چرایی شكست كودتا علیه اردوغان

اردشیر پشنگ از پژوهشگران ارشد مسائل خاورمیانه و نیز كشور تركیه،است به سراغ او رفتیم تا از چگونگی وقوع و نیز دلایل شكست كودتای تركیه مطلع شویم.
مشروح این گفت و گو در ذیل می آید:

**به عنوان نخستین سئوال بفرمایید كه عناصر اصلی تشكیل دهنده كودتای نافرجام شب گذشته چه گروههایی بودند و مهمترین خواسته و برنامه آنها چه بود؟
پشنگ: آنگونه كه رسانه ها و برخی مقام های تركیه اعلام كرده اند كودتا توسط بخشی از نیروهای ارتش این كشور شامل نیروی هوایی و زمینی رهبری شده است. در این عملیات اما دیگر گروههای نظامی و انتظامی از كودتاچیان حمایت نكردند. طبق بیانیه ای كه كودتاگران در ساعات پایانی جمعه شب در تلویزیون دولتی ان.ار.تی قرائت كردند به نظر می رسد اینان وفاداران به نظام لائیك و كمالیستی تركیه بوده اند كه از قدرت گیری بیش از پیش اسلامگرایان از یك سو و نیز ناامن شدن تركیه در داخل مرزها و نیز شكست های متعدد در سیاست خارجی از سوی دیگر ناراضی بودند و به همین دلیل اردوغان را متهم به خیانت به كشور كرده بودند.

**علت اینكه كودتا شكست خورد از منظر عملكرد نظامیان چه بود؟
پشنگ:دلایل مختلف و متعددی را برای چرایی شكست این كودتا می توان بر شمرد در اینجا بنده به دلایل و عوامل مختلف و موثر در چرایی شكست كودتا اشاره می كنم:
نخست اینكه، كودتا مورد حمایت عمومی نظامیان قرار نداشت. در همان ساعت اولیه، فرمانده نیروی دریایی این كشور از كودتا تبری جست و از آن حمایت نكرد. از طرفی خود كودتاچی ها در دو نیروی هوایی و زمینی هم نتوانسته بودند اكثریت را با خود همراه سازند به نحوی كه عموماً برای جلوگیری از مخالفت مقامات بالادستی، اقدام به بازداشت آنها كرده بودند. البته یكی از عوامل موثر در این ناتوانی ارتش، به تصفیه های مختلف و متعدد در داخل ارتش باز می گردد كه از 2002 تاكنون در چند مرحله انجام شده است.
دوم اینكه، فقدان برنامه ریزی دقیق و منسجم در بین كودتاچیان كاملا مشهود بود. اینكه در 1 تا 2 ساعت اولیه، كه زمان طلایی برای كودتا به شمار می رود آنها نتوانستند اماكن حساس و موثر نظیر رسانه های جمعی (به غیر از ان.ار.تی)، ساختمان های اصلی و مهم را تصرف كنند. همچنین كودتاچی ها برنامه روشنی برای بازداشت رهبران سیاسی نداشتند و به نظر می رسد فاقد اطلاع دقیق از مكان رئیس جمهور و یا نخست وزیر بودند.
همچنین نظامیان نتوانستند جلوی فرصت واكنش دولت و طرفدارانش را بگیرند. اردوغان با استفاده از خطوط اینترنتی و اسكایپ با یك تماس تلفنی با شبكه سی.ان.ان.ترك از هوادارانش خواست به خیابان ها بریزند همزمان نخست وزیر و دیگر مقامات اصلی دولت نیز به صورت مداوم چنین پیام هایی را كه نقش قابل توجه در بسیج مردمی داشت منتشر می كردند.

**تاثیر مردم و نیز شبكه های اجتماعی در جلوگیری از كودتا چگونه بود؟
پشنگ:باید به طور كلی گفت جامعه تركیه نسبت به جامعه این كشور در دهه های 1980 و 1990 بسیار تغییر كرده و سطح آگاهی های سیاسی و اجتماعی بالاتر رفته است، مردم، احزاب و رهبران سیاسی ممكن است از اردوغان ناراضی باشند اما نیك می دانند كودتای نظامی گزینه مناسبی برای ایجاد تغییر نیست چرا كه خود بارها این مساله را تجربه كرده بودند، تجاربی كه تلخ، سخت و بعضاً خونین نیز بوده است.
شبكه های اجتماعی و رسانه های غیررسمی هم در ایجاد انسجام و نوعی واكنش سریع مردم در برابر كودتاچیان نقش غیرقابل انكاری ایفا كرد. نظامیان تركیه طبق سنت اخلاف خود قبل از هرجایی ساختمان تلویزیون ملی تركیه را تسخیر و برنامه هایش را قطع كردند.آنها سپس با یك ساعت اختلاف، بیانیه كودتا را قرائت كردند اما دیگر این زمان با دوره پیشین متفاوت شده است. چون دهها و صدها رسانه دیگر همزمان داشتند وقایع را مخابره می كردند.
نكته مهم دیگر بودن حامیان فعال حزب عدالت و توسعه بود اگر در سال 1996 در پی كودتای سفید ارتش، نجم الدین اربكان مجبور به استعفا شد یكی از دلایل آن فقدان همین حامیان و وفاداران فعال و سرسخت بود اما دیشب شاهد بودیم پس از پیام اردوغان چندین هزار نفر راهی خیابانها شدند و حتی عده ای به مانند وقایع میدان تیان آنمن پكن، جلوی تانكها دراز كشیدند تا مانع از حركت عادی آنها شوند.

**احزاب سیاسی اعم از متحدان و رقبای اردوغان در این كودتا چه نقشی داشتند؟
پشنگ: حركت فعالانه احزاب مختلف در حمایت از دولت در برابر كودتاچیان یك نقطه عطف تاریخی در سپهر سیاست تركیه به شمار می رود. همه احزاب اعم از چپ، ملی گرا و كُرد بلافاصله با صدور بیانیه هایی كودتا را محكوم كردند. در این بین واكنش صلاح الدین دمیرتاش در نوع خود جالب توجه تر بود چرا كه همانطور كه می دانیم ماههای بسیاری است از سوی اردوغان و حزب حاكم فشار عدیده ای علیه وی و هم حزبی هایش (دموكراتیك خلق ها) وارد می شود، و حتی تقاضای یك زندان طویل المدت برای او شده است و بارها حتی از سوی برخی مقامات رسمی با كلماتی نظیر تروریست یا حامی تروریسم مورد حمله واقع شده است، اما دیشب شاهد بودیم كه دمیرتاش نه تنها كودتا را محكوم كرد بلكه از طرفدارانش به طور عام و كُردها به طور خاص خواست تا به خیابان ها آمده و مانع از پیروزی كودتاچیان شوند. این بیانگر نوعی بلوغ و پختگی سیاسی در بین احزاب مختلف سیاسی فعلی در تركیه است كه پیش از این و در موارد مشابه قبلی دیده نمی شد.

**اما در این بین برخی معتقدند كه این كودتا نمایشی بوده و یا توسط حزب حاكم مدیریت شده است یا در حالتی روی داده كه آنها از وقوعش خبر داشته و برای مقابله با آن كاملا آماده بودند، چرا چنین شایعات و مباحثی درست در روز شكست كودتا در جامعه تركیه و حتی در بین برخی تحلیلگران مطرح می شود؟
پشنگ:بله چنین مباحثی نیز مطرح است حتی هشتگ «كودتا نبود تئاتر بود» در شبكه های اجتماعی تركیه ای در رتبه پنجمین جستجو قرار گرفت و باید گفت عوامل مختلفی در ایجاد چنین ذهنیتی موثر هستند. به طور مثال عملكرد اردوغان در فردای پس از انتخابات پارلمانی خرداد گذشته را به یاد آوردیم در زمانی كه حزب حاكم نتوانست اكثریت پارلمانی را مانند سه دوره پیشین از آن خود كند و می بایست دولت ائتلافی تشكیل می شد اما اردوغان با خریدن زمان چنین كاری نه تنها نكرد بلكه عملاً زمینه ساز ورود كشور به یك جنگ داخلی شد دوباره شعله آتش جنگ با كردها را روشن كرد مساله داعش و مبارزه با آن كه تا پیش از انتخابات مطرح نبود را مطرح كرد و به قولی با دمیدن به آتش ملی گرایی و ایجاد رعب و هراس در بین مردم نسبت به گسترش بحران و ناامنی، باعث شد تا آرای بیشتری در انتخابات زودهنگام جلب كند و یكبار دیگر اكثریت پارلمانی را از آن خود كند.
همچنین مساله دیگری كه به این شایعات دامن می زند در خصوص معرفی متهم كودتا است، اردوغان و هیات دولت انگشت اتهام خود را به سوی طرفداران فتح الله گولن نشانه رفته اند، در حالیكه از یك طرف گولن در همان ساعاتی كه سرنوشت كودتا روشن نبود در گفت و گو با رسانه ها هرگونه ارتباطی با كودتا را رد كرد و از طرف دیگر بیانیه ارتش عمدتاً بر دو محور كمالیستی و لائیسم تاكید داشت، محورهایی كه با اندیشه های گولن فاصله دارد. این عوامل و نیز مجموعه اقدامات و رفتارهای سیاسی اردوغان در تركیه باعث شده است تا چنین احتمالاتی نیز در بین مردم و برخی نخبگان سیاسی مطرح شود.
مطمئنا گذشت زمان همه چیز را روشن خواهد كرد.
گفت و گو: ناصرغضنفری
سیام**3081**