مبارزه با مواد مخدر در گرو تعامل سازنده نهادها

اعتیاد «بیماري اجتماعی» محسوب می شود كه عوارض جسمي و رواني فراوانی را با خود به همراه دارد.
در واقع اعتیاد به مواد مخدر یكي از مهمترین معضل های اجتماعی، اقتصادي و بهداشتي است كه عوارض ناشي از آن تهدیدي جدي براي جامعه به شمار می رود و سبب ركود اجتماعي در زمینه ‏هاي مختلف و زمینه ساز سقوط بسیاري از ارزش‌ ها و هنجارهاي فرهنگي و اخلاقي می شود.
اهمیت موضوع اعتیاد و تاثیرهای مخرب این آسیب اجتماعی بر جوامع سبب شد تا مسوولان كشور به فكر چاره اندیشی در این زمینه باشند. در این راستا «حسن روحانی» رییس جمهوری در جلسه ستاد مبارزه با مواد مخدر در پنجم مرداد 1395 خورشیدی مبارزه همه‌ جانبه با مواد مخدر را برای آرامش و پیشرفت جامعه لازم دانست و بر بازنگری روش‌ های گذشته در برخورد عملی و مؤثر با پدیده شوم اعتیاد تأكید كرد.
رییس ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به «لزوم هماهنگی قوا، دستگاه‌ ها و نهادهای مسئول در امر مبارزه با مواد مخدر از مرحله پیشگیری و درمان تا صیانت اجتماعی»، تصریح كرد: توسعه همكاری ‌های منطقه ‌ای و بین ‌المللی در عرصه‌ های اطلاعاتی و عملیاتی برای مقابله مؤثر با توزیع و ترانزیت مواد مخدر ضروری است.
رییس جمهوری نقش دستگاه‌ های تبلیغی، رسانه‌ ها و به ویژه صدا و سیما را در همه مراحل، از جمله پیشگیری و آموزش عمومی ‌مهم ارزیابی كرد و افزود: پاكسازی محیط اجتماعی از مظاهر اعتیاد برای كاهش نگرانی جامعه و خانواده‌ ها مسوولیتی ملی و همگانی است.
اهمیت پدیده اعتیاد، روش های درمان و وظایف نهادهای مسوول در برابر آن و تاكید رییس جمهوری بر توجه بیشتر به این حوزه سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «سعید صفاتیان» رییس كارگروه كاهش تقاضای اعتیاد كمیته مستقل مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام و «مصطفی فروتن»روانشناس و كارشناس اعتیاد به گفت وگو بپردازد.

- در ادامه، متن این گفت و گو را به طور مشروح می خوانیم:
**ایرنا: چه عاملی سبب شد تا رییس جمهوری به ضرورت بازنگری در روش های مبارزه با مواد مخدر تاكید كند؟
***صفاتیان: بحث مبارزه با مواد مخدر موضوعی است كه سال ها در كشور وجود دارد اما به دلیل برخی از شرایط باید شیوه های قدیمی مبارزه با مواد مخدر تغییر كند. منظور از مبارزه درمان و پیشگیری در بُعد حقوقی و بین المللی است. البته مصرف مواد روانگردان در جامعه بسیار رشد پیدا كرده و شیوه درمان، پیشگیری و مبارزه تا میزانی سخت شده است به موجب همین امر دستگاه های مسوول باید برنامه های نوینی را در زمینه مواد روانگردان تهیه كنند. پایین آمدن سن اعتیاد در كشور و افزایش اعتیاد در بانوان موارد دیگری است كه سبب شده تا تغییرهایی در روش اجرای مبارزه با مواد مخدر اعمال شود.
***فروتن: با توجه به اینكه شیوه مبارزه با این مقوله نمی توانست آسیب های این بخش را پوشش دهد بنابراین مقام های مسوول بازنگری در ساختار فنی مساله اعتیاد را در دستور كار قرار داده اند تا در شیوه های مهار و مبارزه با مواد مخدر تغییرهایی صورت پذیرد. به بیان دیگر اهمیت این موضوع به اندازه ای است كه هرچقدر در آن به فعالیت های مهم و راهبردی پرداخته شود، بایستی باز هم به این حوزه توجه شایانی داشت.
**ایرنا: نقش رسانه ها در پیشگیری و آموزش عمومی در مبارزه با مواد مخدر را چگونه می بینید؟
***صفاتیان: در جلسه ای كه مقام معظم رهبری در ادیبهشت ماه با دستگاه های متولی درباره آسیب های اجتماعی داشتند، دو نكته را عنوان كردند: استفاده از توان مردم برای مبارزه با مواد مخدر و استفاده بیشتر و صحیح تر از صدا و سیما. اصل موضوع این امر است كه رسانه ها به عنوان ابزارهای بسیار قدرتمند در تمام دنیا برای مبارزه با مواد مخدر و راه های پیشگیری آن محسوب می شوند. در ایران نیز این امر با رشد نسبی همراه بوده اما هنوز به سطح رسانه های بین المللی نرسیده است. بهره بردن از رسانه ها در این زمینه می تواند در حوزه پیشگیری، درمان و مقابله با آن بسیار مثبت باشد.
***فروتن: بحث آموزش و اطلاع رسانی دو مقوله مهم در امر مبارزه با مواد مخدر محسوب می شود كه باید در تمام زمینه ها به این دو مقوله پرداخت. توجه ویژه مقام های كشوری به این امر نشان از اهمیت مهار اعتیاد دارد، بنابراین رسیدگی به این موضوع بسیار پر اهمیت است و در این راستا سامانه های آموزشی باید توسعه یابد كه رسانه ها یكی از كانال های ارتباطی این امر به شمار می روند.
**ایرنا: طرح توانمند سازی پیشگیری اولیه از اعتیاد در وزارت آموزش و پرورش مصوب شد، به نظر شما آموزش و پرورش چگونه می تواند در این حوزه كارآمد باشد؟
***صفاتیان: در حوزه آموزش پرورش همواره بحثی با عنوان پوشش معتادان وجود دارد، در استان هایی كه میزان اعتیاد در مدرسه های آن بالا است این نهاد باید ورود بیشتری به این مقوله در كنار رسانه ها داشته باشد. آن چیزی كه در آموزش و پرورش مهم به شمار می رود آموزش به متخصصان و استانداردسازی كلاس ها و برگزاری دوره های آموزشی است.
***فروتن: به این دلیل كه قسمت اصلی مجهول های رفتاری نوجوانان و كودكان از خانواده به مدرسه منتقل می شود، بسیاری از خانواده ها شاید بدانند كه مشكل كجاست اما نمی دانند كه چگونه از پس آن مشكل بربیایند. بنابراین بنا به سلیقه خود به حل این مشكل ها می پردازند. البته آن چیزی كه به صورت كامل اثبات شده این است كه باید اطلاعات اصلی و پایه ای از مبادی آموزشی و پرورشی چون سازمان آموزش و پرورش دریافت شود و علاوه بر آن در كنار آموزش سازمان، پرورشی هم باید وجود داشته باشد تا به بحث انسان سازی كه در نظریه های روانشناسی بسیار مطرح هستند، بپردازد. در نتیجه باید گفت كه مدرسه به عنوان یكی از مهم ترین اركان اطلاع رسانی و اطلاع دهی به نسل های آینده باید ریشه ای به موضوع اعتیاد ورود پیدا كند و اكنون مسوولان این نهادها به نقش كلیدی مدرسه در این امر پی برده اند و در این زمینه اقدام كرده اند.
**ایرنا: ابعاد جهانی اعتیاد در قاچاق مواد مخدر نیازمند توسعه همكاری های منطقه ای و بین الملی در عرصه های گوناگون است، جامعه جهانی برای رسیدن به این هدف و تعامل باید چه راهكارهایی را مورد استفاده قرار دهند؟
***صفاتیان: در حوزه بین الملل بحث كشت مواد مخدر در افغانستان بسیار مهم به شمار می رود كه ایران نیز در این زمینه تمایل به همكاری دارد. اما پرسش این است، اگر مواد مخدر در افغانستان از میان برود، آیا سبب افزایش رشد مواد روانگردان در ایران نخواهد شد؟ باید با دورنمای بلندی به این امر نگریسته شود. آیا این افراد مواد مخدر را كنار می گذارند؟ پاسخ منفی است، چون به طرف مواد دیگری خواهند رفت و آیا تاثیر مواد روانگردان بر شخص بیشتر است یا مواد مخدر سنتی. در حوزه بین الملل جایگاه ایران در این زمینه بسیار مهم محسوب می شود و باید نقش ارزنده خود را به خوبی ایفا كند. در واقع ایران می تواند با توجه به فعالیت هایی كه در حوزه كاهش آسیب های اجتماعی دارد، به انتقال تجربه های سازنده خود به خارج از كشور بپردازد.
***فروتن: نظریه جهانی شدن تنها در مقوله منافع مشترك نیست بلكه در بحث آسیب ها هم به كار می رود. باید بدانیم كه برپایه نظریه های مختلف جهانی به جایی رسیده ایم كه دنیا تبدیل به یك دهكده كوچك شده است و به یقین آسیب در یك كشور به معنای این نیست كه در كشورهای دیگر این اتفاق نمی تواند روی دهد. باید دانست كه این روزها تنها بحث داشتن منافع مشترك مطرح نیست بلكه موضوع آسیب های مشترك نیز وجود دارد و دنیا اكنون به طرفی می رود تا به صورت اساسی به این امر بپردازد. البته این هم افزایی ها و تعامل هایی كه در سراسر جهان انجام می شود، تنها برای گسترش همكاری های اقتصادی نباید باشد، بلكه در زمینه پیشگیری از آسیب های جهانی هم باید بیش از پیش فعالیت شود.
**ایرنا: در ابعاد داخلی با توجه به سخنان رییس جمهوری معضل اعتیاد، تنها مربوط به یك نهاد و سازمان نیست، بلكه دایره شمول آن فراتر از این مقوله است و تمامی قوا و دستگاه ها را در بر می گیرد، بدین منظور برای دستیابی به تعامل سازنده تمامی نهادهای كشور باید چه راهكاری اندیشید؟
***صفاتیان: برای تعامل تمامی دستگاه ها در حوزه مواد مخدر باید هماهنگی میان دستگاه ها صورت پذیرد. تقسیم كار ملی اكنون انجام و در شورای اجتماعی كشور مطرح شد تا در هر صورت نهادها نقش خود را در این زمینه بدانند و بر مبنای برنامه ششم توسعه این امر را انجام دهند. با توجه به اینكه لایحه آن تصویب نشده اما پیش نیازهای آن مشخص است، در دراز مدت تاثیر خود را خواهد گذاشت.
***فروتن: اگر تمامی نهادها چون آموزش و پرورش، رسانه، قوه مجریه، قوه قضاییه و ...گام های موثری را برای ریشه كنی هر مقوله ای بردارند و ساختار یكپارچه ای در این زمینه داشته باشند می توانند به تعاملی سازنده دست یابند. اكنون سازمان های مردم نهاد(NGO) نیز به فعالیت هایی در این باره می پردازند اما باید در كنار این سازمان ها، نهادهای دیگر وجود داشته باشند تا با یكپارچه سازی و شناسایی ظرفیت های اجتماعی در یك گام موثر از یك طرف گستره آسیب ها و از طرف دیگر پتانسیل های موجود برای مبارزه با این آسیب را مورد شناسایی قرار دهند.
**ایرنا: برای پاكسازی اجتماع از مظاهر اعتیاد و كاستن از این معضل فراگیر باید چه تدبیری اندیشید؟
***صفاتیان: برای پاكسازی اجتماع اصلی ترین كار همان امر است كه «عبدالرضا رحمانی فضلی» وزیر كشور درباره اجتماعی شدن مواد مخدر مطرح كرد. این امر باید در تمامی حوزه ها چون پیشگیری، درمان و مقابله صورت پذیرد. یعنی باید مردم آموزش ببینند، سطح آگاهی بالا برود و مردم نقش موثر خود را در كنار دولت ایفا كنند. مهم ترین اهرم دولت برای آگاه سازی مردم رسانه ها و صدا و سیما به شمار می رود.
***فروتن: اگر مسوولان تنها بخواهند معتادان و كارتن خواب ها را جمع آوری كنند به یقین صورت مساله را پاك كرده اند. این امر نیازمند یك تعامل و هم افزایی همه جانبه است كه اگر فردی را از كنار خیابان جمع می كنند به كجا می برند؟ چه اتفاقی برای او می افتد؟ در نخستین گام باید فهمید كه با پاك كردن مظاهر اعتیاد مساله حل نمی شود. این قضیه نیاز به یك رویكرد ریشه ای و پایه ای دارد و امید است چنین نگاه ها و دستورهایی از طرف مقام های كشور تداوم یابد تا هرچه زودتر این آسیب اجتماعی حل شود.
**ایرنا: بیشترین نرخ مصرف مواد مخدر در میان چه جمعیت و قشری است؟
***صفاتیان: بیشترین نرخ میزان مواد مخدر در میان جمعیت 25 تا 45 ساله وجود دارد و هنوز نیز مواد مخدری همچون تریاك بالاترین میزان مصرف در كشور را دارا است.
***فروتن: نمی توان به صورت كامل این امر را عنوان كرد اما برپایه یك نظریه سطحی و ساده می توان قشر نوجوان و جوان را در نظر گرفت، آنان مهم ترین و شاخص ترین گروهی هستند كه با این قضیه رو به رو می شوند. البته در برخی از آمارها عنوان شد؛ مصرف مواد مخدر را در قشر نوجوانان كم سن و سال یعنی در سال های پایانی دوره كودكی هم مشاهده می شود و 16 سالگی تا 35 و 40 سالگی بزرگ ترین رده سنی مصرف كنندگان سازمانی مواد مخدر محسوب می شوند.
**ایرنا: راهكارهای برون رفت از بحران اعتیاد را در جامعه توضیح دهید؟
*** صفاتیان: دولت می بایست، برنامه های خود را درباره راهكارهای برون رفت از بحران اعتیاد ارایه دهد، شاید مهم ترین برنامه ای كه دولت در دستور كار خویش دارد، اجرای برنامه ششم توسعه است، در سال آینده باید این برنامه در كشور عملیاتی شود. در این برنامه 80 بند وجود دارد، بند 57 آن را مجمع تشخیص مصلحت نظام مصوب و مقام معظم رهبری به دولت ابلاغ كردند كه این امر می تواند با هماهنگی دستگاه ها به اجرای سیاست های كلی نظام بیانجامد.
سیاست كلی نظام در 1385خورشیدی در مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شد كه بخشی از آن درباره حوزه های پیشگیری و درمان است. با استفاده از این سیاست ها و بحث مدیریت مصرف مواد مخدر، مسوولان باید سعی كنند به كاهش 25 درصدی اعتیاد در طول پنج سال دست یابند.
***فروتن: برای اینكه به مقوله اعتیاد پرداخته شود تنها یك جلسه و یا دو جلسه برای آن كافی نیست. اعتیاد مساله ای است كه همواره در آن تلاش می شود تا صورت مساله را در آن ساده كنیم در حالی كه این امر موضوع ساده ای به شمار نمی رود. بحث اعتیاد باید در سه حوزه فرد، خانواده و اجتماعی پیگیری شود و در حوزه اجتماعی گروه سیاست گذاران بسیار مهم هستند زیرا در این مسیر باید گامی مهم و موثر بردارند. البته خانواده ها باید در این زمینه آموزش ببینند. از طرفی عواملی چون نبود منابع لازم برای افزایش توانمند سازی نوجوانان و جوانان سبب افزایش حس ناكارآمدی و بی كفایتی اجتماعی آنان و افزایش آسیب اجتماعی می شود.
**ایرنا: آیا دستیابی به كاهش 25 درصدی اعتیاد در طول پنج سال امكان پذیر است؟
***صفاتیان: این امر تنها به همت دولتمردان بستگی دارد كه تا چه میزان قادر خواهند بود، در راستای اجرایی كردن این برنامه گام بردارند. ستاد مبارزه با مواد مخدر می تواند در این راستا نقش مهمی را ایفا كند. عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر كشور دبیر كل این ستاد به شمار می رود و هماهنگی های بسیار خوبی را در زمینه اجرای این برنامه انجام داده است. البته ستاد مبارزه با مواد مخدر یك برنامه ارایه می دهد و دستگاه هایی كه عضو این ستاد هستند، باید آن را اجرایی كنند، به این دلیل، وظیفه دبیر خانه ستاد مبارزه با مواد مخدر، هماهنگی، نظارت و برنامه ریزی تهیه بودجه است. به عنوان مثال وزارت بهداشت وظیفه دارد، پزشك، روان شناس و گروه مشاوره بیماری های اچ آی وی(HIV) را به پایگاه های ترك اعتیاد بفرستد و دارو مورد نیاز آنها را تهیه كند.
***فروتن: به یقین كاهش 25 درصدی اعتیاد در طول پنج سال امكانپذیر است. اگر نقشه راه درست وجود داشته باشد می توان با یك گروه متخصص حرفه ای و متعهد، بسیار این امر كارگشا و محقق شود.
**ایرنا: آیا برنامه ای مدون در ارتباط با كاهش مصرف اعتیاد ارایه شده است؟
*** صفاتیان:اكنون ستاد مبارزه با مواد مخدر، در حال تهیه برنامه ای در این باره است. وقتی سخن از كاهش 25 درصدی به میان می آید یعنی هم در حوزه مقابله و هم در زمینه درمان و پیشگیری، برنامه ای وجود دارد كه تمامی واحدهای ستادی و سازمان های مسئول باید این طرح را دریافت كنند. این سازمان ها باید بدانند، بیشتر از موضوع تهیه برنامه های پیشگیری و درمان، دانستن وضعیت اعتیاد در كشور در سال آینده مهم است و در حال حاضر نهادی در ایران نیست كه بتواند نسبت به حوزه اعتیاد در آینده، تصویری صحیح ارایه كند. هنگامی كه مواد مخدر جدیدی به كشور وارد می شود پس از گذشت چند ماه و اعتیاد بسیاری به آن، تازه سازمان های مسوول برای بررسی این مواد و راه های پیشگیری از ورود آن اقدام می كنند. البته بودجه مناسبی در این زمینه وجود ندارد و مواد مخدر بیش از 40 هزار میلیارد تومان در سال به كشور آسیب می رساند، در صورتی كه بودجه تخصیص یافته برای این منظور، 160 میلیارد تومان است.
***فروتن: برخی از سازمان ها به نوعی فعالیت هایی را انجام داده اند. به عنوان نمونه طرحی با عنوان «بهاران» اجرا شده است و اكنون مركزهای ترك اعتیاد فعالیت های خود را به خوبی انجام می دهند اما مركز جامعی وجود ندارد تا بتواند از نقطه صفر تا 100 را به پایان برساند.
** ایرنا: ستاد مبارزه با مواد مخدر باید از چه روش های نوینی برای برخورد قاطع با قاچاقچیان استفاده كند؟
*** صفاتیان: برای مبارزه با مواد مخدر نگاه اصلی این ستاد باید به مواد روانگردان باشد. در كشور مصرف این مواد 1،27 درصد است و به غیر از تولید خارجی آن در داخل ایران نیز این مواد تولید می شود. ستاد مبارزه با مواد مخدر در اقدامی كه درباره میزان افزایش قیمت «شیشه» انجام داد، در چند ماه گذشته خوشبختانه مصرف این ماده مخدر پایین آمده است، البته یك نكته وجود دارد؛ این كاهش به معنای آن نیست كه مصرف معتادان كم شده است، بلكه معتادان به طرف مواد دیگر رفته اند.
***فروتن: این امر محصول یك نشست جامع است كه هر كشوری برپایه نوع فرهنگ و ساختار زندگی بومی آن جامعه می تواند انجام وظیفه كند. نوع فرهنگ ایران حتی در شهرهای مختلف بسیار متفاوت است و باید برنامه ای را كه در جنوب كشور می توان استفاده كرد با برنامه در شمال ایران متفاوت باشد بنابراین باید در هر منطقه ای برپایه یك سری از فرهنگ های متفاوتی كه در آنجا وجود دارد اقدام كرد.
**ایرنا: تدوین سند جامع مشاركت های مردمی در كاهش میزان اعتیاد چه كمكی می تواند بكند؟
*** صفاتیان: بسیار می تواند موثر باشد. سازمان های مردم نهاد در تمام دنیا بازوی اصلی در مبارزه با مواد مخدر هستند. در ایران نیز این سازمان ها توانسته اند تا میزانی فعال باشند، اما هنوز جایگاه شایسته خود را پیدا نكرده اند، یعنی مسوولان دولتی، به این سازمان ها باید اعتماد كنند تا آنها وارد برنامه پیشگیری و درمان اعتیاد شوند. اینك بیش از دو هزار سازمان مردم نهاد در كشور در حوزه درمان فعالیت می كنند و 120 هزار تن معتاد را پوشش می دهند، بنابراین نگاه مسوولان امر به این سازمان ها بسیار مهم است كه این مركزها را به عنوان یك نهاد مسوول و همكار خود مشاهده كنند و با آموزش لازم و كافی، آن ها را توانمند سازند و به عنوان ناظر، بر فعالیت آنها نظارت كنند.
***فروتن: هر چقدر همكاری، تعامل و تقابل افراد و نهادها با هم در این زمینه بالاتر باشد در تدوین سخت افزارهای لازم برای مبارزه با مواد مخدر می توان بسیار كارگشا و موثر باشد. در واقع تدوین یك سند مدون و كارگشا زمینه ایجاد طرح های توسعه كاهش آسیب ها در كشور را فراهم می كند.
**ایرنا: بر پایه آمارها در تهران تعدادی از مدرسه ها در عرصه آسیب شناسی اعتیاد شناسایی شده اند، آیا قبول دارید كه اعتیاد به طرف كودكانه شدن پیش می رود؟
*** صفاتیان: اعتیاد به طرف كودكانه شدن پیش نمی رود، بلكه تغییر الگوی مصرف مواد باعث كاهش سن اعتیاد شده است، این امر، نخست به طرف «تریاك» و از سمت «هروئین» به مواد روانگردان صورت پدیرفت. ذات مصرف مواد روان گردان، این است كه آنها بیشتر در سن پایین تر مصرف می شوند. در تمام جهان، مصرف «شیشه» از 18 سالگی شروع و مواد مخدر سنتی از 24 سالگی مصرف می شود، در نتیجه این امر سبب شد تا سن مصرف مواد در ایران یك مقدار پایین بیاید. البته نمی توان تنها به تغییر الگو اكتفا كرد، در واقع باید گفت، به نوعی برنامه های گروهی كه در كشور در این زمینه انجام شده، ضعیف بوده است و این طرح ها نتوانسته اند، موثر واقع شوند.
***فروتن: به صورت قطع اعتیاد به طرف كودكانه شدن پیش می رود و هرچه به جلو حركت كنیم این شرایط بدتر خواهد شد. نمی توان این امر را پنهان كرد زیرا همچون ویروسی كشنده در میان طیف های مختلف سنی گسترش می یابد.
**ایرنا: آیا دیپلماسی بین المللی در مبارزه با مواد مخدر موثر عمل كرده است؟
*** صفاتیان: دیپلماسی بین المللی در این زمینه به صورت موثر فعالیت های خود را در دو سطح انجام می دهد. یكی در سطح بین المللی و دیگری در سطح كشورهای همسایه، در سطح همسایگان، در حوزه های مقابله این موضوع صورت می گیرد، همچون تفاهمنامه سه جانبه ای كه ایران با افغانستان و پاكستان در سازمان ملل امضاء كرد. ایران از 1381 تا 1386 خورشیدی حضور بین المللی خوبی را در سمینارها برای پیشگیری و درمان اعتیاد داشت، اما اكنون حضور كشور در مجامع بین المللی كم شده، به آن معنا كه نگاه ها و دیدگاه ها نسبت به موضوع پیشگیری و درمان اعتیاد ضعیف شده است. از سال های گذشته هرگاه سمینارهای جهانی تشكیل می شد، گروه هایی از ایران راهی این سمینارها می شدند، اما اینك این امر صورت نمی گیرد.
***فروتن: از اینكه این دیپلماسی وجود دارد بسیار خرسند هستیم اما عملكرد درست و خوب آن را باید در واكنش های اجتماعی بررسی كرد. اینكه ایران با كشورهای همسایه وارد یك دیپلماسی بین المللی و رسمی شده می تواند بسیار مهم و موثر باشد اما تاكنون كافی نبوده و نیازمند افزایش مشاركت های بین المللی و راهبردی در این زمینه خواهد بود.
گفت و گو از: فاطمه مهدوی(گروه اطلاع رسانی)
پژوهشم**9128**9131