مصاحب؛ پدر دانش نوین ریاضی و چهره برجسته دانشنامه نویسی

مصاحب در سال 1289 در تهران متولد شد. خاندان مصاحب در نایین از دوران صفویه به این سو شناخته‌ شده هستند و چند تن رجال ادب و هنر از این خاندان برخاسته‌اند، از جمله «ملا مصاحب» كه در عصر شاه عباس شاعری بنام بود.(1)
پدربزرگ مصاحب خوشنویس، پدرش طبیب و مادرش شاعر بودند. او در دوره تحصیل ابتدایی علاقه زیادی به ریاضیات داشت و با خواندن جبر و هندسه در دوره متوسطه، علاقه اش به ریاضیات بیشتر شد.
مصاحب افزون بر علم ریاضیات، زبان های عربی، فرانسوی و انگلیسی را نیز در حد عالی فرا گرفت. وی همچنین به زبان های روسی و آلمانی نیز در حد استفاده از منابع آشنایی داشت. مصاحب در سال 1309 مجله ریاضیات مقدماتی و عالی را تاسیس و 11 شماره از آن را منتشر كرد.
وی در سال 1316 ازدواج كرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. پس از بازگشت، تدریس را در دانشسرای عالی به طور جدی در سال 1320 آغاز كرد. در سال 1324 برای تكمیل تحصیلات به انگلیس رفت و در سال 1327 موفق به دریافت درجه دكتری در ریاضیات از دانشگاه كمبریج شد. وی در همین سال به عضویت انجمن ریاضیدانان انگلیس نیز درآمد. مصاحب در این كشور شاگرد «برتراند راسل»، ریاضیدان و فیلسوف نامدار انگلیسی بود.
مصاحب پس از بازگشت به ایران، در وزارت علوم و آموزش عالی مشغول به كار شد. سال 1340 به خدمت در بخش ریاضی دانشسرای عالی پرداخت و سال 1342 به درجه استادی رسید. وی در سال 1345 برای جبران كمبود استاد ریاضی در كشور، به تاسیس موسسه ریاضیات در دانشسرای عالی اقدام كرد.
از آثار وی می توان به «جبر و مقابله‌ خیام»، «مدخل منطق صورت»، «حكیم عمر خیام به عنوان عالم جبر»، «آنالیز ریاضی» و «تئوری مقدماتی اعداد» اشاره كرد.
مصاحب كه افزون بر ریاضیات در دانشنامه نویسی نیز به یكی از سرآمدان ایران مبدل شد، در سپیده دم بیست و یكم مهر سال 1358، دیده از جهان بربست.

***مصاحب؛ پدر ریاضیات نو
مصاحب را به دلیل تلاش در راه ترویج ریاضیات جدید در ایران، پدر ریاضیات نو می‌دانند. از وی بیش از یكصد جزوه و كتاب در علوم ریاضی به چاپ رسیده است.
كتاب تئوری مقدماتی اعداد به عنوان آخرین اثر مصاحب ، موفق به اخذ جایزه بهترین كتاب سال شد. از مصاحب كتاب‌ آنالیز ریاضی كه نخستین اثر در زمینه آنالیز است به زبان های بین‌المللی ترجمه شده است.
«مهدی محقق» رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی كشور معتقد است كه مصاحب یك عالم بی نظیر و یك ریاضیدان برجسته بود كه تفكر برجسته علمی داشت و نسل جوان را در زمینه علمی حمایت و تشویق می كرد.(2)

*** مصاحب و دانشنامه نویسی مدرن
بسیاری از صاحبنظران، دانشنامه ‌نویسی را یكی از نقطه‌های عطف حیات فكری انسان می دانند. در واقع تدوین دانشنامه‌ها پاسخ به نیاز جامعه برای تكامل فرهنگی و معنوی است. دایره المعارف‌ها مانند لغتنامه‌ها و اطلس‌ها، از جمله كتاب‌های مرجع هستند، یعنی كتاب‌هایی كه شخص برای كسب اطلاع اجمالی در موضوع معین به آن‌ها مراجعه می‌كند.
مصاحب بانی و سرپرست دایره المعارف فارسی بود كه از نظر ویراستاری و نمونه خوانی از دقیق ترین آثار منتشر شده به فارسی است. این دانشنامه شامل مقدمه ‌ای است كه اصول، روش كار و نحوه استفاده از دانشنامه در آن به‌ طور جامع توضیح داده شده ‌است. دانشنامه 43هزار مدخل دارد كه از آن میان، 23هزار مدخل خارجی، 11هزار مدخل مربوط به ایران و اسلام و بقیه مدخل‌های ارجاعی است. مدخل‌های خارجی بیشتر ترجمه و اقتباس است اما همه مدخل‌های مربوط به ایران تالیفی است.
مصاحب در دایره‌المعارف دارای نوآوری های بسیاری است. برای نمونه می توان به اختصارات به كار رفته در آن اشاره كرد كه در ایران كمتر مطرح شده و به كار رفته است. در حالی كه مصاحب به وفور از علائم اختصاری استفاده می كرد، رعایت آن را به ‌خصوص در كتاب‌های مرجع لازم می‌دانست. همچنین وی رعایت رسم‌الخط و نقطه‌گذاری یكسان را در دایره‌المعارف‌ رعایت كرده و بخش مفصلی از مقدمه دایره‌المعارف را به شرح قواعد آن اختصاص داده است. مصاحب در انتخاب حروف مختلف چاپی و نحوه حروف‌چینی و چاپ دایره‌المعارف هم نهایت ذوق و سلیقه را به كار برده است.(3)

***نقد و بررسی
مصاحب سه‌ كار‌ بزرگ، دوران‌ ساز ‌و ماندگار فرهنگی، علمی و پژوهشی انجام داد؛ نخستین كار وی پایه ‌گذاری، سرپرستی و ساماندهی مهمترین دایره المعارف فارسی بود كه با همكاری جمعی از برجسته ‌ترین دانشمندان ایران تدوین شد، دومین كار اثر گذار وی تـاسیس و مدیریت موسسه‌ ریاضیات در دانشسرای عالی، با هدف تربیت استاد ریاضیات برای دانشگاه ها و مدارس عالی ایران و ایجاد مركزی مجهز جهت تحقیق و پژوهش در زمینه ریاضی بود و سومین كارش تلاش پیگیر در عرصه‌ غنی كردن زبان علمی فارسی از طریق واژه ‌سازی بود كه پایه ‌ای اساسی برای این كار گذاشت و با همكاری جمعی از دانشمندان عصر خود، مجموعه‌ای از واژگان علمی را برای گسترش زبان علم در ایران به وجود آورد.
«كامران فانی» نویسنده و مترجم برجسته در زمینه ویژگی های شخصیتی مصاحب بر این باور است كه نخستین ویژگی مصاحب شخصیتی علمی و روحیه علمی اش بود؛ دومین ویژگی اش منش و اخلاق اش به عنوان شخصی پیگیر، كوشا و مصمم بود و سومین ویژگی اش دانش گسترده و عمیق اش در معارف عمومی بود.(4)

*پی نوشت ها:
1- مصاحب، محمود، «شرح حال و آثار دكتر غلامحسین مصاحب»، جهان كتاب، شماره 29 و30 ، بهمن ۱۳۷۵، ص ۱۸
2- «نكوداشت پدر ریاضیات جدید در ایران برگزار شد»، خبرگزاری ایرنا، دهم اسفند 1394
3- فانی، كامران، «دایره المعارف فارسی: میراثی پایدار»، ماهنامه مهرنامه، شماره ۱۶، آبان 1390، ص۲۱۸
4- منبع پیشین، ص۲۱۸

**گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**