پیامدها و زمینه های كودتای 28 مرداد 1332

محمد مصدق با رهبری هوشیارانه خود در جریان ملی شدن صنعت نفت، نقش موثری در تاریخ این مرز و بوم داشت. چنانچه توانست در 1329 خورشیدی طرح ملی شدن این صنعت را به قانون تبدیل كند. این عوامل سبب شد تا مصدق در اردیبهشت 1330 خورشیدی به نخست وزیری دست یابد. وی در نخستین گام اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را در زمره برنامه اصلی دولت خود قرار داد و در این راستا دست شركت نفت ایران و انگلیس را از منابع نفت كشور كوتاه كرد. بدین گونه كار‌شناسان و مدیران این شركت نیز ایران را به ناچار ترك كردند. پس از آن نیز گفت و گوهای انگلیسی ها و میانجی‌گری های آمریكایی‌ها بی‌نتیجه ماند و حتی شكایت بریتانیا به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد بر این دستاورد ارزشمند خللی وارد كرد و به این ترتیب انگلیس و شركت نفت نتوانستند از راه های قانونی بین‌المللی با ملی شدن صنعت نفت ایران رویارویی كنند.
استعمارگران كه مصدق را سدی در برابر دستیابی به خواسته های خود در ایران می دانستند و از هیچ راهی نتوانسته بودند، اهداف خویش را تحقق بخشند با همراه كردن آمریكایی ها و محمدرضا پهلوی به طرح ریزی یك كودتا اقدام كردند. آنان در توطئه خود در كنار حفظ ظاهری قانون توانستند دستور بركناری مصدق و انتصاب سرلشكر فضل الله زاهدی به نخست‌وزیری را با موافقت محمدرضا پهلوی به دست بیاورند. مصدق نیز كه صدور فرمان بركناری را خلاف روح قانون اساسی و حكومت مشروطه می‌ پنداشت از پذیرش این حكم سر باز زد و بدین شكل، مخالفان وی با همراهی نظامیان در 25 مرداد 1332 خورشیدی به ایجاد كودتا مبادرت ورزیدند اما این توطئه با حمایت مردم شكست خورد و محمدرضا پهلوی از كشور خارج شد تا آنكه سه روز بعد توطئه گران با پی ریزی یك طرح غافلگیرانه دیگری، كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی را به اجرا درآوردند و در نهایت به پیروزی رسیدند.
پس از این رویداد، مصدق و بسیاری از كارگزاران و مدیران دولت او بازداشت شدند و با نخست وزیری سرلشكر زاهدی زمینه بازگشت محمدرضا پهلوی به كشور فراهم شد و وی توانست برای مدتی حاكمیت خویش را در ایران تثبیت كند. محمد مصدق نیز در یك دادگاه فرمایشی به سه سال زندان محكوم و پس از پایان دوره حبس، سال های پایانی عمر خود را در روستای احمد آباد واقع در استان البرز گذراند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه سالروز كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی برای بررسی علت ها، زمینه‏ها و پیامدهای این كودتا به گفت و گو با «سجاد راعی گلوجه» كارشناس مركز اسناد ریاست جمهوری و پژوهشگر تاریخ ایران در دوره پهلوی پرداخت.

- در ادامه متن این گفت و گو آمده است:
**ایرنا: حكومت پهلوی در اجرای كودتای 25 مرداد و براندازی دولت مصدق به دنبال چه هدف هایی بود و به چه دلیل با بیگانگان همكاری كرد؟
*** راعی گلوجه: منافع رژیم و بیگانگان به یك میزان در دولت محمد مصدق، آسیب دیده بود و ادامه حیات دولت ملی وقت، موجودیت هر دو را تهدید می‏كرد. در این دوره سلطنت محمدرضا پهلوی نیز در حال تضعیف بود زیرا مصدق با پشتوانه نیروهای ملی و مذهبی تلاش داشت تا بر پایه قانون اساسی مشروطه، مهمترین منصب های جامعه در دست دولت و مجلس بماند، بنابراین برای در اختیار گرفتن پُست هایی همچون وزارت جنگ كه زیر نظر دربار قرار داشت، با نیروهای حكومتی به مبارزه برخاست. از دست دادن وزارت جنگ كه نهاد توانمند و مهمی در كشور تلقی می شد، در عمل قدرت سلطنت را كاهش می داد و به این دلیل محمدرضا پهلوی كه مانند رضاخان با حمایت بیگانگان به سلطنت رسیده بود و پشتوانه مردمی برای ادامه حكومت نداشت، به منظور بقای قدرت به اتحاد با بیگانگان بر ضد دولت مصدق پرداخت. قدرت هایی مانند انگلیس و آمریكا نیز كه از امتیازهای دربار ایران بهره می بردند، با مشاهده این امر منافع خود را در خطر دیدند و تنها راه رویارویی با مصدق و خواسته های او را براندازی نخست وزیر وقت با شكل گیری یك كودتا دانستند.
**ایرنا: كودتای 25 مرداد 1332 به چه علت با شكست روبرو شد و چگونه به كودتایی دیگر در 28 مرداد همان سال انجامید؟
*** راعی گلوجه: قرار بود كودتا علیه دولت مصدق در 25 مرداد 1332 خورشیدی اجرا شود اما طرح این اقدام آشكار شد و با دخالت نیروهای ملی و مذهبی بی نتیجه ماند. البته از همان ابتدا احتمال كمی برای موفقیت این طرح پیش بینی شده بود. پس از اجرای ناموفق این كودتا، تعدادی از عوامل موثر بازداشت و عده‏ای نیز مخفی و متواری شدند و محمدرضا پهلوی نیز به عراق و از آنجا به ایتالیا فرار كرد. سه روز پس از شكست این عملیات، سازمان‏های اطلاعاتی آمریكا و انگلیس با تجربه های فراوانی كه در كشورهای مختلف داشتند، به ‏سرعت كودتای دیگری طراحی كردند. آنان با مطالعه اوضاع بحرانی ایران كه طرفداران دولت سرگرم شادی و برگزاری جلسه ها و سخنرانی بودند و شكل گیری كودتای دیگری را تصور نمی كردند، طرح خود را برای اجرا آماده ساختند.
در شرایطی كه مردم در خانه‏هایشان بودند و نیروهای نظامی و انتظامی به دستور مصدق از خیابان‏ها فراخوانده شده بودند، صبح 28 مرداد 1332 خورشیدی كودتای دوم اجرا شد و با كمترین مقاومت به وسیله دولت و مردم به پیروزی رسید و كودتاگران به دو هدف خود از جمله سرنگونی دولت ملی محمد مصدق، بازگرداندن سلطنت به محور اصلی حاكمیت و بازگرداندن نفت ایران بر مدار منافع بیگانگان دست یافتند.
**ایرنا: چه دلیل هایی سبب شد تا نیروهای مردمی در كودتای 28 مرداد مقاومت زیادی در برابر كودتاچیان نشان ندهند؟
*** راعی گلوجه: ملت ایران از دوره قاجار و پس از آن در دوره مشروطه مطالبه های انباشته شده ای داشتند كه نخستین بار این درخواست ها به وسیله مصدق مطرح شد. مهمترین این خواسته ها آزادی انتخابات بود، بنابراین آنها با تمام وجود و در هنگام وقوع بحران های مختلف از جمله مشكل های اقتصادی با خرید اوراق قرضه و برپایی راهپیمایی از وی حمایت به عمل آوردند اما با توجه به تاثیر تحریم‏های اقتصادی، جلوگیری كامل انگلیس از فروش نفت ایران، كاهش درآمدها و در نتیجه فشار مضاعف بر طبقات فرودست جامعه، امید نداشتن به برطرف شدن اختلاف با انگلیس، تبلیغات گسترده مخالفان داخلی و خارجی مصدق و ایجاد تفرقه در میان موافقان نخست وزیر پس از قیام 30 تیر 1331 خورشیدی، به مرور حمایت ها كاهش یافت و انسجام و اتحاد قشرهای جامعه در جهت مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی از میان رفت و این كودتا با كمترین مقاومت مردمی به نتیجه رسید.
**ایرنا: علت ها و زمینه‏های داخلی شكل گیری كودتای 28 مرداد را چگونه ارزیابی می كنید؟
*** راعی گلوجه: شكست دولت مصدق در حل و فصل مناسب مساله نفت، از میان رفتن اتحاد حامیان دولت وقت، وحدت مخالفان داخلی با حمایت دربار و هدایت عوامل خارجی، بهره‏برداری مخالفان از سیاست سازگاری دولت مصدق، اقدام های خرابكارانه محمدرضا پهلوی و ‏برنامه نداشتن دولت پس از شكست كودتای 25 مرداد 1332 خورشیدی را می توان از علت های وقوع كودتای 28 مرداد دانست.
وی در ادامه افزود: از دیدگاه دولت مصدق، ملی‌شدن صنعت نفت به معنای حاكمیت ملی و كنترل و نظارت بر اكتشاف، استخراج و بهره‏برداری از نفت بود اما بیگانگان و شركت نفت انگلیس و ایران، برداشتی متفاوت از آن داشتند. تا هنگامی كه وحدت میان نیروهای مختلف تداوم داشت، تمام نقشه‏های طراحی شده برای مخالفت با نهضت ملی و دولت مصدق در عرصه داخلی و خارجی با شكست همراه بود اما پس از قیام 30 تیر 1331 خورشیدی كه از وحدت و همدلی ملی گرایان كاسته شد، دشمنان با افزودن به دامنه اختلاف ها و ایجاد شكاف‏های تازه برای به دست آوردن خواسته های خود نهایت بهره‏برداری را انجام دادند.
همچنین دولت مصدق همزمان در چندین جبهه قدرتمند مبارزه می‏كرد و این در حالی بود كه مخالفان او به صورت طراحی‌شده با هم متحد بودند و هر روز متشكل‏تر و سازمان‏یافته‏تر می‏شدند. مخالفان از سیاست مدارای دولت كه از اعتقاد وی به نظام مردم‏سالاری و جایگاه تمام گروه ها و قشرهای مردم ناشی می‏شد، نهایت استفاده را برای ابراز مخالفت بردند و بدون ترس از تعقیب و مجازات، بیشترین مخالفت‏های ممكن را از راه مطبوعات و ... شكل دادند و حتی به اقدام های براندازانه دست زدند زیرا بخش مهمی از عملیات جنگ روانی برعهده مطبوعات بود و با نزدیك شدن به این روز، فعالیت كودتایی این رسانه نیز بیشتر می شد.
پرداختن به «تبلیغات سیاه» از شگردهای مطبوعاتی بود كه به نام حزب توده و در واقع از راه دست نشانده های سازمان سیا و كودتاگران، علیه مصدق به آن مبادرت ورزیدند. هدف این تبلیغات ایجاد اضطراب و ترساندن علما و نیروهای مذهبی از ادامه حكومت مصدق و متحد نشان دادن وی با توده‏ای‏ها به عنوان فردی ضد اسلام، ضد روحانیت، غاصب تاج و تخت، دیكتاتور و طرف‌دار كمونیسم بود.
** بیگانگان برای همراهی محمدرضا پهلوی در هنگام كودتا چگونه عمل كردند؟
*** راعی گلوجه: محمدرضا پهلوی تنها فرد دارای اعتبار در میان بیگانگان بود، به همین منظور سازمان اطلاعاتی آمریكا(CIA) و سازمان جاسوسی انگلیس(MI6) برای جلب مشاركت محمدرضا پهلوی در كودتا از نفوذ اشرف خواهر محمدرضا پهلوی استفاده كردند و با دادن برخی تضمین‏ها، او را برای همراهی با كودتا متقاعد ساختند.
**ایرنا: نقش عوامل خارجی در شكل گیری این كودتا را چگونه ارزیابی می كنید؟
*** راعی گلوجه: آنان از مساله نفت به بهترین صورت بهره برداری كردند و اینگونه این امر در كانون و محور علت ها و زمینه‏های خارجی كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی قرار گرفت. ملی‌شدن صنعت نفت ایران برای جهان غرب دارای پیامدهای سیاسی و اقتصادی در سطح داخلی و بین‏المللی بود و در واقع منافع اقتصادی كوتاه‏مدت و بلندمدت آن‌ها را به‏طور جدی به خطر می انداخت. بنابراین همگی در شكست روند ملی‌شدن و تداوم نداشتن دولت مصدق هم ‏نظر بودند.
قطع روابط سیاسی و دیپلماتیك ایران با انگلیس، روزنه‏های امید برای بهبود روابط دو كشور را به طور كلی بست و انگلیسی‏ها به آمریكایی‏ها ثابت كردند كه مصدق در تلاش برای محدود كردن و از میان بردن حضور استعماری غرب در ایران است، بدین شكل پس از روی كار آمدن دوایت آیزنهاور برای مقام رییس جمهوری در آمریكا و وینستون چرچیل به عنوان نخست وزیر در انگلیس، تردیدها در استفاده از گزینه كودتا از میان رفت. انگلیسی‏ها می دانستند كه مصدق قصد دارد خطر كمونیسم را به آمریكایی‏ها گوشزد كند، بدین گونه آنها از این موضوع برضد خود دولت وقت استفاده كردند و با بهره‏گیری از تبلیغات گسترده در بستر اشتباه های تاكتیكی دولت در برابر نیروهای چپ و اقدام های خائنانه و دسیسه‏ گرایانه حزب توده به هدفشان رسیدند‏.
**ایرنا: پیامدهای داخلی و خارجی كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی چه بود؟
*** راعی گلوجه: شكل گیری این كودتا پیامدهای بسیاری از خود برجای گذاشت كه در این میان می توان به «پایان دوره ملی‏گرایی متشكل و سازمان‏یافته، برقراری مجدد دولت دست‏نشانده، استقرار فضای سركوب و اختناق، سركوب احزاب سیاسی غیردولتی، گسترش‏ احزاب سیاسی دولتی، ایجاد ساختار امنیتی قوی و گسترده برای حكومت پهلوی و سازمان بازرسی شاهنشاهی» اشاره كرد.
همچنین «دفتر ویژه اطلاعات، كمیته مشترك ضد خرابكاری ساواك و شهربانی كل كشور، خارج شدن مجدد سلطنت از ساختار تعریف‌شده در قانون اساسی مشروطه، برقراری نظام دیكتاتوری، ورود گسترده نظامیان به عرصه‏های مدیریت سیاسی- اداری و ایجاد فرهنگ سیاسی تابعیت از محمدرضا پهلوی و دربار به‌جای مشاركت سیاسی در میان نخبگان سیاسی» از دیگر نتیجه های این اقدام محسوب می شود.
پیامدهای خارجی كودتا نیز مواردی مانند «تجدید ارتباط سیاسی و دیپلماتیك با انگلیس، برطرف كردن مساله نفت به نفع انگلیس و آمریكا در قالب كنسرسیوم، حفظ ایران در اردوگاه غرب و وارد كردن آن به جنگ سرد میان آمریكا و شوروی، توسعه روزافزون مناسبات اقتصادی ایران با آمریكا و انگلیس و تشدید روند وابستگی اقتصادی و سیاسی» را شامل می شد.
**ایرنا: دادگاه نظامی از چه مسیری توانست محمد مصدق را محكوم كند؟
*** راعی گلوجه: مصدق از آنجایی كه حقوق‏دان بود در دادگاه نظامی اتهام های وارده را به صورت مستند و با استفاده از استدلال رد كرد و از این منظر جریان دادگاه به صحنه افشاگری علیه رژیم پهلوی تبدیل شد اما چون تمام برگزار كنندگان دادگاه نظامی از كودتاگران و افراد مورد نظر دربار بودند، محكومیت مصدق قطعی بود و اگر از پیامدهای اعدام وی نمی‏ترسیدند، بدون تردید او را اعدام می‏كردند.
**ایرنا: این كودتا چه تاثیرهایی در قیام 15 خرداد 1342 خورشیدی و نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) برجای گذاشت؟
*** راعی گلوجه: كودتای 28 مرداد و بازگرداندن مدار سیاسی و اجتماعی جامعه ایران به شرایط پیش از روی كار آمدن دولت مصدق و تشكیل دولت مطلق‏گرای وابسته، تاسیس حزب های وابسته به دولت، حل كردن مساله نفت به نفع انگلیس و آمریكا، دخالت در انتخابات مجلس شورای ملی و ... مسایلی بودند كه به صورت مطالبه های انباشته مردم ایران در آمدند و در صدر خواسته های نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) قرار گرفتند. همچنین در قیام 15 خرداد 1342 خورشیدی نیز مبارزه با استعمار و مخالفت با رژیم صهیونیستی از موضوع های اصلی بود.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**2002**9131