به گزارش ایرنا، بررسی سیر تاریخی ادبیات دینی و محرم در حوزه زبان تركی نشان دهنده عمق، استواری و بی مانندی توان شعرای اهل بیت (ع) و مدیحه سرایی این خطه از ایران اسلامی است كه در طول تاریخ شخصیت ها و ادبای متعدد و توانمندی را به جهان تشیع معرفی كرده است.
ادبیات عاشورایی در آذربایجان هر چند قدمتی افزون بر 400 سال دارد، اما می توان ادعا كرد كه این ادبیات مورد وثوق و اعتماد مردمی، در دوران معاصر پیشرفت و رشد سریع تری به خود گرفته است و در این دوره های زمانی هر میزان مذهب تشیع در گستره اجتماعات مردمی ترك زبانان وسیع تر شده است، به همان مقدار جلوه های مترقی از آیین ها و ادبیات مراثی نمود بیشتری داشته است.
عشق و علاقه به اهل بیت (ع) همواره یكی از ویژگی ها و خصوصیات اخلاق اجتماعی، دینی و حتی سیاسی و اقتصادی مردم آذربایجان است كه جنبه ها و ابعاد مختلف آن را در سوگواری های ایام محرم و نهضت عاشورا می توان یافت.
به گواه تاریخ گرایش به مذهب تشیع و عمیق تر شدن پایه های آن در باور عموم مردم آذربایجان از دوران صفوی آغاز و در طی دوران مختلف تاریخی با صلابت و پایداری خاصی ادامه پیدا كرده است.
نگاهی به تاریخ آیین ها، مدیحه سرایی ها و آثار شعرای مرثیه سرای نامی خطه آذربایجان، بهترین راه برای شناخت زوایای مختلف ادبیات محرم و عاشورایی این منطقه است كه امروز نمودهای عینی و بسیار وزین آن را در شهرهایی همچون تبریز، زنجان، اردبیل، ارومیه، بخش هایی از استان های همدان، تهران و البرز و حتی در كشورهایی همچون جمهوری آذربایجان و تركیه و شهرهای ترك زبان شمال عراق از جمله كركوك شاهد هستیم.
مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در تاریخ آذربایجان از قدمتی بسیار طولانی برخوردار است به گونه ای كه در آثار تركان قدیم بر می آید، این مردمان ماتم را 'یوغ ' و سوگ سرود را ' آغی ' می گفتند.
آنان اغلب در سوگ عزیزان از دست رفته خود قطعاتی سوزناك و مرثیه گونه می سروده اند كه به آن 'مانی' یا همان بایاتی امروز و دو بیتی می گفتند.
'قوپوز' كه امروز به عنوان ساز موسیقی فولكوریك آذربایجان مشهور است، در دوران تاریخی پیشین همراه با سوگ نامه های مردمی نواخته می شد تا غم نهفته در اشعار را سوزناك تر كند.
از دوره صفویه كه تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد، در آذربایجان و برخی مناطق شیعه نشین عراق كه ترك های شیعی مذهب در آنها ساكن بودند، مرثیه سرایی و تعزیه خوانی به زبان تركی، مراثی و مصایب اهل بیت (ع) منحصر شد و توجه شاعران و نوحه سرایان شیعه بیش از پیش به حادثه خونین و جانسوز كربلا و شهادت مظلومانه سالار شهیدان و یارانش معطوف شد.
بر اساس اسناد تاریخی، 'ملا محمد فضولی' بزرگترین شاعر عارف ترك زبان متوفی به سال 997 هجری قمری و مدفون در كربلا، نخستین شاعر شیعی است كه در مدح و رثای چهارده معصوم (ع) مراثی و مدایح ماندگار و پرسوز و گدازی سروده است.
این شاعر و عارف نامی جهان اسلام علاوه بر اشعار مختلف در قالب های شعری، كتاب معروف خود 'حدیقة السعداء' را به نظم و نثر تركی آذری در 10 باب تألیف كرد كه بخش اعظم آن به واقعه كربلا اختصاص دارد.
' نظام الدین محمد توفارقانلی' از دیگر شاعران و مدیحه سرایان نامی آذربایجان در قرن یازدهم هجری قمری است كه اشعار جانسوز و بسیار زیبایی در رثای امام حسین (ع) و یارانش دارد.
او، فرهنگ عاشورایی شهادت و فداكاری در راه دین خدا و مبارزه با دشمنان حق را سرلوحه و جانمایه اشعار مرثیه ای خود قرار داده است.
'سید فتاح مراغه ای' متخلص به 'اشراق' نیز از شاعران قرن دوازدهم هجری آذربایجان است كه به دو زبان فارسی و تركی در ماتم شهدای كربلا مرثیه های زیبایی سروده است.
اما ادبیات محرم و عاشورایی در آذربایجان تنها به جامعه مردان تعلق ندارد و بسیاری از بانوان بوده اند كه هر چند كمتر نامی از آنها باقی مانده اما به گواه تاریخ تعدادی از نوحه های آیین های تعزیه در این خطه از آن بانوان عاشق ولایت و امامت بوده است.
'خورشید بانو ناتوان' یكی از نمونه های این بانوان است كه در قرن سیزدهم هجری قمری در جمهوری آذربایجان كنونی و شهر شوشا زندگی می كرد كه به دو زبان تركی و فارسی شعر می سرود.
خورشید بانو، مرثیه ها و سروده های سوگناكی در ماتم امام حسین (ع) و شهدای كربلا دارد كه از مشهورترین اشعار عاشورایی تاریخ ادبیات آذربایجان به شمار می رود.
این شعرا و مدیحه سرایان در حقیقت پایه ها و اساس ادبیات عاشورایی در آذربایجان را بنیان نهادند تا اینكه در تاریخ معاصر شعرایی همچون حسین شانی تبریزی، سید رضا حسینی (سعدی زمان)، صافی مرحوم، مرحوم منزوی اردبیلی، محمدحسین جنتی (صحاف تبریزی)، اعظمی تبریزی، منعم اردبیلی، میرزاحیدر صراف، انور اردبیلی، مرحوم روفه گر، استاد عابد تبریزی، استاد یحیوی، استاد نظمی تبریزی، مرحوم حاج حیدر شبگرد (خوندل)، كلامی زنجانی، حاج غلامرضا عینی زنجانی و در نهایت شاعر عاشق و دوستدار اهل بیت (ع) ' شهریار' كه با مدیحه ها و مرثیه های خود، نه تنها بر غنی سازی ادبیات تركی افزودند، بلكه توان ادبیات محرم در تشیع را روز به روز قدرتمند تر و پرصلابت كردند.
نكته جالب توجه در سروده های شاعران مدیحه سرای آذربایجان این است كه آثار فارسی این شعرا دست كمی از اشعار تركی نداشته و امروز در اغلب آیین ها، تعزیه خوانی ها و مراسم سوگواری از آنها به مراتب بیشتر از آثار شعرای فارس زبان استفاده می شود كه نمونه ای از این اشعار در آثار مرحوم شانی متبلور است:
تا از كف عباس دلاور علم افتاد
لرزش به دل مضطر اهل حرم افتاد
تنها نه حسین را كمر از غصه دوتا شد
زین واقعه بر قامت افلاك خم افتاد
آبی كه از آن مشگ پر از اشك فرو ریخت
وارون ز قضایای جهان جام جم افتاد
مرثیه سرایان آذربایجان به قدری در به نظم كشیدن حادثه كربلا تبحر داشته اند كه برای هر روز و در هر واقعه غمناك، غزلیات، رباعیات، تركیب بندها و تصنیف های بی نظیری خلق كرده اند كه در پایان به نمونه هایی از این آثار به زبان تركی اشاره می شود:
تركیب بندی برای شروع محرم از مرحوم 'شانی':
باشلاندی تكایـاده عَـزاسی شـهِ دینون
مظلوم آقامون؛ یعنی حُسَین اِبنِ عَلینون
زهرایه جگرگوشه؛ اورَك بندی نَبینون
قاره گئیینوب اَگنینه عاشقـلـری یكسر
بـو آیـدا شهـیـد اؤلدی او دلبند پیمبر
تولاندی زمان؛ گئچدی بیرایل؛ گَلدی محرَّم
عشق اَهلی دوتا؛ عشق شهنشاهینَه ماتَم
قلبیمده نده ن دور چؤخالور غُصّه ایلَن غَم
اَیّــام عَــزاداری شـــاهِ شُــهَــدادور
**مرحوم صحاف تبریزی؛
حسینه انس و جان آغلار بو آیدا امام عصر قان آغلار بو آیدا
گلوب موجه بو آی بحر مصیبت بو آیدا دولدوروب آفاقی محنت
بو آیدا باشلانوب شور قیامت زمین و آسمان آغلار بو آیدا
ویروب غم یوز بو آیدا ماسوایه گلوب جن و ملك شور و نوایه
چكوبلر قاره عرش كبریایه هامی لاهوتیان آغلار بو آیدا
** منزوی اردبیلی؛
بورا نینوادی زینب، بومكان نواسیز اوْلماز
آدی كربلا اوْلان یئر، بولورم بلاسیز اوْلماز
بو زمین پاكه قانیم وئره ر آیری بیر اثرلر
سوْرا قانلی تُربَتیمده ن گل آرزو در للر
اؤپوب ال به ال جهاندا، اوْنی تُحفه گؤندرللر
اوْلا هر مریضه قسمت، مرضی شفاسیز اوْلماز
** صراف تبریزی؛
ای حسیـن ای شـرف آل عبــا
بیزی گَل سَن اَلی بوش سالما یولا
مایــه ی عـزّت و جاهیم سن سن
ایكــی دنیـاده پنــاهیم سن سن
قاپوین سائلیم، آدیوین عاشقیم
سن سن عالم لــره آیــات جلی
كُـلّ بو مــاخلقیــن بی بدلــی
سنــه قربـان اولوم ای ماه جمال
سن سن عالمـده گوزللر گوزلی
آتـش عشقـه آلشدیـم گلدیــم
قولای اولسامدا چالشدیم گلدیم
هامی گـوردوم گلوری بو قاپیـا
منـده بو جَمعه قاریشدیم گلدیم
در نهایت می توان گفت كه شاعران مرثیه سرای آذربایجان جایگاه بی بدیل در بنیانگذاری و توسعه ادبیات عاشورایی كشورمان و فراتر از آن جهان اسلام دارند كه آثار و نشان های آن را می توان در جغرافیای جهان اسلام به وفور یافت.
گزارش از: سیدیحیی مرتضائی**انتشاردهنده: محمد عزیزی راد
3038/518
تبریز- ایرنا- تاریخ آذربایجان در حوزه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی همواره با محوریت دین و تبلور آموزه های شیعی درهم آمیخته است و مرثیه سرایی، مداحی و ادبیات عاشورایی در آن همچون نگینی درخشان خود نمایی می كند.
