سیدمحمد باقر صدر در 10 اسفند 1313 هجری خورشیدی در شهر كاظمین عراق پا به عرصه گیتی نهاد و از پنج سالگی به مدرسه رفت. هوش سرشار و استعداد فراوان او همگان را شگفت زده كرد. پس از پایان دوره ابتدایی با تشویق ها و راهنمایی های «شیخ محمدرضا و شیخ مرتضی آل یاسین» از عالمان دینی آن روزگار، به تحصیل حوزوی پرداخت و همراه برادر خویش به نجف رفت و از محضر استادانی بنام همچون آیات عظام سیدمحسن حكیم، سید محمد روحانی، شیخ صدرا بادكوبه ای و سیدابوالقاسم خویی بهره جست و به درجه اجتهاد نائل آمد.
سید محمد باقر صدر، نظام آموزشی نوینی را بنیان نهاد و با اصلاح برخی نارسایی ها، زمینه فعال تر شدن حوزه را فراهم ساخت. وی شاگردان خود را به تحقیق در شاخه های مختلف علوم سیاسی سفارش می كرد تا با به دست آوردن آگاهی و یافته های جدید، با مسائلی كه جهان اسلام با آن دست به گریبان است، آشنا شوند.
این دانشمند و مغز متفكر بزرگ جهان اسلام، با نگاشتن اندیشه های ناب خویش بر لوح سفید كاغذ، آثاری ارزشمند همچون «غایه الفكر فی علم الاصول، فلسفتنا، اقتصادنا ماذا تعرف عن الاقتصاد اسلامی، الانسان المعاصر و المشكله الاجتماعیه» را به رشته تحریر درآورد. از دیگر نوشته های این اندیشمند كه در جهت پشتیبانی از انقلاب اسلامی ایران تالیف كرده بود، می توان به سلسله كتاب های «یقود الحیاه» در شش جلد اشاره كرد كه در آن به بحث هایی در ارتباط با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و منابع قدرت دولت اسلامی می پرداخت.
آیت الله سیدمحمد باقر صدر از نخستین روزهای آغاز مبارزه های ملت مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی، پشتیبانی قاطع خود را از امام خمینی و نهضت اسلامی اعلام كرد و تمام تلاش خویش را برای پیروزی انقلاب در ایران به كار بست.
با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 خورشیدی، آیت الله صدر در مسجد جواهری نجف اشرف به منبر رفت و برای مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامی ایران و نقش امام خمینی در زنده نگهداشتن اندیشه های دینی و اصلاح امت اسلام سخن گفت و مردم عراق را به ایستادگی در برابر حكومت ضد دینی رژیم بعث فراخواند.
جایگاه برجسته این دانشمند سبب شد تا مردم عراق به منظور اعلام همبستگی با وی از شهرهای مختلف این كشور به نجف اشرف بروند. رژیم عراق كه از این حركت وحشت زده شده بود، با حمله به مردم شمار زیادی از آنها را دستگیر كرد. آیت الله صدر ضمن محكوم كردن این اقدام حكومت، مردم را به برپایی اعتصاب عمومی در 22 خرداد 1358 خورشیدی فراخواند. فردای آن روز عوامل رژیم با حمله به منزل آیت الله صدر، او را بازداشت كردند.
پس از دستگیری وی «بنت الهدی صدر» خواهر وی نقش هدایت جامعه را برعهده گرفت. بنت الهدی صدر كه در اسفند ۱۳۱۶ خورشیدی در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشوده بود، در 6 ماهگی، پدر بزرگوارش را از دست داد و در دامن مادری عالم و فرزانه پرورش یافت. او خواندن و نوشتن را از مادر آموخت و در 15 سالگی به همراه دو برادر بزرگوارش آقا سیداسماعیل و آقا سیدمحمد باقر برای كسب دانش به نجف رفت و در آنجا تحصیلات خود را در زمینه های ادبیات، اصول فقه و علم حدیث كامل كرد و با مطالعه در مباحث فقهی، اخلاقی و تفسیر به درجه اجتهاد نائل آمد، از این بانوی اندیشمند آثار ارزشمندی به جای مانده كه می توان به «كلمه و دعوه، المباحث عن الحقیقه، مذاكرات الحج، و نساء العقیده» اشاره كرد. وی با تاسیس یك مركز فرهنگی در شهر كاظمین در زنده نگه داشتن فرهنگ غنی اسلامی و تربیت دختران و زنان مسلمان نقشی برجسته داشت.
رژیم بعث با اوج گرفتن اعتراض ها در ایران و عراق در ظاهر آیت الله سیدمحمد باقر صدر را آزاد كرد، اما وی را تمام مدت زیر نظر داشت. پس از مدتی كوتاه دولت عراق كه روشنگری های این عالم بزرگ را برنمی تافت در 16 فروردین 1359 هجری خورشیدی آیت الله صدر را دستگیر و فردای آن روز بنت الهدی صدر خواهر او را نیز بازداشت و به بغداد فرستاد.
آیت الله صدر در زندان رژیم بعث، شدیدترین شكنجه ها را تحمل كرد و سرانجام به همراه خواهر بزرگوارش در 19 فروردین 1359 خورشیدی در زندان عراق به شهادت رسیدند. پیكر این دو شهید بزرگوار در كنار حرم امیرالمومنین علی(ع) و در مقبره خانوادگی به خاك سپرده شد.
«سیدمحسن میرحسینی» معاون آموزشی پژوهشی پردیس علوم انسانی دانشگاه یزد، در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت آیت الله سیدمحمد باقر صدر و خواهرش بنت الهدی صدر گفت: محمد باقر صدر از جمله افرادی بود كه در تحكیم منابع علمی و معرفتی جهان اسلام نقش بزرگی ایفا كرد. وی در تمام رشته های فقه، تفسیر، تاریخ، اصول و كلام از علمای شاخص شیعه و به تعبیر امام خمینی «مغز متفكر اسلامی» محسوب می شد و در واقع شخصیت برجسته وی تاثیر بسیاری در تقویت مبانی اعتقادی و نگرش همه جانبه برای انسان های معاصر و هدایت آنها به سمت تكامل داشت. او یك قدم جلوتر از علمای زمان خود بود و با توجه به دارا بودن آثار مختلف به عنوان رهبری پیشگام در جامعه، به معنای حقیقی مسئولیت و وظیفه اش را به درستی انجام داد.
معاون آموزشی پژوهشی پردیس علوم انسانی دانشگاه یزد، در ادامه با اشاره به ویژگی های برجسته سیدمحمد باقر صدر بیان داشت: سیدمحمد باقر صدر ضمن تعهد به ارزش های اصیل اسلامی، پذیرای جریان ها و گرایش های دیگر نیز بود و به همین دلیل وی هرگز خود را در دایره جهان شیعه محدود نكرد تا جایی كه برخی از كتاب های او در كتابخانه های عربستان نیز نفوذ پیدا كرد. محمدباقر صدر یك فقیه كلامی و فیلسوف متعهد به اصالت های فكری بود. او همچنین به پیروی از امامان معصوم، جهانی می اندیشید و با تمام مسلمانان و قوم های مختلف ارتباط داشت كه این به معنای دست برداشتن از اصول خود نبود و همین اندیشه سبب شد كه شیعیان او را رهبر خود می دانستند و اهل سنت و مسیحیان نیز از وی پیروی می كردند.
میرحسینی به نقش و فعالیت های سیاسی شهید محمد باقر صدر و خانواده اش پرداخت و یادآور شد: او فقیهی متفكر بود كه در نخستین ابتكارش ولایت فقیه را مبنای هرگونه فعالیت سیاسی قرار داد و «حزب الدعوه» را مبتنی بر همین تفكر تاسیس كرد. آیت الله صدر به همراه خانواده اش از پیشگامان مبارزه علیه استبداد، استعمار و نفوذ انگلیس در لبنان، عراق و حتی ایران بود و نقش بزرگی در تحكیم معارف دینی و اسلامی و هدایت جامعه اسلامی در مسیر فطرت و تكامل حقیقی انسان ها داشت. آنچه كه هم اكنون از افتخارهای مقاومت شیعی بیان می شود مرهون تلاش سترگ و نگاه ژرف این خاندان است.
وی در ادامه با اشاره به تلاش این اندیشمند بزرگ جهان اسلام برای گسترش دامنه مباحث فقهی به صورتی سازگار و هماهنگ با نیازهای روز، افزود: وی با روشی كارآمد نشان داد كه فقه می تواند تمام عرصه های زندگی را زیر پوشش قرار دهد و همگام با تمام شرایط فردی و اجتماعی به پیش رود. حركت آیت الله صدر در تاریخ فكری جهان اسلام یك حركت پویا بود كه در نهایت به حركت های سیاسی در جهان اسلام به ویژه در عراق منجر شد.
این استاد دانشگاه در ادامه با بیان نقش سیاسی آیت الله صدر در انقلاب ایران، اظهار داشت: وی فعالیت های سیاسی خود را با روند انقلاب اسلامی در ایران گره زد و خود را پیرو رهبری امام خمینی دانست و با آگاه سازی سیاسی مردم عراق نسبت به استبداد حكومت صدام حسین، بیم و هراس این رژیم خودكامه را برانگیخت. از نگاه این عالم بزرگوار، مشكل جوامع اسلامی نه فقط در عقب ماندگی فكری و علمی بلكه در بی عملی سیاسی و گرفتاری در چنگ حكومت های ظالم و غیر دینی است و به همین دلیل از همان آغاز نوجوانی با توجه به هوش، ذكاوت و حساسیتی كه نسبت به اسلام و مسلمانان داشت وارد مسائل سیاسی شد.
وی با اشاره به نایاب بودن آثار محمد باقر صدر بیان داشت: جایگاه علمی این اندیشمند تنها به دانش فقه و اصول محدود نمی شود، بلكه دیدگاه های فكری او در عرصه های منطق، فلسفه و اقتصاد نیز قابل توجه است. در روزگاری كه اوج گرایش به مادی گری در جهان اسلام بود و اردوگاه ماركسیسم با ارائه اندیشه های فریبنده، جوانان را به سمت خود جذب می كرد، شهید صدر با ارائه دو اثر جاویدان «فلسفتنا» و «اقتصادنا» جوانان را در برابر انحراف ایمن كرد و با نگارش این كتاب ها مكتب های فلسفی و اقتصادی ماركسیسم و كاپیتالیسم را به چالش طلبید و در این راستا از روشی جدید و برهان هایی استوار بهره جست.
میرحسینی تهاجم فرهنگی را از دیگر بحث های مهم در كتاب های آیت الله صدر عنوان كرد و یادآور شد: وی از تهاجم فرهنگی و طرح های دشمنان برای هدف قرار دادن كیان حوزه های دینی و دور كردن مردم از آنها رنج می برد و از این رو، با فرهنگ های وارداتی و مسائلی كه به عنوان نماد تجدد تلقی می شدند ولی در واقع برای جداكردن اسلام و دین از متن زندگی طراحی شده بودند به شدت مخالفت می كرد. او اعتقاد داشت كه روشنفكران برای پاسخگویی به مشكلات و مسائل ناشی از تهاجم فرهنگی جریان های انحرافی و لائیك و رویارویی با آنها به راهنما و رهبر دینی نیاز دارند چرا كه در غیر این صورت گمراه می شوند و به بیراهه می روند.
معاون آموزشی و پژوهشی دانشگاه یزد، به ارتباط و تاثیرپذیری بنت الهدی صدر از برادرش پرداخت و گفت: اندیشه ها، نگرش ها و استدلال های فقهی و فلسفی آیت الله صدر تاثیر بسیاری بر خواهرش داشت كه این امر در آثار این بانوی اندیشمند به خصوص در كتاب های «دو زن و یك مرد» و «جست و جو گر حقیقت» به خوبی مشخص است. بنت الهدی تا درجه اجتهاد هم پیش رفت و زنان زیادی در محضر او كسب علم كردند. بنت الهدی صدر شعرهای زیبا و پرمایه ای در حوزه ادبیات عرب سرود كه در مدرسه های كشورهای اسلامی مانند كویت و امارات متحده عربی تدریس شدند. وی یك زن برجسته معاصر جهان عرب بود كه در زمینه های مختلف از رمان تا سیاست، اثرهایی بزرگ به یادگار نهاد.
این استاد دانشگاه مرتبه علمی و خدمت های محمدباقر صدر را به دانش اسلامی به عنوان راز ماندگاری او برشمرد و تصریح كرد: وی با الهام از مبارزه های امام خمینی، نظریه «مرجعیت شایسته» و «مرجعیت نظام یافته» را مطرح ساخت. نوآوری و خلاقیت از ویژگی های برجسته شهید صدر است كه وی را از لحاظ علمی از دیگران متمایز می كند دانش گسترده و تسط او بر مكتب های مختلف این امكان را فراهم می كرد كه ضمن بررسی همه جانبه تمامی موضوع های مورد مطالعه به ارائه طرح ها و نظرهای جدید مبادرت ورزد.
وی درباره تشكیل حزب الدعوه و انگیزه تاسیس آن به دست شهید محمدباقر صدر گفت: از لحاظ علمی او برای تشكیل حكومت اسلامی وارد مبارزه ای بی امان با رژیم حاكم بر عراق شد و با تاسیس حزب الدعوه الاسلامیه، رویارویی گسترده ای را با حزب بعث عراق آغاز كرد و با اعلام ولایت فقیه به عنوان مبنای هرگونه فعالیت سیاسی و تشكیل حزب الدعوه، نخستین اقدام تشكیلاتی در عرصه سیاسی را با همكاری «آیت الله حكیم» انجام داد. در زمانی كه حزب كمونیست با تفكر انحرافی در عراق نفوذ كرده بود. شهید صدر به این نتیجه رسید كه تنها با كار فرهنگی و نوشتن كتاب نمی توان با آنها مواجه شد، بنابراین با ایجاد حزب الدعوه، فتوای پیوستن حوزویان به آن را صادر كرد.
میرحسینی در پایان به دلایل ماندگاری یاد و نام شهید محمدباقر صدر اشاره كرد و افزود: راز ماندگاری شهید محمد باقر صدر ویژگی های اخلاقی وی از جمله مردم داری و احترام به دیگران است. شخصیت، جامعیت اخلاقی و ایمانی شهید صدر و خواهرش می تواند به عنوان یك الگو برای زندگی جامعه ما باشد. شهید صدر دارای نقش اثر گذار در گرایش مردم مشتاق در تمامی نقاط دنیا به اسلام بود و صفت هایی نظیر استقلال اقتصادی از دولت، پیشگام بودن در عرصه وحدت اسلامی، نوآوری عقیدتی و پایه گذاری علوم جدید و نیز اخلاق مداری وی را فردی موثر در شناخت عقاید و اندیشه های اسلامی برای سایر مردم قرار داد. وی در نقدهای علمی خود از دایره انصاف خارج نمی شد و با اینكه انتقادهای زیادی به تفكرهای غرب و كمونیسم شوروی آن زمان داشت، همواره به طور علمی این تفكرها را نقد می كرد.
*گروه اطلاع رسانی(مریم همتی)
پژوهشم**9117**2059**9131
تهران- ایرنا- نوزدهم فروردین سالروز شهادت «آیت الله سید محمدباقر صدر» و خواهرش «بنت الهدی صدر» است؛ اندیشمندانی برجسته كه با تكیه بر اصول و سنت های اسلامی، در برابر استبداد و حكومت های جور زمان ایستادند و با اهدای جان خویش، اندیشه های ناب خود را برای آیندگان به یادگار نهادند.
