وزارت دفاع روسیه، چهارشنبه گذشته به مناسبت روز نیروی هوافضا در این كشور، نخستین فیلم رسمی از پرواز جنگنده نسل پنجم روس با نام T-50 را منتشر كرد (1). این جنگنده كه نمونه ای اولیه از آن در سال 2010 پرواز كرده بود، قرار است سال 2018 وارد عملیات شود.
پیش از آنكه به توانمندی ها و قابلیت های تی- 50 (عكس اول زیر مقاله) بپردازیم، باید با مفهوم نسل های متفاوت جنگنده ها آشنا شویم.
** از نسل اول تا پنجم
ایرنا دو سال پیش در مقاله با نام 'نگاهی به جنگنده های نسل اول تا پنجم' (2)، به معرفی و تشریح ویژگی های هر نسل از جت های جنگی پرداخت. به طور خلاصه، 'نسل اول' به نخستین جنگنده هایی گفته می شود كه به جای موتور ملخ دار، از موتور جت استفاده كردند. نخستین جنگنده های نسل اول را آلمان نازی و بریتانیا ساختند و پس از آن، آمریكا و شوروی به تكمیل این فناوری پرداختند.
نسل دوم جنگنده ها از اواسط دهه 50 تا اوایل دهه 60 بر آسمان ها حكمرانی می كرد. در این دوره، اختراع آلیاژهای جدیدِ آلومینیومی، امكان طراحی بهتر بدنه هواپیما را به وجود آورد تا شتاب و مانورپذیری جنگنده ها افزایش یابد. كاربرد نیروی 'پس سوز' (تخلیه بنزین در دریچه موتور جت برای شتابگیری) نیز سرعت جنگنده های نسل دوم را به بالای 2000 كیلومتر در ساعت رساند.
رادار برای نخستین بار روی جنگنده های نسل دوم نصب شد و بمب هایی كه با پرتوی فروسرخ هدایت می شدند، جای بمب هایی كه در نسل اول با گرانش زمین سقوط می كردند را گرفت. نمونه های اولیه از موشك های هدایت پذیرِ هوا به هوا نیز از همین دوره روی جنگنده ها نصب شد.
جنگنده های نسل سوم با پیشرفت فناوری الكترونیكی از اواسط دهه 60 تا اواسط دهه 70 تولید می شد. سامانه هایی مانند 'پرهیز از ارتفاعات' كه امكان پرواز خودكار جنگنده را در ارتفاع پایین فراهم می كند، موشك های مجهز به سامانه های الكترواوپتیكال، بمب های لیزری (بمب هایی كه با پرتوی لیزر هدایت می شوند) و سامانه پدافند الكترونیكی (ECM) همگی برای نخستین بار روی جنگنده های نسل سوم نصب شد.
موتور جنگنده های نسل سوم نیز ارتقا پیدا كرد تا با وزن كمتر، نیروی بیشتری تولید كند. برخی جنگنده های برتر ایران، مانند اف – 4 (فانتوم) و اف – 5 متعلق به نسل سوم است.
نسل چهارم جنگنده ها (اواسط دهه 70 تا سال 2005) با این اندیشه پا گرفت كه 'مانورپذیری' و 'تجهیزات الكترونیكی' در نبرد هوایی، مهمتر از سرعت است. سامانه های موسوم به 'هدایت پرواز برقی' (fly-by-wire) كه شامل كنترل پرواز با كمك رایانه های پیشرفته است، مهمترین شاخص این نسل از جنگنده ها به شمار می رود.
جنگنده های اف – 14 (تامكت) كه تا دو دهه، پیشرفته ترین جنگنده رهگیر جهان بود در گروه نسل چهارم دسته بندی می شود. ایران 70 فروند از این جنگنده ها را سال 1975 خرید. كارشناسان، اف – 14ها را كه تنها در نیروی های هوایی آمریكا و ایران به كار گرفته شد، بویژه با موشك های فینیكس می شناختند كه می توانست هدف خود را با رادار، با سرعت پنج برابر صوت و تحت هر شرایطی تعقیب و منهدم كند. ركورد برد موشك های فینیكس در مدل های بروزشده، حدود 200 كیلومتر است.
مدل های اولیه جنگنده اف-16 نیز در زمره جت های نسل چهارم بود. ایران در نیمه دوم دهه هفتاد، 160 فروند اف-16 سفارش داد و در اكتبر 1976، شمار سفارش خود را به 300 فروند رساند تا بتواند این جنگنده ها را به تدریج جایگزین فانتوم ها (اف-4) كند. البته دولت موقت مهندس بازرگان این قرارداد را لغو كرد و قطعات یدكی هواپیماها نیز پس داده شد.
نسل چهارم جنگنده ها در دهه های 80 و 90 میلادی پیشرفت كرد و به سامانه های پویش الكترونیكی كنشگر یا كنش پذیر (AESA / PESA)، سامانه جست و جو و ردگیریِ فروسرخ (IRST)، سامانه های پدافندی اختلال امواج و سامانه توزیع اطلاعات تاكتیكی مجهز شد و مانیتورهای دیجیتال نیز جای سوئیچ ها و نمایشگرهای آنالوگ را در كابین خلبان گرفت. به این نسل از جنگنده ها گاه 'نسل 4.5' و گاه 'نسل ++4' گفته می شود.
مدل های بروزشده اف-14، مانند F-14D كه در آمریكا بازنشسته شده اند، جنگنده های مدرن اف-18، و جنگنده هایی مانند 'سوخوی-35' و 'میگ-35' روسیه، 'میتسوبیشی اف-2' ژاپن، 'داسو رافال' فرانسه و 'یوروفایتر تایفون' (ساخت مشترك انگلیس، آلمان، ایتالیا و اسپانیا؛ عكس آخر زیر مقاله) از جمله جنگنده های نسل 4.5 یا ++4 هستند.
نسل پنجم جنگنده ها، هواپیماهای جنگی نسل 4.5 هستند كه به فناوری رادارگریزی نیز مجهزند. جنگنده آمریكایی اف-22 كه از سال 2005 وارد نیروی هوایی این كشور شد، نخستین جنگنده نسل پنجم به شمار می رود. نباید فراموش كرد كه فناوری گریز از رادار، از سالها پیش روی برخی مدل های قدیمی آزمایش شده بود، اما اف-22 نخستین جنگنده جهان است كه هم قابلیت های یك جت نسل 4.5 را دارد و هم از امكان رادارگریزی برخوردار است.
** ویژگی های تی – 50
تی-50 فعلا از همان موتورهایی استفاده می كند كه روی سوخوی-35 نیز سوار است. بنابراین هریك از دو رانشگر تی-50 نیرویی معادل 21 هزار پوندنیرو (lbf) تولید می كند كه با توجه به وزن 18 تنی این هواپیما در حالت خالی، بسیار خوب است و امكانِ مانورهای پیچیده را به این جنگنده سنگین می دهد. قرار است موتورهای تازه ای از سال 2020 روی این جنگنده سوار شود كه هریك 24 هزار پوندنیرو تولید خواهند كرد.
برای مقایسه، جنگنده رادارگریز 'میتسوبیشی X-2' ساخت ژاپن كه پروازهای آزمایشی خود را طی می كند، با 9 تن وزن خالی، از دو موتور به قدرت هریك 11 هزار پوندنیرو بهره می برد.
استفاده از سامانه راداری 'پویش الكترونیكی كنشگر' یكی از ویژگی های تی-50 است. معمولا كشورهای غربی از فناوری پویش كنشگر (فعال، active) استفاده می كنند. در این سامانه، منبع ارسال و دریافت امواج، یكی است و آمریكا و متحدانش معتقدند كه از پویشِ كنش پذیر دقیق تر عمل می كند. روسیه حتی جنگنده مدرن سوخوی-35 را هم با سامانه پویش كنش پذیر ساخت، اما اكنون تی-50 از فناوری پویش كنشگر استفاده خواهد كرد.
از نظر جنگ افزار، تی-50 پیشرفته ترین موشك های روسی را حمل می كند. این جنگنده به دو موشك هوا به هوای كوتاه برد از نوع K-74 مجهز است. این موشك چون روی میگ-29 و سوخوی-24 نیز وجود داشت، برای ایرانیان آشناست. هرچند روس ها این موشك كوتاه برد را كه حدود 30 كیلومتر برد دارد، در اواسط دهه 90 میلادی زیر عنوان K-74M بروزرسانی كردند تا روی جنگنده های جدید خود استفاده كنند. واپسین مدل از این موشك، K-74M2 نام دارد كه صرفا برای نصب روی تی-50 بروزرسانی شده است.
اما چهار موشك هوا به هوای میان برد از نوع K-77 با برد 80 كیلومتر و مجهز به سامانه تعقیب راداریِ هدف، سلاح برتر تی-50 در نبردهای آسمانی خواهد بود. كارشناسان مدل های بروزشده K-77 را معادل موشك های آمریكایی فینیكس می دانند.
تی-50 علاوه بر حمل انواع بمب و موشك های هوا به زمین و هوا به ناو، از یك قبضه توپ خودكار 30 میلیمتری نیز بهره می برد.
اما در كنار همه مزایای تی-50، شاید قدرت رادارگریزی اش را بتوان مهمترین نقطه ضعف آن دانست. می دانیم كه هواپیماها برای گریز از رادار، از دو فناوری مكمل استفاده می كنند. نخست آنكه در طراحی بدنه به جای استفاده از سطوح منحنی، از سطح های تیز و پرزاویه استفاده می شود. انحنا در زاویه هرچه بیشتر باشد، اگرچه هواپیما را ایرودینامیك تر می كند، اما امواج رادار را هم بهتر به زمین باز می گرداند. برعكس، طراحی جنگنده های رادارگریز به گونه ای است كه بخش عمده ای از امواج ارسالی از رادار را پراكنده می كند و بازتاب نمی دهد. در زیر مقاله، تصاویر دوم و سوم نشان دهنده تاثیر طراحی بر پراكنده سازی امواج رادار است. فناوری دیگر كه به صورت مكمل در جنگنده های رادارگریز استفاده می شود، جنس سطح بیرونی از بدنه هواپیما است كه بخشی از امواج ارسالی از رادار را جذب می كند.
هرچه طراحی بدنه دقیق تر و جنس سطح بیرونی بدنه مناسب تر باشد، هواپیما رادارگریزتر می شود. این میزان رادارگریزی را در اصطلاح فنی، 'سطح مقطع راداری' (RCS) می نامند. عددی كه نمایشگر RCS است، هرچه كوچكتر باشد، هواپیما رادارگریزتر است. سطح مقطع راداری در جنگنده تی-50 را بین 0.3 تا 0.5 (سه دهم تا نیم) محاسبه كرده اند كه برای یك جنگنده رادارگریز، چندان درخشان نیست. برای مقایسه، سطح مقطع راداریِ برخی هواپیماها را در زیر مشاهده می كنید:
اشیا و هواپیماها----------سطح مقطع راداری
خودروی شخصی---------- 100
اف-15 ------------------- 25
سوخوی-27 -------------- 15
اف-16 ------------------- 5
اف-16 سی --------------- 1.2
اف-18 ------------------- 1
یورو تایفون -------------- 0.5 (نیم)
اف-35 ------------------ 0.005 (پنج هزارم)
اف-22 ------------------ 0.0001 (یك ده هزارم)
اما رادارگریزیِ كمتر، یك مزیت ارزشمند برای تی-50 به وجود آورده و آن، قیمت تمام شده این جنگنده است. آمریكا جنگنده اختصاصی اف-22 (عكس چهارم زیر مقاله) را كه حاضر نشده به هیچ كشوری بفروشد، به بهای هر فروند 339 میلیون دلار برای نیروی هوایی خود خریداری كرده و هر فروند اف-35 (عكس پنجم زیر مقاله) را كه به متحدانش نیز خواهد فروخت، 178 میلیون دلار قیمت گذاری كرده است. در مقابل، هر فروند تی-50 حدود 50 میلیون دلار قیمت دارد.
روسیه از این مزیت رقابتی استفاده و اعلام كرده است كه قصد دارد جنگنده های تی-50 را به كشورهای دیگر نیز بفروشد. تا امروز، هندوستان مشتری قطعی تی-50 است و حتی مدل هایی از این جنگنده با مشاركت دهلی نو برای كاربرد در نیروی هوایی هند ساخته می شود. خبر پیشنهاد مسكو به كره جنوبی، برزیل و ویتنام برای خرید این جنگنده نیز تا امروز منتشر شده است.
مشتریان قطعی و احتمالی تی-50، جملگی به بازارهای تسلیحاتی جهان دسترسی دارند و برای مثال دهلی نو همان گونه كه با روسیه برای ساخت سلاح همكاری می كند، از آمریكا و ژاپن نیز برای تولید سلاح های مورد نیاز خود كمك می گیرد. بنابراین مسكو نمی تواند از دهلی بابت فروش جنگ افزار، امتیازهای سنگین سیاسی و اقتصادی مطالبه كند.
زمان رضاخانی
اروپام**9163**1599
------------------------------------
ارجاع ها:
(1): http://finance.yahoo.com/news/russia-released-first-official-footage-204154506.html
(2): نگاهی به جنگنده های نسل اول تا پنجم – زمان رضاخانی
http://www8.irna.ir/fa/News/81497969/
تهران - ایرنا - جنگنده نسل پنجم روسیه با نام 'تی - 50'، از نظر قدرت رادارگریزی ضعیف است، اما از نظر قدرت موتورها، جنگ افزار و قیمت تمام شده امتیاز بالایی می گیرد و مسكو امیدوار است بتواند آن را به مشتریان خارجی بفروشد.
