهار همزمان می شود.
سال در تقویم هجری خورشیدی برجی بر پایه مدت زمان میان دو عبور متوالی مركز خورشید از نقطه اعتدال بهاری قرار دارد كه معادل 365 شبانه روز و پنج ساعت و 48 دقیقه است. بر این مبنا سال ها، 365 روز در نظر گرفته می شوند و برای دقیق تر شدن محاسبه های نجومی و برابر شدن روز نخست سال تازه با آغاز بهار، هر چهار و گاهی پنج سال یك بار، سال 366 روزه می شود كه به آن سال «كبیسه» می گویند.
نخستین روز فروردین یا عید نوروز از راه قاعده نوروز تحویلی یعنی محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی برای نصف النهار رسمی ایران كه طول جغرافیایی آن 52.5 درجه شرقی است، تعیین می‌شود. این امر ممكن است به دو صورت اتفاق بیافتد، در حالت نخست اگر لحظه تحویل سال، میان بعد از ظهر سیصد و شصت و پنجمین روز و پیش از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز قرار بگیرد، سال را عادی به حساب می‌آورند و در صورتی كه لحظه تحویل سال، در بعدازظهر سیصد و شصت و ششمین روز واقع شود، روز پس از آن را نوروز و سال را كبیسه محاسبه می كنند.
نجم الدوله در آن زمان، ستون تازه ای را برای برج ها تنظیم كرد و آنها را بر پایه 12 صورت فلكی قدیمی، به ترتیب از نخستین برج بهار؛ حَمَل (بره)، ثور(گاو)، جوزا (دوپیكر)، سَرَطان(خرچنگ)، اسد(شیر)، سنبله(خوشه)، میزان(ترازو)، عَقرب(كژدم)، قوس(كمان، كماندار)، جَدی(بزغاله)، دَلو(آب‌دهنده، آبكش) و حوت(دوماهی) نامید و بدین ترتیب گاه شماری نگاشت و در میان مردم ایران رواج داد كه به تقویم هجری خورشیدی بُرجی مشهور شد. تعداد شبانه ‌روز هر برج در این تقویم به دلیل حركت ظاهری غیر یكنواخت مركز خورشید در آسمان از 29 تا 32 تغییر می‌كند و این امكان وجود دارد كه تعداد شبانه‌روز‌‌های هر یك از برج ها در سال های گوناگون با هم متفاوت باشد.
سده ها پیش نظریه پردازانی همچون بطلمیوس بر این باور بودند كه جهان به صورت طبقه های مختلف است و زمین در مركز آن قرار دارد، اما اختراع تقویم هجری خورشیدی برجی نشان می دهد، پایه گذار این تقویم، تئوری پرطرفدار آن زمان را رد می كند و با بهره گیری از علم نجوم اعتقاد دارد كه زمین به دور خورشید می چرخد. نظریه ای كه آن را در عصر علم و تكنولوژی كنونی همگان پذیرفته اند.
این گاه شمار نخست به صورت رسمی در كشور استفاده نمی شد و تنها در زمینه هایی همچون امور گمركات، مالیه و امور كشاورزی به كار می رفت، تا آن‌كه كارآمدی این تقویم سبب شد در 1328 هجری قمری برابر با 1288 هجری خورشیدی، میرزا عبدالحسین‌خان شیبانی مشهور وحیدالملك نماینده تهران در مجلس شورای ملی، طرحی را با موضوع «قید تاریخ كلیه معاملات و مبادلات مشتركه عمومی از تاریخ قمری به هجری خورشیدی برجی» پیشنهاد كند كه در نهایت یك سال بعد در 21 صفر 1329 هجری قمری برابر با دوم حوت 1289 هجری خورشیدی برجی، در ماده سه قانون محاسبه های عمومی در دور دوم این مجلس پذیرفته شد و به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبه های دولتی به تصویب رسید.
اما در دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، قانونی در 11 فروردین 1304 هجری خورشیدی به تصویب رسید كه بر پایه آن بروج به ماه های فارسی تغییر یافتند و نام تقویم نیز با حذف كلمه برجی به هجری خورشیدی تبدیل شد، بر این پایه ماه ها جایگزین برج ها شدند. این مصوبه استفاده از گاه شمار هجری خورشیدی را به جای تقویم پیشین از نوروز همان سال اجباری كرد.
تفاوت تقویم كنونی نسبت به گاه شمار هجری خورشیدی برجی در نام ماه ها و تعداد شبانه روزهای آنها است، در تقویم برجی، نام ها بر پایه اسم های حیوان ها، طبیعت و هم نام با 12 صورت فلكی قدیمی منطقه بروج بوده است در صورتی كه اسم ماه های تقویم هجری خورشیدی ریشه اوستایی دارند، «دی» یكی از لقب های اهورامزدا و 11 ماه دیگر، از نام های فرشتگان و یاوران اهورامزدا هستند. 12 ماه این گاه شمار به ترتیب فروردین(نیروی پیش‌برنده)، اردیبهشت(راستی و پاكی)، خرداد(كمال و رسایی)، تیر(باران)، مرداد(جاودانگی)، شهریور(كشور برگزیده)، مهر(عهد و پیمان)، آبان(آب ها)، آذر(آتش)، دی(آفریدگار، دادار)، بهمن(اندیشه نیك) و اسفند(فروتنی و بردباری) نامیده می شود كه در چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان قرار می گیرند.
در تقویم هجری خورشیدی برجی، به دلیل حركت ظاهری غیریكنواخت مركز خورشید روی مدار تعداد روزهای هر ماه متفاوت بود، اما در تقویم هجری خورشیدی، ماه های فروردین تا شهریور هر كدام 31، ماه های مهر تا بهمن 30 و ماه اسفند در سال های عادی 29 و در سال های كبیسه 30 شبانه روز دارند.
تقویم هجری خورشیدی كه اكنون در ایران به عنوان تقویم رسمی مورد استفاده قرار می گیرد از دو لحاظ برای ایرانیان ارزشمند به شمار می رود كه دلیل نخست برابر بودن مبداء پیدایش آن با هجرت پیامبر(ص) است و دیگری را باید در بی عیب و نقص بودن این گاه شمار از جهت ثبات در پیدایش سال نو، ماه ها و روزهای سال دانست.
گاه شمار رسمی كشور از 1304 خورشیدی تا كنون چند بار تغییر كرده است، مبنای تقویم رایج كشور پس از این دوره، هجرت پیامبر(ص) به شمار می رفت تا اینكه محمدرضا پهلوی در اسفند 1354 هجری خورشیدی تصمیم گرفت، تقویم ایرانی- خورشیدی را در كشور رواج دهد. وی پایه این تقویم را شروع سلطنت پادشاهی معرفی كرد و به این ترتیب از 1355 هجری خورشیدی استفاده از تقویم شاهنشاهی آغاز شد. این اقدام با مخالفت روحانیان و حوزه علمیه روبه رو شد، زیرا این افراد بر تقویمی تاكید داشتند كه مبدا آن اسلامی و هجرت پیامبر(ص) باشد، تا آنكه در هنگام نخست وزیری شریف امامی، زمانی كه حركت های انقلابی مردم شروع شد، رژیم حاكم برای آرام كردن اعتراض ها، دگربار تقویم هجری خورشیدی را مورد استفاده قرار داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 هجری خورشیدی نیز بر پایه اصل 17 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تقویم هجری خورشیدی به عنوان تقویم رسمی كشور پذیرفته شد.
اینك می توان دریافت، مبداء شكل گیری تقویم هجری خورشیدی از چه هنگامه ای آغاز شده است و پیشینیان برای حفظ و نگهداری از آن چه كرده اند تا این گونه در مسیر پاسداری از دقیق ترین گاه شمار جهان و میراث ارزشمند خویش بیش از پیش تلاش كنیم، تقویمی كه آغاز سال نو آن همزمان با تولد دوباره بهار و شروع شكوفایی دگربار طبیعت و اینگونه پیام آور تحول، سرزندگی و‌ پویایی برای مردمان این دیار كهن است.
**گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**2002**9131