قنات قصبه گناباد شاهكار تامین آب و چشم انداز توسعه گردشگری

قنات یكی از شگفت‌ انگیزترین اقدامات بشری و از ابتكارات مهم ایرانیان محسوب می شود كه با كارگروهی و مدیریت و برنامه ریزی صحیح نقش مهمی برای تامین آب در طول تاریخ داشته است.
پدیده‌ شگفت انگیز حفر قنات از دیرباز و عصر آهن به ‌عنوان یكی از منابع تأمین آب شرب و كشاورزی در مناطقی كه با خطرات خشكسالی در فلات ایران روبرو بوده‌ اند، نقش كلیدی و مؤثر در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی كشور ایفا كرده و بستر ساز شكوفایی اقتصاد كشاورزی و ایجاد كار و فعالیت ‌های متعدد شهری و روستایی و در نتیجه آرامش مردم بوده است.
ساكنان مناطق كویری در طول تاریخ كه تا كیلومترها از دستیابی به رودخانه و چشمه سارها و مواهب طبیعی دور بودند، به دنبال حفر قنات برای تامین آب مورد نیاز خود برآمدند.
با افزایش جمعیت و به ویژه مهاجرت آریایی ها به ایران در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد منابع موجود و قابل دسترس پاسخگوی نیازها نبوده و مردمان را به فكر چاره جویی انداخته كه در وهله نخست انتقال آب رودخانه به نقاط دورتر و سپس استفاده از منابع زیرزمینی از طریق حفر چاه را مورد توجه قرار دادند.
این ابتكار ایرانیان باستان در حفر قنات به تدریج به دیگر نقاط جهان به خصوص منطقه‌ اروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخش ‌هایی از آمریكای جنوبی مانند شیلی راه یافت و قدیمی‌ ترین قناتها در ایران، افغانستان و تاجیكستان قرار دارد و ٣٤ كشور از قنات برخوردارند.
هم اكنون 40 هزار قنات در استانهای كویری مانند خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، كرمان، مركزی و فارس وجود دارد كه از این میان قنات قصبه گناباد با سابقه بیش از 2500 سال به عنوان قدیمی و عظیم ترین قنات كشور ریشه در تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم دارد و از آن می توان به عنوان یكی از عجایب تمدن تاریخ بشر در تامین آب یاد كرد.
قنات قصبه گناباد با توجه به موقعیت خاص و پیشینه تاریخی خود به یكی از مكانهای گردشگری منطقه جنوب خراسان رضوی تبدیل شده و همه ساله بازدید كنندگان بسیار از نقاط مختلف كشور و حتی دیگر كشورها را به سوی خود جذب می كند.
نخستین كسی كه توصیف مفصل از قنات گناباد آورده ناصر خسرو قبادیانی است كه در سال 444 هجری از شهر تون عازم گناباد شده و در سفرنامه خود از آن یاد كرده است.
حمد الله مستوفی در سال 740 هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو، در مورد قنات گناباد نوشته است: چهار فرسنگ درازای كاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز و چند موضع می باشد و مجموع آب از كاریز و بیشتر كاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.
در گناباد 720 رشته قنات وجود دارد كه 599 رشته آن فعال است و از این تعداد 18 قنات نیز دائمی و پر آب بوده كه پرآب ترین آنها قنات قصبه محسوب می شود.
قنات قصبه گناباد از میان اراضی كوی شرقی گناباد (قصبه شهر سابق) در بخش جنوب غربی و از محلی معروف به برج علی ضامن، از داخل رسوب های ریز دانه آغاز شده و به طول 331 هزار و 33 متر در یك رشته اصلی به نام قصبه و چهار رشته منشعب به نام دولاب كهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم قصبه جریان دارد.
رشته اصلی این قصبه كه 131هزار و 35 متر طول دارد در امتداد دره پرآب خانیك حفر شده و عمق مادر چاه آن نیز بیش از 200 متر است.
قطعه سفالهای پراكنده در اطراف دهانه چاه های این رشته قنات حاكی از آن است كه رشته قصبه واقع در كانال اولیه اصلی قنات در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته های دیگر قنات در مواقع خشكسالی در طول سالیان بعد از آن حفر شده اند.
ثبت قنات قصبه در فهرست آثار جهانی یونسكو از چند سال گذشته مطرح بوده ولی در یك سال قبل با قوت هر چه بیشتر پیگیری شد تا اینكه شهریور ماه سال 1394 كارشناسان سازمان یونسكو از آن بازدید كرده و ثبت آن در دستور كار قرار گرفت.
قنات قصبه در سال جاری به همراه 10 قنات دیگر كشور برای ثبت در دستور جلسه این سازمان قرار گرفت و در 25 تیر ماه امسال به ثبت جهانی رسید.

* ضرورت تصویب طرح گردشگری قنات جهانی قصبه گناباد
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: با ثبت جهانی قنات قصبه، تدوین طرح گردشگری این قنات برای توسعه گردشگری و استفاده از ظرفیتهای این بخش در توسعه و رونق اقتصادی منطقه ضروری است.
علیرضا شناسایی افزود: در این زمینه باید با اعتبارات ملی و استانی و تدوین یك طرح مطالعاتی، طرح گردشگری قنات قصبه را بر اساس احیای عناصر وابسته به آن مانند آب انبارها، كوچه باغ ها، یخدان ها و آسیاب ها با همان شكل سنتی برای معرفی فرهنگ و فن آوری آب به نسل امروز، طراحی نمود.
وی اظهار كرد: برای مدیریت قنات جهانی قصبه و نگهداری آن، ثبت شركت توسعه گردشگری قنات با حضور نهادهای مختلف و مردم، امری ضروری می باشد كه پیگیری هایی در این زمینه از طریق مسئولان مربوطه در دست انجام است.
سرپرست پایگاه میراث جهانی قنات قصبه گناباد هم با بیان اینكه توسعه گردشگری این قنات نیازمند طرح جامع و مدون گردشگری است، گفت: این طرح توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و با همكاری شهرداری گناباد در دست تدوین است.
رسول صنوبری افزود: در اجرای این طرح اماكن اقامتی مانند هتل ها، اقامتگاه های بوم گردی، كارگاه ها و فروشگاه های صنایع دستی، مشاغل سنتی، پارك های آبی، كوچه باغ ها و آسیاب ها نیز مورد توجه قرار می گیرند.
وی اظهار كرد: قنات قصبه دارای 2 شاخه آب گرم و سرد است كه از شاخه آب گرم آن می توان در حوزه آب درمانی استفاده كرد.

* قنات قصبه ضرورت توسعه گردشگری منطقه
یكی از اعضای شورای اسلامی و استاد دانشگاه پیام نور گناباد نیز از قنات قصبه به عنوان یك ظرفیت بسیار مهم برای توسعه گردشگری جنوب خراسان رضوی و جذب گردشگر داخلی و خارجی یاد كرد.
ابوالقاسم شفیعی گفت: ایجاد زیرساختها و امكانات رفاهی برای جذب گردشگر، جذاب سازی نمای بیرونی قنات و ایجاد جاذبه های بصری برای گروه ها و سلیقه های گردشگران مختلف در اولویت اقدام های شورای اسلامی شهر گناباد قرار دارد.
امام جمعه گناباد هم قنات جهانی قصبه را بخش اعظم هویت این شهرستان دانست و گفت: در شرایطی كه دشمنان با شبیخون فرهنگی به دنبال بی هویت ساختن جوانان هستند، معرفی هویتهای فرهنگی و تاریخی كشور مانند قنات قصبه به مردم ضروری است.
حجت الاسلام حسن صادقی نسب افزود: مراسم جشن ملی ثبت قنات قصبه باید با پیوست فرهنگی و متناسب با هویت مذهبی و فرهنگی مردم این منطقه برگزار شود.
فرماندار گناباد نیز بر بهره گیری از بخشهای مختلف دولتی و مردمی برای استفاده حداكثری از ظرفیت های ثبت جهانی قنات قصبه در توسعه منطقه ای از جمله رونق گردشگری تاكید كرد و گفت: ثبت این اثر فرصت بی بدیل برای توسعه منطقه فراهم كرده است.
محمد علی نبی پور افزود: قنات قصبه گناباد در طول تاریخ به مردم شهرستان و حتی منطقه حیات بخشیده و باید با شناخت ظرفیتها و جهت دهی آنها از این فرصت برای توسعه بخش گردشگری و رونق اقتصادی منطقه و مطرح كردن جذابیتهای فرهنگی و تاریخی گناباد در مجامع بین المللی بهره گرفت.
وی اظهار كرد: قنات قصبه گناباد به عنوان یكی از یادگارهای به یادماندنی پیشینیان در تامین آب كه هم اكنون نیز در این زمینه نقش آفرین است، می تواند با برنامه ریزی صحیح از طریق جذب گردشگر، اقتصاد منطقه را شكوفا كند.
مدیر كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم گفت: ثبت جهانی 11 قنات ایران به ویژه قنات قصبه در فهرست آثار جهانی یونسكو نشانه قدمت طولانی ایران و از جمله گناباد در استحصال آب به روش های سازگار با محیط زیست است.
حسین زارع صفت افزود: در كنار توجه به توسعه گردشگری قنات قصبه گناباد، نگهداری مطلوب و جلوگیری از صدمه رساندن به ساختار آن نیز باید مورد توجه مسئولان و دست اندركاران ذیربط قرار گیرد لذا حفظ ساختار فیزیكی آن با انجام لایروبی های مداوم ضروری است.
وی بهره برداری بهینه از آب قنات قصبه را مهم دانست و اظهار كرد: با توجه به خشكسالی های متوالی در گناباد، یكی از موضوعات مهمی كه باید در پایاب قنات قصبه مورد توجه قرار گیرد، اصلاح شیوه های بهره برداری از آب به منظور استفاده بهینه و بیشتر از آن می باشد.
وی ثبت جهانی قنات قصبه را فرصت ممتاز برای گردشگری و بازدید گردشگران از اماكن تاریخی گناباد دانست و گفت: باید اطلاعات این اثر جهانی به زبان های مختلف تهیه و در سایت های مختلف جهانی منتشر شود و در داخل گناباد نیز خدمات مختلف برای گردشگران فراهم شود تا همزمان با توسعه گردشگری، گردشگران رغبت بیشتری برای بازدید از این اثر جهانی داشته باشند.
زارع صفت، افزایش اقامتگاه های بوم گردی و پرداخت تسهیلات از صندوق توسعه ملی و كارآفرینی به بخش خصوصی برای ایجاد بسترهای لازم حضور گردشگران را از جمله اقدامات مورد توجه اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی برای توسعه گردشگری این قنات برشمرد.
تیر ماه امسال در چهلمین كمیته میراث جهانی سازمان یونسكو در شهر استانبول تركیه، قنات قصبه گناباد از استان خراسان رضوی به همراه قنات های بلده خراسان جنوبی، زارچ و حسن آباد مشیر مهریز در یزد، جوپار كرمان، اكبرآباد و قاسم آباد بروات و ابراهیم آباد در استان مركزی به ثبت جهانی رسید.
قنات قصبه تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسكو است.
شهرستان گناباد دارای 250 اثر تاریخی و معنوی است كه از این تعداد 142 اثر به ثبت آثار ملی رسیده است.
چهار موزه باستان شناسی، مردم شناسی، آب و موزه روستایی زعفران در گناباد برای بازدید علاقه مندان دایر است.
وجود 17 مقبره امامزاده ها از دیگر ظرفیتهای معنوی و مذهبی شهرستان گناباد است.
این شهرستان كه با بیش از 80 هزار نفر جمعیت در 287 كیلومتری جنوب مشهد قرار دارد امروز (14 بهمن) شاهد برگزاری جشن ملی ثبت قنات قصبه در فهرست آثار جهانی یونسكو است.
2095/ 6053 خبرنگار: علیرضا حسن زاده ** انتشار دهنده: محمد حسین علی مقدم