عطار نیشابوری از سرآمدان ادبیات نمادین

ادبیات عرفانی بخشی از میراث منثور و منظوم ادبی ایران به شمار می رود كه در اثرهای شاعران و ادیبان بسیاری به كار برده شده و به وسیله برخی از بزرگان شعر و ادبیات این مرز و بوم همچون «فریدالدین ابوحامد محمد عطار كدكنی نیشابوری» به تكامل رسیده است.
این عارف بزرگ در پایان سده ششم و آغاز سده هفتم هجری قمری در كدكن نیشابور روزگار گذراند و پیشه عطاری را در كنار پدر خویش فراگرفت و با فروش گیاهان دارویی گذران زندگی كرد تا آنكه به دلیل تغییر و تحول روحی كه در وی پدید آمد، مسیر زندگی او دگرگون كرد و به سیر و سلوك و عرفان روی آورد، این امر سبب شد تا او راهی سفرهای گوناگونی شود و با شاعران و بزرگان بسیاری دیدار كند و به مبارزه با نفس بپردازد و اینگونه شاعر و عارفی بنام شود.
عطار نیشابوری، غزل های عرفانی را به دور از هرگونه صنعت ادبی و وزن های سنگین می سرود و با ذهن و اندیشه ای پویا، حكایت ها و تمثیل هایی شیرین و دلنشین را كه حیوانات قهرمانان آن بودند، در شعرهایش به كار می برد و این امر موجب شد تا اثرهای وی شیوا و اثرگذار شود.
مثنوی منطق الطیر از مهم ترین آثار او در زمینه تمثیل و حكایت ها به شمار می رود و حكایتی درباره سفر تعدادی از مرغان با هدف رسیدن به سیمرغ است كه در این راه، گروهی از آنان از میان می روند، تعدادی در نیمه راه ناامید می شوند و از راه باز می مانند كه تنها گروهی اندك از مرغان به رهبری «هُدهُد» به سراغ سیمرغ می روند و به هدف خویش ادامه می دهند، سرانجام از آن همه پرنده تنها «سی مرغ» باقی می مانند و پس از عبور از هفت مرحله، با نگریستن در آینه حق در می یابند، در واقع سیمرغ در وجود خود آن ها تبلور یافته است.
تعداد آثار عطار نیشابوری مشخص نیست، اما از میان اثرهای برجسته وی می توان به «مصیبت نامه، الهی نامه، اسرار نامه، مختار نامه، مقامات طیور، خسرو نامه، تذكره الاولیاء، جواهر نامه، لسان الغیب، شرح القلب، دیوان قصاید و غزلیات» اشاره كرد.
این شاعر وارسته در آغاز تمامی اثرهای خود همواره از عشق سخن گفته و به مضمون یابی، هنر آفرینی و خردگرایی پرداخته است، به همین دلیل وی را باید در سرودن غزل های عرفانی، صاحب سبك عنوان كرد. او با زبانی روشن و ساده، هدف های عرفانی خویش را بیان می كند و مسیر درست را به عارفان و افرادی كه در این وادی گام می نهند، نشان می دهد. غزل عطار نیشابوری یكی از مهم‌ترین مراحل تكامل غزل عرفانی فارسی به شمار می رود و مهم‌ترین ویژگی‌ غزل های وی تناسبی است كه میان صورت و معنی در آن دیده می ‌شود.
این عارف، یك ضلع از سه ضلع مثلث شعر عرفانی فارسی به شمار می رود و ضلع های دیگر آن را سنایی و مولوی تشكیل می دهند. او را می توان قهرمان عرصه عرفان پنداشت كه از آثار غنی حكیم سنایی غزنوی الهام گرفته است. در واقع شعر عرفانی از سنایی آغاز می شود، در عطار به مرحله كمال می رسد و در آثار جلال الدین مولوی اوج می گیرد.
عطار نیشابوری، نماینده مكتب معناگرایی عرفانی دانسته می شود، ویژگی این مكتب، این است كه نمایندگان آن، عنوان شاعری را از خود دور می‌دانند و شعر را ابزاری برای بیان یك رسالت مهم‌تر قلمداد می كنند و دارای نظام فكری خاصی هستند.
این غزلسرا در تمام نظام فكری خویش به ‌دنبال بیان معانی تازه ای بود كه برای زندگی معنوی انسان ‌ها مفید باشد و این چنین عمر گرانقدر خود را با سرودن شعرهایی عرفانی سپری كرد و سرانجام پس از سال ها تلاش در وادی عرفان و غزل در هنگامه حمله مغولان به نیشابور كشته شد و به دیار حق شتافت، پیكر عطار نیشابوری را در همان دیار به خاك سپردند كه اینك آرامگاه او، میعادگاه دوستداران فرهنگ و ادب فارسی است.
«اسماعیل امینی» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت عطار نیشابوری، گفت: او با پیروی از پدر خویش به عطاری و امر طبابت می پرداخت اما بعدها داستانی درباره وی ساخته شد كه بر پایه آن پیشه خود را رها كرد و به سرودن شعرهای عرفانی روی آورد، این داستان چنین است كه روزی عطار در دكان خود مشغول به معامله بود تا آنكه درویشی به آنجا رسید و چند بار با گفتن جمله «چیزی برای خدا بدهید» از وی كمك خواست اما او به درویش كمكی نكرد. درویش به عطار گفت، ‌ای خواجه چگونه می‌خواهی از دنیا بروی؟ وی پاسخ داد؛ همانگونه كه تو از دنیا می روی. درویش گفت: همان طور كه خواهم مُرد، می‌توانی بمیری؟ او پاسخ داد: بله. درویش كاسه چوبی خود را زیر سر گذاشت و با گفتن واژه «الله» از دنیا رفت. عطار چون این حادثه را مشاهده كرد، بسیار دگرگون شد و از آن پس راه زندگی خود را تغییر داد و در مسیر عرفان گام نهاد.
وی درباره نقش عطار نیشابوری در ارتقای شعر و ادب فارسی، تصریح كرد: عطار، سنایی و مولانا با سرودن شعرهای عرفانی در ادبیات ایران سبب دگرگونی و تحول شدند اما در واقع پیشرفت شعر عرفانی وامدار عطار است، به این دلیل كه وی از بیان نمادین و رمز گونه برای طرح موضوع های فلسفی و عرفانی بهره می برد و این گونه توانست در پیشبرد شعر عرفانی نقش بسیار مهم و ارزشمندی را ایفا كند. عرفان معتدل، میل به شریعت و ساختار نمادین شعرها، شاخص ترین ویژگی های آثار این شاعر بلندآوازه ایرانی به شمار می رود. او بسیاری از واژه ها رایج در نیشابور را وارد شعر خویش كرد و اثرهای وی از جهان ‌بینی و عرفان بالایی برخوردار است.
این استاد زبان و ادبیات فارسی با اشاره به قالب و مضمون سروده های عطار نیشابوری، اظهار داشت: این شاعر دارای منظومه بلندی همچون مثنوی عرفانی «منطق الطیر» است. این اثر حكایت از قدرت ابتكار و تخیل عطار در به كاربردن رمزهای عرفانی و بیان مراتب سیر و سلوك و تعلیم سالكان دارد كه از جمله شاهكارهای ماندگار زبان فارسی به شمار می رود. نیروی تخیل شاعر، توانایی او در بیان مطالب مختلف،‌ مثال های گوناگون و مهارت وی در نتیجه گیری از بحث ها، مخاطب را به حیرت وا می دارد.
اسماعیل امینی در ادامه افزود: این شاعر علاوه بر نظم در نثر نیز اثرهای مهمی دارد، در این میان «تذكره الاولیا» از جمله اثرهای منثور وی درباره شرح اندیشه ها و سخنان بزرگان عرفان محسوب می شود و منبعی ارزشمند و غنی به شمار می رود كه بر پیشرفت ادبیات عرفانی بسیار تاثیر گذاشته است. سخن اصلی عطار در شعرهایش برپایه یافته های او در زمینه عرفان محسوب می شود، در واقع او عالم معنا را بنیان تمامی شعرهای عرفانی خویش می گذارد. بیشتر شعرهای وی ساده و روان هستند، این عارف در سروده های خود با بهره بردن از واژه های رایج در میان مردم توانست، شعرهای خویش را به صورت گسترده، مورد توجه همگان قرار دهد.
وی با اشاره به فن بیان عطار عنوان كرد: این ادیب فرهیخته برای بیان موضوع های عرفانی از زبانی نرم و گفتاری تاثیرگذار در قالب مثال ها و حكایت هایی زیبا بهره جسته است و این گونه مسائلی را كه در سروده هایش مطرح می كند، به بهترین روش آشكار می سازد. عطار، شاعری محسوب می شود كه بر شاعران پس از خود بسیار تاثیر گذاشت و سبك خاص او در گفتار،‌ وی را از دیگران متمایز می‌ سازد. تمامی شاعران هم عصر و بعد از وی در سبك عراقی از شعرهای او الهام گرفته اند.
این استاد زبان و ادبیات فارسی به بیان ویژگی های سبك عراقی پرداخت و گفت: این سبك در سال های پایانی سده ششم تا نهم هجری قمری رواج داشته و بر پایه همان سبك خراسانی است، با این تفاوت كه در آن واژه‌های عربی، فراوان وجود دارد، همچنین به‌دلیل جابه‌جایی نهادهای قدرت و گسترش علوم در حوزه‌های آموزش علمی و فرهنگی شهرهای مختلف ایران، واژه‌های علمی، حِكمی، فلسفی، دینی، نجوم و پزشكی در آثار شاعران وارد شده و در این سبك، قصیده بیشتر جای خود را به غزل و سادگی داده و لطافت و تشبیه، تعبیر و كنایه های زیبا، تازه، دقیق و باریك جایگزین روانی و استحكام شده و از مفهوم های عرفانی، موضوع های اخلاقی، تربیتی و پند و اندرز بیشتر استفاده شده است.
اسماعیل امینی در پایان درباره اثرگذاری شعرهای عطار نیشابوری در دوره معاصر، یادآور شد: این شاعر برجسته به دلیل آنكه روش و سبكی متفاوت را در سرودن شعرهای خود داشته هنوز در جامعه كنونی تاثیرگذار است. شعر عطار، نماینده یكی از مرحله های تكامل شعر عرفانی ایران پنداشته می شود و داشتن منظومه ذهنی خاص و نظام زبانی ویژه بر تاثیرگذاری وی بر ادب دوستان این مرز و بوم افزوده است. اینك باید اهالی زبان و ادبیات فارسی،‌ تمامی تلاش خویش را برای شناخت بیشتر شاعران و شعرهای آنان به كار گیرند تا سروده های این شاعران برجسته الگو و رهگشای مردم در جامعه شود.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9128**2002**9131