سنت های نوروزی؛ الگوهایی ریشه دار

به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا ، قوم كُرد به عنوان یكی از اقوام قدیمی ساكن در فلات ایران هر چند كه این روزها بی بهره از سبك های زندگی جدید نیست اما در برخی از مناطق جغرافیایی زبانی این قوم آداب و رسومی وجود دارد كه بازخوانی آنها برای مخاطبان جذابیت های فراوانی خواهد داشت .
با توجه به گستردگی جغرافیای زبانی كُردی در فلات ایران و تنوع مراسم های نوروزی این قوم نمی توان به صورت كلی یك یا چند مراسم را به تمامی مناطق كُرد نشین تعمیم داد. از این رو برای سهولت، مراسم های ایام نوروز در میان گویش های جنوبی زبان كردی(كردهای ساكن در استان های ایلام و كرمانشاه) مورد بررسی قرار می گیرد.

** باورهای كُردی در زمینه شكل گیری نوروز
افسانه های رایج در میان قوم كُرد حكایت از آن دارد كه غالب مردمان و پژوهشگران این قوم جشن نوروز را مربوط به داستان پیروزی كاوه آهنگر بر ضحاك مار دوش می دانند.
به باور آنان ، هنگامی كه كاوه بر ضحاك پیروز شد مردم به مناسبت این پیروزی بر كوه ها آتش افروختند و دست در دست هم به شادمانی پرداختند.
در این زمینه «فریبرز نامداری» یكی از هنرمندان معروف استان كرمانشاه قطعه ای با عنوان «نوروز» تنظیم كرده است كه در آن نوروز و برپایی آتش را نمادی از جشن های منطقه كردنشین می داند.
خواننده با یادآوری پیروزی كاوه آهنگر بر ضحاك می گوید بیایید در منطقه زیبای كُرد نشین جشن و پایكوبی برپا كنیم و خاطرات كاوه آهنگر را زنده كنیم.
تنوع قومی و مذهبی در استان های غربی همچنین موجب تفسیرهای متفاوتی از تاریخچه نوروز شده است. برخی از شیعیان ساكن در استان های یاد شده نوروز را مقدس می شمارند زیرا اعتقاد دارند كه حضرت علی (ع) در چنین روزی به امامت رسید.
همچنین یارسان (اهل حق) این استان ها افزون بر جشن و پایكوبی نوروز این عید را مقدس می دانند. عید رسمی پیروان آیین یارسان عید بزرگ «خاونكار» می باشد اما به همان اندازه به عید خاونكار در آیین یارسان اهمیت داده شده است نوروز نیز اهمیت دارد.

** نوروز در ادبیات و موسیقی كردی
عید نوروز همواره دستمایه ای برای شاعران و هنرمندان كرد زبان بود تا بتوانند نوروز را در آثار خود به زیبایی شكل ممكن ترسیم كنند. آهنگ معروف نوروز «ئەم ڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە ھاتەوە» از خواننده قدیمی كُرد «حسن زیرك» در باره نوروز یكی از مهمترین آثار هنری درباره نوروز است كه پس از نیم قرن هنوز محبوبیت خاصی در بین كردها دارد.
پس از این هنرمند، هنرمندانی مانند«حسین صفامنش» «عباس كمندی»و ... قطعه هایی در توصیف نوروز بیان كردند. افزون بر این هنرمندان، شاعرانی نیز در استان های ایلام و كرمانشاه اشعاری در وصف نوروز و بهار سرودند.
«شاكه»، «خان منصور»، «سعید عبادتیان»، « رضا موزونی»، «علیرضا خانی»،« احمد آرام» و «علی الفتی» ... از معروف ترین چهره هایی هستند كه در گذشته و حال در اشعار خود نوروز را گرامی داشتند.
شاید زیباترین توصیف بهار در اشعار به جای مانده از «شاكه» و «خان منصور» شاعران ایلامی باشد كه خان منصور در توصیف بهار خطاب به شاكه می گوید: «شاكه سرتیتان وه خیمه گول بو» كه شاكه در جواب این شاعر می گوید«طلسم طوفان زلان باطل بو».
این یك بیت شعر به خوبی رویش طبیعت در قالب خیمه گل ها بر روی تخته سنگ ها، در شعر خان منصور بیان شده اما شاعر مقابل وی یعنی شالكه نوروز را روز غلبه بر طوفان های باد«زلان» می داند. در فرهنگ عامیانه مناطق كرد نشین باد «شمال» پیام آور شادی است كه در مقابل آن باد «زلان» قرار می گیرد كه سوز و سرما به همراه دارد.

** عید و پایان یك سال كدورت
عید نوروز فرصت مناسبی برای رفع كدروت ها است. بزرگان خانواده در روز عید نوروز جمع شده و با پا درمیانی زمینه را برای آشتی فرد یا خانواده هایی كه دچار اختلاف شده اند فراهم می كنند.
البته عید نوروز تنها برای رفع كدورت های فردی نیست بلكه مشاهده شده در تعطیلات نوروزی مراسم «خون بس» كه موجب رفع كینه بین دو ایل یا طایفه شده است برگزار می شود.

** نوروز و كادو دادن
در روز عید نوروز خانواده هایی كه به تازگی با هم وصلت كرده اند برای نوعروسان كه در دوران نامزدی هستند عیدی ویژه ای تدارك می بینند و در این روز داماد به همراه پدر و مادرش به خانه عروس رفته و با برگزاری مراسمی به نوعروس عیدی می دهند.
البته در گذشته این كادو از سبك زندگی عشایر منطقه پیروی می كرد. داماد در این روز یك راس گوسفند برای خانواده عروس می برد. خلعت دادن داماد به عمو یا دایی عروس یكی دیگر از رسم هایی بود كه معمولا در عید نوروز برگزار می شد. البته این رسم در شرایط كنونی هم وجود دارد اما از سبك زندگی جدید مردم پیروی می كند.
در برخی از مناطق استان كرمانشاه و ایلام یكی از وظایف نانوشته برادر عیدی دادن به خواهر است. هر كدام از پسرهای خانواده یك روز قبل یا بعد از عید به منزل خواهر خود می رود و مبلغی یا كادویی برای او می برد.
یكی از دیگر از رسم های مردمان غرب كشور خرید لباس برای خانواده های عزادار است. بزرگان و نزدیكان فرد فوت شده پس از تحویل سال نو به دیدار خانواده های عزادار می روند و پارچه یا لباسی كه از قبل آماده كرده اند به یكی از اعضای آن خانواده می دهند. با این كار به نوعی رخت سیاه عزا از تن صاحب عزا در آورده می شود.
البته این رسم تنها مختص مردان نیست بلكه زنان منطقه نیز در گذشته با خرید یك كیسه «حنا» برای زن خانواده عزادار، به نوعی وی را در جشن نوروزی شریك می كنند.

**نوروز ؛ شیرینی و غذاهای محلی
تغییر ابعاد خانواده از گسترده به هسته ای و مهاجرت برخی اعضای خانوادها به شهرهای دیگر موجب شده تا خانواده های كرمانشاهی مانند دیگر شهروندان نخستین منطقه برای گردشگری را استان خود انتخاب كنند.
گردهم آمدن خانواده های ایرانی موجب شده تا غذاهای نوروزی تنوع خاصی داشته باشد. سفره روز عید نوروز مردم كرمانشاه با غذاهایی مانند «سبزی پلو» و یا رشته پلو پخت می‌شود كه بركت و سر سبزی را در سال نو برای خانواده ها به ارمغان بیاورد.
البته غذاهای متنوع این استان ها تنها به این دو مورد منتهی نشده بلكه غذاهای سنتی و قربانی كردن گوسفند و كباب كرمانشاهی از دیگر غذاهایی است كه در روز عید نوروز در استان های ایلام و كرمانشاه پخت می شود.
بعد از پایان نخستین روز عید نوروز طبیعت گردی شروع می شود و در این زمان پخت انواع نان و شیرینی شروع می شود. «گِرده» یكی از نان های محلی استان های غرب كشور است كه توسط زنان منطقه پخت می شود. این نان تركیبی از آرد، شیر، شكر، كنجد و روغن است. بعد از آماده شدن این نان آن را خرد كرده و با روغن حیوانی ( روین دان) مخلوط كرده و تناول می شود.
نان محلی( ساجی) از دیگر نان هایی است كه تعطیلات نوروز پخت می شود. در كنار این نان یك نوع شیرینی در شهرستان های استان كرمانشاه و ایلام به نام برساق( بژی) توسط زنان درست می شود و می توان بعد از چندروز از آن استفاده كرد.شامی كباب(كوفته) غذایی است كه اغلب كرمانشاهیان در روز سیزده به در می پزند.

** نوروز و چهارشنبه سوری
كُردها از دیرباز آتش را گرامی و مقدس می‌پنداشتند و در ادبیات كُردی بسیار از آتش و مراسم نوروز كُردها یادشده است. در گذشته كردها در چهارشنبه سوری با برپایی آتش و رقص و پایكوبی دور آن به نحوی این روز را گرامی داشتند.
البته این مراسم مربوط به زمانی بود كه هنوز چهارشنبه سوری و نحوه برگزاری آن تغییر پیدا نكرده بود؛ این روزها چهارشنبه سوری در مناطق كردنشین به جایگاهی برای فروش مواد منفجره دست ساز تبدیل شده است.
در برخی مناطق كردنشین افزون بر چهارشنبه سوری آتش درست كردن به مناسبت نوروز هم وجود دارد. شب اولین روز سال كردها در فضاهای باز یا حیاط خانه با برپایی آتش به نوعی فرا رسیدن نوروز را گرامی می دارند.

** باور به بارش باران در روز پنجم فروردین
عید نوروز در مناطق كردنشین یاد شده از روز یكم شروع نمی شود بلكه تداركات عید و برخی از سنت های آن از یك هفته پیش از شروع نوروز در جریان است.
در گذشته های نه چندان و زمانی كه هنوز آپارتمان نشینی به سكونتگاه غالب مردم كرد زبان تبدیل نشده بود زنان این قوم نقاشی هایی از خمیر بر گوشه بیرونی سیاه چادرها (دوار) می كشیدند و باور داشتند كه روز پنجم فروردین ماه باران این نقاشی ها را خواهد شست. آنان باور داشتند كه روز پنجم فروردین بارانی به نام «پنجه شور» خواهد آمد.
«پرویز عزیزیان» از فعالان ادبی استان كرمانشاه در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری با اشاره به پیشینه سنت «پنجه» اظهار كرد: در تقویم قدیم ایران و قبل از كار بسیار بزرگ خیام - كه تقویم امروز ایران دقیقا همان تقویم خیام است، این پنج روز اضافی با نام «ایام مسترقه» وجود داشت و خیام آن را به ماه های نیمه اول سال اضافه كرد در نتیجه نیمه اول سی و یك روزی هستند.
او گفت: در روزشمار كوردی همچنان این پنج روز جدا هستند و با عنوان «پنج روزه پنجه» وجود دارد. مردم این پنج روز را به عنوان روزهای مباركی گرامی می دارند و با دست آغشته به خمیر بر روی سیاه چادرها و پیشانی گاو علامت پنجه دست انسان می زنند.

** نوروز؛ رقص و آواز (هلپرگه و هوره)
گردهم آیی های و طبیعت گردی دست جمعی یكی دیگر از جشن های رایج در بین كردها است. این طبعت كردی با رقص و آواز نیز همراه است كه در اصلاح محلی «هوره» و «هلپرگه» نامیده می شد.
هلپركه همان رقص كردی است كه با ساز و دهل همراه خوانندگان محلی برگزار می شود و هم اكنون در بیشتر مناطق كردنشین ایران و عراق دیده می شود. هوره نیز نوایی باستانی است كه افراد خاصی در آن تبحر دارند. این نوا بدون موسیقی است و در چندین سبك سراییده می شود.
اوج این مراسم در روز سیزده فروردین است كه تمامی مردم ساكن در استان های غربی به استثنای برخی از خانواده هایی كه عزیزی را از دست داده اند در این مراسم ها حاضر می شوند.
همچنین در گذشته های دور آداب و رسومی از جمله قاشق زنی، شال اندازی و یا بوته جمع كردن و روشن كردن آتش بربام خانه ها در استان های غربی به ویژه كرمانشاه مرسوم بود كه امروز اغلب این مراسم در برخی از روستاها انجام می‌شود.

**عید نوروز و ورزش های بومی محلی
ورزش های بومی و محلی به عنوان میراث ماندگار جایگاه ویژه ای در استان های غربی كشور دارد. تعطیلات نوروزی و گردهمایی های مردم در طبیعت زاگرس معمولا زمینه جمعی را برای برگزاری بازی های بومی و محلی فراهم می كند.
برخی شهرستان های استان كرمانشاه و ایلام بعد از اسكان عشایر و اصلاحات ارضی شكل گرفته اند لذا مردمان آنها هنوز نمودهایی از سبك های زندگی پیشینیان را به یاد دارند. بازی های بومی و محلی مانند«زوران»، «پلان»، « یك قول دو قول»، «طناب كشی» و برخی دیگر از بازی های گروهی را انجام می دهند.

** عید نوروز و حرمت خانواده های عزادار
احترام به گذشتگان و كسانی كه در ماه های منتهی به سال فوت كرده اند یكی از سنت های زیبای رایج در بین كردها است كه هم اكنون نیز در جریان است. آشنایان متوفی در ایام نوروز به بهترین شیوه ممكن حرمت خانواده های عزا دار را حفظ كرده و تا حد امكان از شادی و روشن كردن آتش كه نماد نوروزی مهمی در بین كردها محسوب می شود، خودداری می كنند.
قدیمی ترین اثری كه در این زمینه وجود دارد اشعار خان منصور از شاعران استان ایلام است كه بیش از دو سده از سراییدن آن می گذرد. او این شعر را در روزهای منتهی به نوروز در فصل به خاطر فوت پسر خود سراییده است. «علی الفتی» شاعر كرمانشاهی نیز اشعاری در این زمینه دارد.
آخرین پنجشنبه سال حال هوای خاصی در بین مردم استان های كرمانشاه و ایلام دارد. در این روز غبار رویی قبور شهدا، بزرگان در دستور كار قرار می گیرد و مردم سبزه، گل، شیرینی و میوه به قبرستان برده و روی قبرها می گذارند.
البته یك رسم قدیمی تر وجود دارد كه این روزها خیلی كمرنگ شده است. این رسم كه به «عرافات» معروف است در شب منتهی به عید نوروز برخی از خانواده ها با درست كردن فتیر(نوعی نان) ، داخل آن را با خرما و روغن محلی پركرده و برای كسانی كه سال های زیادی از درگذشت آنها می گذرد فاتحه قرائت می كنند.
تهیه غذا و دعوت از آشنایان برای قرائت فاتحه بر آن در شب های پیش از عید یكی دیگر از كارهایی است كه خانواده متوفی انجام می دهد این رسم در به «ور عید» معروف است. گروهی دیگر از كردان مقیم استان های غربی به ویژه استان كرمانشاه برای برگزاری جشن نوروز به «بابا یادگار» بقعه ای در شهرستان دالاهو می و در آنجا مراسم عید را با «تنبور» جشن می گیرند.
پژوهشم **2052**1601** خبرنگار : غفار میرزایی ** انتشاردهنده : شهناز حسنی