دومین ماه هر سال برای آب اسكی ها خاطره انگیز است ، خاطره ای به درازای حدود 600 سال هجری شمسی ، خاطره ای از جنس همكاری و همیاری برای برپا داشتن آئین ' ورف چال ' و خاطره ای از تجربه یك روزه حمكرانی زنان بر روستا ، موسوم به ' زنشاهی ' .
** آئینی آمیخته با مذهب
همه چیز در یك روز اردیبهشت ماه در حدود شش قرن پیش آغاز شد. این را پیران روستای آب اسك می گویند وقتی از آنان در باره ریشه آئین ورف چال و سنت زنشاهی می پرسی .
' امیر فكریان ' كه در آستانه ورود به هشتمین دهه عمرش است ، آئین ورف چال را مهم ترین آئین بر جای مانده در روستای آب اسك می داند كه گذشت زمان تاكنون نتوانسته است تغییری در چگونگی برگزاری آن ایجاد كند.
وی به خبرنگار ایرنا گفت : آئین ورف چال حدود 600 سال پیش آغاز شد و آغاز گر آن هم امامزاده ' سیدحسن ولی' از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) بود.
اگر چه فكریان قادر نیست تا جزییات تاریخی از این آئین را تشریح كند ، ولی رئیس انجمن بومی و سرود اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان آمل با تائید آمیختگی این آئین در افكار عمومی مردم منطقه با مذهب و دین ، گفت : روایت است كه امامزاده سیدحسن ولی از ورامین به سمت ' نیاك ' لاریجان درحركت بود كه در منطقه ' اسك وش' به افرادی بر می خورد كه در حال كندن چاه آب بودند.
حشمت الله ایاز افزود : این شخصیت بزرگوار علت این كار را از آنان جویا می شود و آنان می گویند كه چند نقطه را برای كندن چاه برای تامین آب مزارع و احشام خود انتخاب كردند ولی هر چه كندند به آب نرسیدند و تلاششان بی نتیجه بود.
او ادامه داد : بر اساس روایت ها ، سیدحسن ولی با عصایی كه در دست داشت ، محلی را نشانه گذاری می كند و به افراد حاضر می گوید كه اگر آنجا را بكنند ، به آب می رسند و آنان نیز پس از چند متر كندن متوجه می شوند آب از دل زمین فوران كرده است.
ایاز گفت : این موضوع سبب شد تا اهالی منطقه از جمله روستای آب اسك از آن زمان تاكنون همه ساله آئینی را با نام ورف چال در منطقه اسك وش در اطراف كوه دماوند اجرا می كنند كه در واقع گرامی داشتن آن واقعه ای است كه با نشانه گذاری عصای امامزاده سیدحسن ولی رخ داد.
** ورف چال
ورف چال واژه مازندرانی و به معنای چاهی است كه اهالی روستای اسك هر ساله در یكی از روزهای ماه اردیبهشت حفر كرده و داخل آن را پر از برف می كنند.
این آئین در منطقه ای به نام اسك وش برگزار می شود و به طور سنتی به جز چند سال در دهه اخیر ، در روز جمعه برگزار می شد.
علت تغییر روز برگزاری این آئین به غیر از روز جمعه هم در این سال ها هجوم افراد غیر بومی و غیر محلی به منطقه بود كه اعتقاد اهالی روستای اسك سبب می شد تا سنت برگزاری از روال عادی و همیشگی خارج شود .
با این وصف ، امسال بار دیگر برگزاری آئین به روز جمعه دهم اردیبهشت بازگشت تا سنت حاكم بر آن حفظ شود .
روستای آب اسك در حدود كیلومتر 90 جاده هراز واقع است و مسیر منتهی به اسك وش هم از شهر رینه، آبگرم و منطقه لار در ارتفاعات قله دماوند می گذرد .
پس از اعلام زمان برگزاری مراسم ورف چال از سوی شورا اسلامی روستا و هیات امنای ویژه برگزاری این آئین ، تكاپو برای برگزاری آن در روستای اسك آغاز می شود.
** زیارت آستانه سیدحسن ولی ، مقدمه ای بر برگزاری آئین
اهالی روستای اسك بر اساس اعتقاد و باور قدیمی ، یك روز پیش از برگزاری مراسم ورف چال به زیارت آستانه سیدحسن ولی در روستای ' نیاك ' می روند .
نیاك روستایی در نزدیكی روستای اسك است .
آرمگاه سیدحسن ولی كه در دل روستای سرسبز ، كوهستانی و تاریخی نیاك با كوچه هایی باریك و سراشیبی و سربالایی های فراوان واقع است ، عصر پنجشنبه پیش از برگزاری مراسم ورف چال میعادگاه مردم منطقه است .
اهالی روستای اسك در این روز با سینی های نذری تزئین شده با غذاهای محلی و خرما به آستانه سیدحسن ولی می روند و ضمن ادای احترام به این نواده امام حسن مجتبی (ع) ، برای مردگانشان خیرات می كنند.
' سقا حسن زاده ' خادم آستانه سیدحسن ولی در این باره به خبرنگار ایرنا می گوید كه ورف چال را خوب می شناسد و عصایی را نشان می دهد كه امامزاده سید حسن ولی با آن محل حفر چاه را به مردم منطقه نشان داده بود و همچنان به عنوان یادگاری در مقبره اش نگهداری می شود.
وی می گوید : امامزاده سیدحسن ولی با این عصا مكان چاه را كه در روز ورف چال باید مردان از برف پر كنند ، مشخص كرده بود و افرادی كه برای زیارت و كسب اجازه جهت برگزاری مراسم ورف چال به اینجا می آیند با چای ، میوه و نان محلی پذیرایی می شوند.
وی ادامه می دهد : اهالی نیاك دو روز پیش از ورود اسكی ها نان محلی درست می كنند ، پنیر فراهم می آورند و به استقبال آب اسكی ها می روند و این رسمی بوده كه باز هم توسط امامزاده سیدحسن ولی بنیان گذاشته شده بود و همچنان ادامه دارد.
** شب ورف چال بلند تر از شب یلدا
عمه احترام ، از زنان روستای اسك كه چند دهه ای از روزهای پیش از ورف چال را به چشم دیده و ساكن این روستاست ، می گوید : عصر پنجشنبه و در واپسین ساعات مانده به مراسم ورف چال ، روستای آب اسك شلوغ تر از روزهای عادی سال می شود و همه افرادی كه به نوعی ارتباط فامیلی دور و نزدیك دارند ، میهمان این روستا می شوند.
وی افزود : جمعی از زنان این روستا هم چند روز مانده به مراسم با پخت نان محلی و شیرینی های سنتی خود را برای برگزاری مراسم آماده می كنند و به طور معمول نیز این كار میان زنان سه طایفه بزرگ روستای اسك شامل طایفه امیر ، درزی و قادی تقیسم می شود .
او ادامه داد : در این بین زوج های جوانی كه در این روستا بتازگی زندگی مشتركشان را آغاز كردند، با پخت شیرینی مخصوصی كه به رشته های رنگی و نیز تخم مرغ های پخته مرسوم است ، در مراسم شركت می كنند تا همه بدانند كه چه كسانی بتازگی زندگی مشتركشان را آغاز كردند.
عمه احترام می گوید : شب قبل از مراسم ورف چال ، تازه عروس ها به همراه قوم و خویشان این غذاهای مخصوص را به عنوان كادو به خانه داماد می برند. آنها از خانواده داماد با شیرینی هایی كه در سینی گذاشته اند پذیرایی می كنند و باقی شیرینی ها را هم به داماد می سپرند تا روز جمعه به منطقه اسك وش ببرد و پس از مراسم ورف چال از مردم پذیرایی كند.
وی افزود : شب قبل از مراسم ورف چال برای اهالی آب اسك شبی طولانی است حتی طولانی تر از شب یلدا و مردم تا پاسی از شب همچنان در تكاپو هستند و گاهی میهمانی برگزار می كننند و دور هم جمع می شوند وبه نوعی در این شب همه با هم دوست هستند و با گرمی با هم برخورد و شادی می كنند .
** زن شاهی
صبح روز مراسم ورف چال در روستای آب اسك، نان را اهالی روستای نیاك برای آب اسكی ها می برند كه به نوعی نان نذری است .
بر اساس رسوم دیرینه ، مراسم ورف چال در آمل فقط با حضور مردان برگزار می شود و در هیچ زنی حق حضور در آن را ندارد .
دراین روز همچنین هیچ مردی حق ماندن در روستا را ندارد و البته زنان روستا نیز این اجازه را به هیچ مردی نخواهند داد.
در این روز زنان اسكی در روستا می مانند و مردان در پی برگزاری مراسم برف چال از روستا خارج می شوند و به این گونه است كه زنان روستا به صورت موقت زمام امور روستا و به اصطلاح حكومت را در دست گرفته و برنامه ' زن شاهی ' را در میان خودشان اجرا می كنند.
زنان روستای اسك برای تحقق هدفشان از میان خود حاكمی بر می گزینند تا به نظام حكومتی كه به طور موقت در روستا ایجاد شده سر و سامان دهند و این مراسم تا نزدیك ظهر ادامه دارد و با پذیرایی میهمانان با غذاهای متنوع سنتی كه بر مبنای ادای نذورات جمع آوری می شود ، پایان می یابد.
یكی از زنان روستای اسك دراین باره می گوید : در این روز زنان در میدان بزرگ روستا جمع می شوند و از میان خودشان 6 تا 7 نفر را به عنوان شاه ، وزیر و كشیك انتخاب می كنند.
' جمیله قربانی' به خبرنگار ایرنا گفت : آنان با لباس های محلی ومردانه ، اجازه ورود هیچ مردی را به داخل روستا نمی دهند و در ورودی روستا اگر مردی قصد ورود داشته باشد ، زنان او را با چوب و چماق به باد كتك می گیرند.
به گفته وی، مراسم زن شاهی تا قبل از پایان یافتن مراسم ورف چال مردان با اجرای برنامه های شاد و مفرح ، آئین های سنتی، توزیع غذاهای پخته شده و سوغات تازه عروس ادامه می یابد.
** ورف چال
مردانی كه به منطقه اسك وش می روند ، قبل از هر كاری اقدام به حفر یك حلقه چاه می كنند كه حدود 10 متر عمق و یك متر پهنا دارد .
پس از آن نیز به دامنه كوه دماوند می روند و با كندن تكه های یخ زده برف و حمل آن به طول حدود یك كیلومتر ، به محل چاه حفر شده می آورند و آن را داخل چاه می ریزند تا پر شود .
برگزار كنندگان این آئین معتقدند كه با ریختن برف در چاه ، آب مورد نیاز مردم منطقه از جمله دامداران و رهگذران در فصل گرم سال تامین می شود.
یكی از ویژگی های این مراسم حضور افراد سنین مختلف است كه هر فردی به تناسب سن و قدرتش برف را كنده و به محل چاه حمل می كند.
مردان حاضر در این مراسم پس از پر شدن برف در چاه ، سفره بزرگی را كنار آن پهن می كنند و با خوردن غذاهای سنتی كه به همراه آوردند ، جشن می گیرند.
به طور معمول هر فرد آب اسكی كه به این مراسم می رود برای 10 نفر دیگر غذا به همراه می برد تا اگر میهمانانی هم در مراسم حضور دارند ، از آنان پذیرایی كنند.
** ثبت ورف چال در فهرست آثار معنوی
معاون حفظ و احیای اداره كل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری مازندران می گوید كه این آئین سنتی و مذهبی حدد یك دهه پیش در فهرست میراث معنوی كشور ثبت شد.
' مهدی ایزدی ' به خبرنگار ایرنا افزود : این اداره كل هر ساله و در زمان برگزاری این آئین به همراه اهالی روستای اسك مشاركت دارد.
وی یادآورشد : البته تلاش های اولیه در قالب پیشنهاد برای به ثبت رساندن آن در فهرست آیین های كهن جهانی شده ، اما برخی آثار و آئین های مهم تر در استان در نوبت قرار دارد و پس از آن ثبت این آیین هم پیگیری خواهد شد.
مردم مازندران آیین های سنتی زیادی دارند كه با گذر زمان بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده است .
آیین سنتی ورف چال به همراه تعداد دیگری از آیین های كهن این استان همانند تیرماسیزده شو و نوروز خوانی همچنان برگزار می شود ، اما تداوم برگزاری آنها به همراه احیای تعداد دیگری از آیین ها كه بخشی از هویت مردمان مازندران است ، نیاز به همت عالی نهادهای فرهنگی دارد.
گزارش از مهدی غلامی
7327/6097 / 1539
ساری - ایرنا - اردیبهشت ماه كه از راه می رسد ، همه چیز در روستای ' آب اسك ' شهرستان آمل در استان مازندران رنگ و بوی دیگری می گیرد و این را می توان از فوران جنب و جوش های زنانه و مردانه دید.
