پنجمین گزارش سه ماهه وزارت امور خارجه از اجرای برجام /متن كامل

متن كامل پنجمین گزارش سه ماهه وزارت امور خارجه از اجرای برجام به كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی كه فاصله زمانی 26 دی 1395 تا 26 فروردین 1396 را در بر می گیرد و دیروز به مجلس ارائه شد، به شرح زیر است:


بسم الله الرحمن الرحیم

پنجمین گزارش سه‌ماهه وزارت امور خارجه
به كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی
در مورد اجرای برجام

26 دی 1395 الی 26 فروردین 1396

مقدمه
برنامه جامع اقدام مشترك 'برجام' كه در 23 تیرماه 1394 بین جمهوری اسلامی ایران و كشورهای موسوم به 1+5 مورد توافق قرار گرفت، متعاقب تصویب «قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» در مجلس شورای اسلامی، مصوبه جلسه‌ی 634 مورخ 19/5/1394 شورای‌عالی امنیت ملی و نامه مورخ 29/7/1394 مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) خطاب به ریاست محترم جمهوری، در تاریخ 26 دی ماه 1394 رسما وارد مرحله اجرایی شد. تبصره یك قانون «اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» مصوب 21/7/1394 مجلس شورای اسلامی مقرر می‌دارد: «وزیر امور خارجه موظف است روند اجرای توافقنامه را هر سه‌ماه یك بار به كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی گزارش دهد». نخستین گزارش سه‌ماهه از اجرای برجام در 26 فروردین ماه 1395، دومین گزارش سه‌ماهه در 26 تیرماه 1395، سومین گزارش سه‌ماهه در 26 مهرماه 1395و چهارمین گزارش سه‌ماهه در 26 دی‌ماه 1395تقدیم كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی شد. گزارش حاضر، پنجمین گزارش سه‌ماهه اجرای برجام از تاریخ 26 دی 1395 لغایت 26 فروردین 1396 می‌باشد.

گزارش حاضر از سه بخش تشكیل شده است: «آخرین تحولات در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای»، «آخرین تحولات در حوزه رفع تحریم‌ها»، و «موانع و چالش‌ها».

بخش نخست

آخرین تحولات در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای

به رسمیت شناخته شدن برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد و اعضای جامعه بین‌المللی به شمول غنی‌سازی اورانیوم و ساخت راكتور آب‌سنگین، تداوم برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای كشورمان از جمله در تمامی ابعاد مهم و حساس خود، گشوده شدن افق‌های نوینی در توسعه صنعت و دانش هسته‌ای، آغاز و گسترش همكاری‌های بین‌المللی در حوزه هسته‌ای و مختومه شدن پرونده مربوط به اتهامات بی‌اساس علیه جمهوری اسلامی ایران تحت عنوان 'ابعاد احتمالی نظامی' در فعالیت‌های هسته‌ای كشورمان، از جمله دستاوردهای بسیار مهم و پایدارِ توافق برجام برای صنعت هسته‌ای جمهوری اسلامی می‌باشد، كه در گزارش‌های قبلی به تفصیل به آنها پرداخته شد.

طی سه ماه گذشته فعالیت‌های هسته‌ای مرتبط با برجام، طبق برنامه از پیش تعیین شده به ویژه در حوزه بسیار مهم تحقیق و توسعه غنی‌سازی، بدون توقف در حال پیشرفت بوده است. عمده‌ترین تحولات سه ماه گذشته به عبارت زیر گزارش می‌شود:

1. از مهم‌ترین تحولات سه ماهه گذشته، شروع گازدهی به سانتریفیوژ راهبردی IR-8 در بهمن ماه 1395 بود. این ماشین پیشرفته و قدرتمند با توانی حداقل بیست برابر سانتریفیوژهای موجود IR-1، نقطه عطفی در تحقیق و توسعه غنی‌سازی در ایران است. دو ماشینIR-6 و IR-8 كه اكنون هر دو تحت آزمایش با گاز اورانیوم(UF6) قرار دارند، آینده صنعت غنی‌سازی در ایران را رقم خواهند زد و طبق برنامه طراحی شده توسط سازمان انرژی اتمی كشورمان، پس از اتمام مراحل پیچیده تحقیق و توسعه، به مرحله تولید صنعتی خواهند رسید.
2. پروژه مدرن سازی راكتور آب سنگین اراك طبق برنامه ادامه دارد. بازطراحی مفهومی راكتور توسط متخصصین كشورمان به پایان رسیده و همزمان قرارداد مشاوره‌ بازطراحی با چین مذاكره و در روز 24 فروردین 1396 با ملحوظ شدن كلیه ملاحظات سازمان انرژی اتمی ایران نهائی و در پكن امضا گردید. مذاكره بر سر تعیین نوع سوخت راكتور مذكور با طرف چینی در حال انجام است و در اسفند 1395 متخصصان دو كشور به صورت متقابل از مراكز سوخت یكدیگر بازدید نمودند. طراحی مراحل بعدی پروژه توسط متخصصین داخلی بر اساس جدول زمان بندی و پیش بینی شده در حال انجام است.
3. كارخانه تولید آب سنگین همچنان به فعالیت خود با ظرفیت كامل ادامه می‌دهد. به منظور ایفای تعهد جمهوری اسلامی ایران مبنی بر عرضه محصول مازاد بر 130 تن در بازارهای بین‌المللی و فروش محصول تولیدی، شناسایی مشتری‌های بالقوه اروپائی و آسیائی و مذاكره با خریداران، در حال انجام است. لازم به ذكر است تاكنون مقدار 70 تن آب سنگین تولیدی كشورمان به روسیه و آمریكا فروخته شده است.
4. در فردو ضمن حفظ كلیه زیر ساخت‌ها، تجهیزات و تاسیسات و سانتریفیوژهای موجود در یك بال سایت كه به معنی حفظ ظرفیت راهبردی فردو است، پروژه جداسازی ایزوتوپ‌های پایدار به روش سانتریفیوژ (طبق بند 1/46 برجام) پس از انجام مذاكرات فنی و تخصصی با دولت روسیه مورد تفاهم واقع شده است. قرارداد فاز مطالعاتی (تحقیق و توسعه) این پروژه در تاریخ 30 دی 1395 امضا گردید و در حال حاضر در دست اجرا است.
5. تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با هدف راستی‌آزمائی انجام تعهدات از سوی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب توافقنامه و پروتكل الحاقی (كه به صورت داوطلبانه اجرا می‌گردد) طبق برنامه از پیش تعیین شده و بدون هیچ مشكل خاصی ادامه دارد. این تعاملات شامل تهیه اظهاریه‌های مربوطه، پاسخ به مكاتبات و سئوالات آژانس، ارائه دسترسی های متعارف، برگزاری جلسات هماهنگی با نمایندگان آژانس، و تكمیل فرم‌های حسابرسی مواد هسته‌ای می باشد. در آخرین گزارش مدیركل آژانس به شورای حكام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (GOV/2017/10) كه در تاریخ 6 اسفند 1395 منتشر گردید، مدیركل آژانس اجرای كامل تعهدات از سوی ایران وفق برجام را گواهی و بار دیگر بر پایبندی ایران به كلیه تعهدات خود تاكید نموده است.
6. در خصوص ذخایر كیك زرد، عملیات اكتشاف، استخراج و فرآوری كیك زرد از كلیه منابع داخلی، بدون هیچگونه محدودیتی و با قوت ادامه دارد. این عملیات با تجهیزات جدیدی كه بخشی از آن در 20 فروردین 1396 توسط ریاست محترم جمهوری به بهره‌برداری رسید، با سرعت مضاعفی در جریان است. از دیگر تحولات مهم طی سه ماهه گذشته، خرید حدود 137 تن كیك زرد از روسیه می‌باشد. خرید این محموله كه با تائید كانال خرید برجام صورت گرفت اهمیت زیادی از حیث افزایش ذخایر راهبردی مواد خامِ مورد نیاز برای تداوم و گسترش برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای كشورمان دارد. بدین ترتیب مجموع كیك زرد وارد شده در فضای پسابرجام (پس از روز توافق تاكنون)، به حدود 360 تن بالغ گردیده است كه در كل سال های پس از انقلاب اسلامی بی سابقه می باشد.
در همین دوره‌ی زمانی، بخشی از اورانیوم غنی‌شده 20 درصدی كه در روسیه به امانت گذاشته شده بود با اعلام نیاز از سوی سازمان انرژی اتمی به منظور تولید صفحات سوخت برای رآكتور تحقیقاتی تهران براساس مفاد برجام به كشور بازگردانده شد.
7. در ارتباط با ذخایر اورانیوم غنی شده، جمهوری اسلامی ایران تعهد خود مبنی بر رعایت سقف 300 كیلوگرم UF6 غنی شده یا معادل آن در سایر اشكال شیمیایی را رعایت كرده است. بر اساس مذاكرات فشرده و طولانی صورت گرفته در سال 1395، پس از تامین نظرات جمهوری اسلامی ایران در رابطه با نحوه محاسبه ذخایر 300 كیلوگرم، كار پاك سازی رسوبات غیرقابل استفاده موجود در واحد باز تبدیل كارخانه UCF اصفهان (EUPP) با هماهنگی آژانس آغاز گردید. ضمنا بر اساس توافق صورت گرفته در قالب كمیسیون مشترك برجام هر اورانیوم غنی شده‌ای در هر شكلی (صفحه سوخت، اهداف مورد استفاده برای تولید رادیو دارو و رادیو ایزوتوپ‌ها و غیره) كه اندكی پرتودهی شده باشد، از شمول محاسبه در سقف 300 كیلو ذخایر كشور معاف می شود. فرآیند پاك سازی رسوبات غیرقابل بازیابی فوق طی 120 روز به پایان خواهد رسید.
8. در ادامه روند رو به رشد همكاری‌های بین‌المللی، از جمله در راستای بهره‌برداری از ظرفیت‌های پیوست شماره 3 برجام در حوزه صلح‌آمیز هسته‌ای، و با هدف بهره‌برداری حداكثری از ظرفیت‌های پیش‌بینی شده در این توافق، سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی ایران به تلاش‌های خود در جهت تعمیق و تثبیت همكاری‌ با كشورهای صاحب این فناوری ادامه می‌دهد. در این روند، بازدیدهای متقابل در سطوح مختلف، مذاكرات و ملاقات‌های متعدد و امضای اسناد همكاری در دستور كار قرار گرفته است كه برخی از آنها به شرح زیر می‌باشد:
• برگزاری سمینار همكاری‌های هسته‌ای ایران و اروپا: نشست همكاری¬های هسته¬ای ایران و اروپا تحت عنوان 'سمینار عالی‌¬رتبه¬ همكاری¬های هسته¬ای بین‌المللی: انتظارات و مسئولیت¬ها' در تاریخ 10 و 11 اسفندماه 1395 در بروكسل پایتخت كشور بلژیك برگزار شد. اساس و مبنای برگزاری این نشست كه رویدادی بی‌سابقه در حوزه همكاری‌های هسته‌ای ایران و اروپا قلمداد می‌شود، پیوست شماره 3 برجام در خصوص همكاری‌های هسته¬ای با جمهوری اسلامی ایران بود. این سمینار، محصول ابتكار مشترك كمیسیونر انرژی اتحادیّۀ اروپا، آقای میگل آریاس كانیته و جناب آقای دكتر صالحی، معاون محترم رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران بود كه در سفر رئیس محترم سازمان انرژی اتمی ایران به بروكسل مورد توافق قرار گرفت.
این نشست مشترك با سخنرانی خانم هلگا اشمیت، دبیركل سرویس خدمات برون مرزی اتحادیّۀ اروپا و آقای دومینیك ریستوری، مدیركل بخش مدیریت كمیسیون انرژی اتحادیّۀ اروپا و جناب آقای كمال‌وندی، معاون محترم امور بین‌الملل، حقوقی و مجلس سازمان انرژی اتمی ایران افتتاح شد. از جانب طرف ایرانی پیام جناب آقای دكتر علی اكبر صالحی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران قرائت شد. در این سمینار، هیأتی عالیرتبه از ایران از جمله نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی، مقامات ارشد سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت امور خارجه حضور داشتند. در طرف مقابل نیز برخی از اعضای پارلمان اروپا، مدیران كمیسیون و سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا و تعدادی از كارشناسان و متخصصان امور هسته¬ای كشورهای اروپایی شركت داشتند. جناب آقای ذوالنوری، رئیس محترم كمیته هسته‌ای؛ جناب آقای امیری خامكانی، رئیس محترم كمیسیون انرژی؛ جناب آقای خالدی، رئیس كمیته انرژی هسته‌ای؛ سركار خانم الماسی، عضو محترم كمیسیون انرژی و جناب آقای صفاری، عضو محترم كمیسیون امنیت و سیاست خارجی مجلس علاوه بر ایراد سخنرانی به سوالات شركت‌كنندگان در سمینار پاسخ دادند. همچنین اعضای پارلمان اروپا، نمایندگان تعدادی از واحدهای ارائه خدمات كمیسیون اروپا و نمایندگانی از كشورهای عضو 1 + 5 و آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز در این سمینار حضور و مشاركت داشتند.
یكی از دستاوردهای مهم این نشست، ارسال پیامی روشن به جامعه بین‌المللی در خصوص تداوم اجرای موثر برجام و تعامل سازنده جمهوری اسلامی ایران و جامعه جهانی در حوزه همكاری‌های هسته‌ای بود. در این نشست، اتحادیه اروپا آمادگی خود را برای همكاری با جمهوری اسلامی ایران در سه حوزه 'ایمنی هسته¬ای'، 'مدیریت پسماندهای سوخت' و 'مواجهه با موارد اضطراری' اعلام كرد. بر اساس بیانیه پایانی این سمینار، مقرر شد مباحث مطروحه در این نشست در سطح فنی و كارشناسی پیگیری شده و نشست تخصصی بعدی در سال 1396 در ایران برگزار شود.
• همكاری با سایر كشورها: مذاكره با تعداد قابل توجهی از كشورها جهت همكاری در زمینه ایمنی هسته‌ای و برگزاری دوره‌های آموزشی در این حوزه، مشاركت در تجهیز مركز مجهز ایمنی هسته‌ای مطابق بند 3 برجام، برگزاری همایش ایمنی هسته‌ای در تهران، تخصیص اعتبارات مورد نیاز به منظور افزایش توانایی ایمنی هسته‌ای نیروگاه اتمی بوشهر، همكاری در حوزه پشتیبانی و تأمین تجهیزات و ارائه خدمات آموزشی در حوزه نیروگاهی، و از همه مهم‌تر ساخت دو واحد نیروگاهی انرژی اتمی هر كدام به ظرفیت هزار مگاوات در ساختگاه بوشهر، در جریان است و در برخی از موارد منتهی به امضای اسناد مختلف در قالب قرارداد یا یادداشت تفاهم گردیده است. از جمله موارد قابل توجه اختصاص مبلغی در حدود پنج میلیون یورو از جانب اتحادیه اروپا به امر تقویت ایمنی هسته ای در كشورمان می باشد كه اخیرا كار برگزاری مناقصه میان شركت های اروپائی و تعیین شركت مجری و مشاور با هماهنگی و حضور نمایندگان مركز نظام ایمنی كشورمان در بروكسل به پایان رسید.

بخش دوم

آخرین تحولات در حوزه رفع تحریم‌ها

مقدمه:
كاركرد مورد انتظار از برجام در حوزه اقتصادی، رفع موانع و محدودیت‌های گسترده ناشی از 'تحریم‌های هسته‌ای' بوده و می‌باشد. متعاقب اجرایی شدن برجام، تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای علیه ایران رفع گردید و در نتیجه آن، گشایش‌های قابل ملاحظه‌ای حاصل شد و روند بازگشت به شرایط عادی آغاز گردید. این روند همچنان و به صورت مستمر ادامه دارد.
در گزارش‌های سه‌ماهه‌ی قبلی، خصوصا در گزارش سه ماهه چهارم كه همزمان با سالگرد اجرای برجام تهیه و ارائه شد، گشایش‌ها و تحولات عمده در حوزه رفع تحریم‌ها، با استناد به آمار و اطلاعات دریافتی از دستگاه‌های مختلف اجرایی و اقتصادی، به تفصیل تشریح گردید. انعكاس آمار و اطلاعات واصله از دستگاه‌ها در گزارش‌های سه‌ماهه وزارت امور خارجه، عمدتا به منظور تبیین ملموس‌تر گشایش‌ها و مقایسه شرایط قبل و پس از اجرای برجام با تكیه بر آمارهای رسمی، و با هدف فراهم نمودن امكان ارزیابی دقیق‌تر روند اجرای این تفاهم توسط نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی صورت گرفت.
همانطور كه در گزارش‌های پیشین اشاره شد، تحریم‌های غیرقانونی و ناعادلانه هسته‌ای كه با هدف فلج كردن اقتصاد جمهوری اسلامی ایران وضع شده بود، عمدتا بر سه حوزه اصلی و چندین حوزه فرعی متمركز بود. سه حوزه اصلی مورد اشاره عبارت بود از حوزه نفت و گاز، حوزه حمل و نقل و حوزه بانكی و مالی، و حوزه‌های فرعی نیز شامل آب و برق، صنعت و تجارت، بهداشت و درمان، كشاورزی و ... بوده است. در گزارش‌های قبلی، با تكیه بر آمار و اطلاعات واصله از دستگاه‌های اجرایی و اقتصادی كشور، تاكید شد كه بخش اعظم تحریم‌ها در تمامی حوزه‌های اصلی و فرعیِ مورد اشاره و البته در چارچوبی كه در برجام مورد توافق قرار گرفته بود، رفع شده است. طی سه‌ماهه اخیر، روند مزبور ادامه یافته است.
اكنون پس از گذشت بیش از یك سال از اجرای برجام و با عنایت به ثبات نسبی در حوزه رفع تحریم‌ها، تداوم شرایط تشریح شده در گزارش‌های سه‌ماهه اول تا چهارم، عدم دریافت گزارش جدیدی از سوی دستگاه‌ها مبنی بر بازگشت موانع گذشته، و تاكید دستگاه‌ها بر تداوم روند بهبود شرایط و رفع موانع، این گزارش و گزارش‌های آتی سه‌ماهه وزارت امور خارجه بر تشریح 'روند اجرای برجام'، یعنی آنچه كه 'قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام' وزیر امور خارجه را موظف بر انجام آن نموده است، متمركز خواهد بود. بنابراین در حوزه رفع تحریم‌ها، صرفا تشریح آخرین تحولات در حوزه رفع موانع تحریمی مورد توجه قرار خواهد گرفت و عندالزوم، برخی آمارهای مرتبط (خصوصا در حوزه‌های حساس یا بخش‌هایی كه همچنان درگیر برخی چالش‌ها می‌باشند) ارائه خواهد شد. بدیهی است دستگاه‌های اجرایی و اقتصادی همچنان و بنا بر وظیفه ذاتی خود، موظف به پاسخگویی به مجلس شورای اسلامی در خصوص عملكرد خود و ارسال آمار و اطلاعات مورد نیاز نمایندگان محترم خواهند بود.

با عنایت به توضیحات فوق، تحولات سه‌ماهه اخیر در حوزه رفع تحریم‌ها، به شرح زیر می‌باشد:

1. تحولات در حوزه بانكی و مالی: پس از اجرای برجام، تحولات و گشایش‌های وسیع و قابل توجهی در حوزه مالی و بانكی رخ داده است كه موجب خروج قطعی نظام بانكی و مالی از مرحله بحرانی و بن‌بستِ دوران تحریم شده است. همانگونه كه در گزارش‌های پیشین مورد اشاره قرار گرفت، علیرغم تداوم برخی مشكلات و محدودیت‌ها در این حوزه (كه عمدتا مرتبط با برجام نبوده و به عوامل دیگری مانند تحریم‌های اولیه و غیرهسته‌ای آمریكا، قوانین انضباطی مرتبط با پولشویی، مشكلات زیرساختاری در نظام بانكی كشور و ... مربوط می‌شود) سیستم بانكی كشور هم اكنون با مانع تحریمی مرتبط با موضوع هسته ای و برجام مواجه نمی‌باشد.
براساس آخرین اطلاعات دریافتی از بانك مركزی، از تاریخ اجرای برجام تا پایان سال 1395، شبكه بانكی كشور 704 رابطه كارگزاری با 249 بانك دنیا ایجاد نموده است. طی این مدت 99936 فقره گشایش اعتبارات اسنادی و ارائه خدمات تجاری در قالب 17861 فقره گشایش اعتبار اسنادی، 1866 فقره ثبت سفارش برات اسنادی و 80209 فقره حواله ارزی صادر شده است كه ارزش دلاری خدمات تجاری مذكور بیش از 38 میلیارد دلار بوده و شامل 74/17 میلیارد دلار گشایش اعتبار اسنادی، 96/3 میلیارد دلار برات اسنادی و 62/16 میلیارد دلار حواله ارزی می‌باشد. در چارچوب آزادسازی دارایی‌های كشور، علاوه بر آزادسازی 12 میلیارد دلار از وجوه مسدود شده كشورمان در فاصله زمانی برنامه اقدام مشترك (توافق موقت ژنو) تا انعقاد برجام، از تاریخ اجرایی شدن برجام تا پایان سال 1395، بالغ بر 7/25 میلیارد دلار از منابع ارزی كشور آزاد شده است كه آزادسازی 3/9 میلیارد دلار از این مبلغ مربوط به سه‌ماهه اخیر می‌باشد. شایان ذكر است انتقال وجوه حاصل از فروش نفت و سایر درآمدهای صادراتی در اروپا و آسیا، از طریق حساب های افتتاح شده نزد بانك‌های مركزی و نیز حساب‌های موجود نزد تعدادی از بانك های تجاری خریداران نفت در اروپا و آسیا استمرار دارد.

2. تحولات در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی: تحریم‌های مربوطه در این حوزه كاملا رفع شده و گزارشی از اینكه كشور با مانع عمده‌ای در تولید، صادرات، یا انتقال عواید حاصله از فروش نفت مواجه باشد، دریافت نشده است. بر اساس آخرین آمار دریافت شده از وزارت نفت، میانگین تولید نفت خام و میعانات گازی كشور در سال 1395، به بیش از 4 میلیون و 337 هزار بشكه در روز رسیده است كه 31 درصد نسبت به قبل از برجام رشد نشان می دهد. میانگین تولید گاز طبیعی نیز با 23 درصد افزایش نسبت به قبل از برجام بیش از 781 میلیون متر مكعب در روز می‌باشد.
روند افزایش صادرات نفت خام كشور پس از اجرای برجام، مطابق با اهداف از پیش تعیین شده ادامه دارد. میانگین صادرات روزانه نفت خام و میعانات گازی كشور در سال 1395، حدود 2 میلیون و 639 هزار بشكه در روز بوده كه بیش از دو برابر نسبت به زمان قبل از برجام افزایش داشته است. درآمد كشور از محل صادرات نفت خام و میعانات گازی در سال 1395، بالغ بر 34 میلیارد دلار بوده است. مبالغ حاصل از صادرات نفت خام، از طریق بانك های مختلف بین‌المللی دریافت می‌گردد.

3. تحولات در حوزه حمل‌ونقل: پس از اجرای برجام، كلیه تحریم‌هایی كه مرتبط با موضوع هسته‌ای بر حوزه حمل‌ونقل وضع شده بودند برطرف شده و گزارشی مبنی بر وجود مانع عمده‌ای مرتبط با برجام در این حوزه، دریافت نشده است. روند نهایی شدن و اجرای بسیاری از توافق‌ها و تفاهم‌هایی كه طی یك سال نخست اجرای برجام قطعی شده بود، به شكل قابل قبولی ادامه دارد.
در ماه های اسفند 1395 و فروردین 1396 دومین و سومین فروند از هواپیماهای ایرباس كه از نوع پیشرفته A330 هستند تحویل شركت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) شده و عملیاتی گردیدند. پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 1396، حداقل 4 فروند دیگر از هواپیماهای ایرباس و حداقل یك فروند هواپیمای بوئینگ تحویل هما گردد. همچنین قرارداد نهایی خرید 20 فروند هواپیمای ATR72-600 بین هما و شركت سازنده امضاء شد و قرار است 4 فروند از این هواپیماها طی یك ماه آینده و تعدادی دیگر تا پایان سال 2017 تحویل شود.
علاوه بر موارد ذكر شده، طی یك ماه اخیر مذاكرات شركت هواپیمایی آسمان با شركت بوئینگ به تفاهم نهایی منتهی شد كه بر اساس آن قرار است تعداد 30 فروند هواپیمای بوئینگ 737 مكس اس (قابل افزایش تا 60 فروند) كه از جدیدترین و مدرن‌ترین تولیدات شركت بوئینگ می‌باشد، به تدریج و از سال 2019 به هواپیمایی آسمان تحویل شود.
با توجه به طرح پاره‌ای ابهام‌ها مبنی بر 'مرجوعی' بودن هواپیماهای تحویلی به ایران‌ایر، ذكر توضیحی در این خصوص مفید به نظر می‌رسد. اصولا شركت‌های سازنده هواپیماهای مسافربری، پس از دریافت سفارش و بر اساس مفاد قرارداد منعقده با خریدار، و بسته به نوع هواپیما و امكانات پیش‌بینی شده در آن (از جمله نوع، تعداد و چیدمان صندلی‌ها) ، فرآیند ساخت هواپیما را آغاز می‌كنند كه این روند ممكن است از چندین ماه تا چند سال - بسته به شرایط - متفاوت باشد. در زمان ساخت و هنگام آماده شدن هواپیما، ممكن است خط هوایی سفارش دهنده به دلایلی، از جمله مشكلات مالی یا تغییر سیاست‌های تجاری خود، و با استناد به مفاد قرارداد، درخواست خرید خود را لغو نماید. در چنین شرایطی، شركت سازنده به سایر خریداران خود اعلام می‌كند كه چنین هواپیمایی با مشخصات ذكر شده و در تاریخ بسیار كوتاه تر از زمان تحویل قراردادهای عادی، آماده تحویل می‌باشد و چنانچه خط هوایی دیگری تمایل و آمادگی داشته باشد، هواپیمای ساخته شده در موعد تسریع شده تحویل متقاضی جدید خواهد شد. این موضوع در بسیاری از معاملات، از جمله در صنعت هوانوردی، امری رایج است و نه تنها به معنای 'مرجوعی' بودن هواپیما تلقی نمی‌شود، بلكه فرصت و امتیازی برای خریدار بعدی خواهد بود كه هواپیمای سفارشی خود را زودتر از موعد تحویل گیرد. این امر خصوصا در مورد خطوط هوایی كشورمان كه به علت تحریم‌های ظالمانه و طولانی مدت (قریب 40 سال) از خرید هواپیمای مسافربری 'نو' محروم شده بودند، امتیازی مضاعف محسوب می‌گردد. شایان ذكر است مجموع ساعات پرواز هواپیمای ایرباس A330 تحویل داده شده به ایران‌ایر (كه به دلیل سفارش اولیه توسط یك شركت هواپیمایی از آمریكای لاتین، محور فضاسازی اخیر قرار گرفته بود) 11 ساعت بوده است كه این زمان نیز برای موارد آموزشی و پروازهای آزمایشیِ متداول و مرسوم قبل از تحویل نهایی هواپیما به ایران صورت گرفته است.

4. خارج شدن نام سه شركت ایرانی از فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا: متعاقب مذاكرات و پیگیری‌های مستمر حقوقی و سیاسی 'شركت سرمایه‌گذاری صندوق بازنشستگی صنعت نفت'، 'شركت نكا نوین'‌، و 'شركت تجاری وست‌سان' به موجب فرآیند مرور اداری، از فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا خارج شدند. خاطرنشان می‌سازد قرار بود این شركتها 8 سال بعد از روز توافق برجام، از فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا خارج شوند.

5. حذف نام اشخاص حقوقیِ ایرانی از فهرست اشخاص تحت كنترل و مراقبت سازمان كنترل صادرات بریتانیا: سازمان كنترل صادرات بریتانیا در دوره تحریم و به عنوان دستورالعمل رسمی برای صادر كنندگان برخی اقلام استراتژیك به ایران و جهت حصول اطمینان از كاربری نهایی این قبیل كالاها، فهرستی موسوم به 'فهرست ایران' تهیه كرده بود كه بر اساس دستورالعمل مترتب بر آن، صادر كنندگان مقیم بریتانیا موظف بودند برای صدور كالاهای مزبور به ایران و حتی صدور بسیاری از كالاهایی كه در شرایط عادی نیاز به كسب مجوز صادرات ندارد، از مراجع رسمی این كشور مجوز كسب نمایند. در پی تحولات مبتنی بر برجام و برداشته شدن بخش عمده تحریم‌های موضوعی و نیز رفع تحریم از اغلب اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی، در تاریخ 2/1/1396 'فهرست ایران' لغو شد.

6. اصلاح مقررات مربوط به صادرات تجهیزات پزشكی و اقلام كشاورزی به ایران از سوی آمریكا: وزارت خزانه‌داری آمریكا در تاریخ 14 بهمن 1395 اطلاعیه‌ای را مبنی بر اصلاح فهرست تجهیزات پزشكی كه صادرات آنها به ایران مستلزم اخذ مجوز خاص است منتشر نمود. هرچند اصلاح مقررات مذكور ارتباط مستقیمی به برجام و تعهدات آمریكا در این خصوص ندارد، ولیكن صدور این اطلاعیه تحت تاثیر شرایط و فضای پسابرجام می‌باشد. بررسی اصلاحات انجام شده در فهرست فوق‌الاشاره بیانگر نوعی تغییر رویكرد از لحاظ مقررات داخلی آمریكا نسبت به صدور تجهیزات پزشكی و اقلام كشاورزی به ایران است، بدین معنا كه تا پیش از این وزارت خزانه‌داری آمریكا فهرستی از اقلام پزشكی 'مجاز' جهت صادرات به ایران را منتشر می‌نمود، اما با اصلاح مقررات جدید، فهرست اقلامی را كه نیازمند صدور مجوز خاص می‌باشد منتشر نموده است و بنابراین سایر اقلام مجاز تلقی می‌گردد. برخلاف برخی اظهارنظرها و فضاسازی های زودهنگام داخلی، این اصلاحیه موجب سهولت و سرعت بیشتری برای تامین اقلام پیشرفته مورد نیاز حوزه بهداشت و درمان كشور می‌شود.

7. تحولات كانال خرید برجام: روند فعالیت كانال خرید برجام به شكلی مستمر ادامه داشته است و طی چند ماه گذشته تعداد 6 درخواست برای صدور اقلام مورد نیاز صنایع كشور (كه تا قبل از برجام، فروش آنها به ایران به موجب قطعنامه‌های شورای امنیت و تحریم‌های اتحادیه اروپایی مطلقا ممنوع بود) به تصویب رسیده است. این درخواست‌ها علاوه بر كیك زرد كه پیش از این ذكر شد، مربوط به اقلام و كالاهایی با فناوری پیشرفته مورد نیاز در صنایع معدنی، داروسازی، فولاد و خودروسازی بوده است. طی این مدت تعداد دیگری از درخواست‌های واصله از شركت‌های ایرانی در كارگروه كانال خرید برجام به ثبت رسیده و در دست بررسی است. شایان ذكر است سازمان انرژی اتمی كشورمان به منظور آینده نگری در تامین مواد اولیه، به دنبال خرید حدود 950 تن كیك زرد از قزاقستان طی دوره‌ای سه‌ساله می باشد كه هنوز موافقت كلیه كشورهای طرفِ كانال خرید در خصوص آن اخذ نشده است. این موضوع همچنان در مرحله رایزنی و مذاكره است و در نشست آتی كمیسیون مشترك برجام نیز مطرح و پیگیری خواهد شد.

8. آخرین وضعیت فهرست‌های تحریمی هسته‌ای: در چارچوب لغو تحریم‌های مرتبط هسته‌ای وفق برجام، مجموعا تعداد 611 (با لحاظ نمودن سه شركتی كه طی سه ماه اخیر از فهرست تحریمی اتحادیه اروپا خارج شدند) شخص و نهاد ایرانی، به همراه 303 فروند هواپیما، نفتكش و كشتیِ ثبت شده در ایران (مجموعا 914 مورد) همزمان با اجرایی شدن برجام و طی یك سال اخیر، از فهرست سه‌گانه‌ی تحریم‌های هسته‌ای شورای امنیت، آمریكا و اتحادیه اروپا خارج شده‌اند.
9. برگزاری كمیسیون مشترك: نشست آتی كمیسیون مشترك برجام در تاریخ 5 اردیبهشت 1396 در شهر وین برگزار خواهد شد. شایان ذكر است بر اساس برجام، كمیسیون مشترك هر سه ماه یكبار با حضور جمهوری اسلامی ایران و نمایندگان اتحادیه اروپایی و كشورهای 1+5 به منظور بررسی روند اجرای برجام و بحث و تبادل نظر در مورد مشكلات و موانع احتمالی، تشكیل جلسه می‌دهد. جلسه قبلی كمیسیون مشترك در تاریخ 21 دی 1395 برگزار شده بود.

بخش سوم

موانع و چالش‌ها

همانگونه كه در گزارش‌های سه‌ماهه اول تا چهارم مورد تاكید قرار گرفت، از زمان اجرایی شدن برجام در تاریخ 26 دی‌ماه 1394، علیرغم گشایش‌های عمده‌ای كه صورت گرفته است، كوتاهی‌ها و بدعهدی‌ها از سوی آمریكا و برخی طرف‌های مقابل در برجام، تحریم‌های باقی مانده غیرهسته‌ای، به همراه دسته‌ای از موانع و مشكلات فنی در حوزه مراودات مالی و بانكی، موجب شده است تا سرعت تحقق گشایش‌های ناشی از برجام با وضعیت مطلوب فاصله داشته باشد. وزارت امور خارجه بنا بر وظایف محوله و ذاتی خود، از یك سو با تلاش شبانه روزی طرف مقابل را وادار به اجرای تعهدات خود نموده و از سوی دیگر تمامی تحولات را رصد نموده و هرگونه تاخیر و تعلل یا بدعهدی طرف‌های برجام را بلافاصله به مراجع و نهادهای ذیصلاح، به ویژه به هیات عالی نظارت بر برجام منعكس می‌نماید. متعاقبا، تصمیمات و دستورات هیات نظارت توسط وزارت امور خارجه یا سایر نهادهای ذیربط مورد اجرا واقع می‌گردد.
در گزارش‌های سه‌ماهه پیشین، به تفصیل به موانع و چالش‌های پیشِ رویِ اجرای برجام پرداخته شده است كه بخش عمده آنها كماكان برقرار هستند. در گزارش حاضر، صرفا به چالش‌هایی كه طی سه ماهه اخیر روند اجرای برجام را متاثر ساخته است، اشاره خواهد شد:

الف) افزودن تعدادی از اشخاص ایرانی به فهرست تحریم‌های آمریكا به بهانه آزمایش موشكی ایران
در تاریخ 15 بهمن 1395، دفتر كنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریكا (اوفك) به بهانه آزمایش موشكی ایران و با ادعای مقابله با به‌اصطلاح فعالیت‌های بی‌ثبات كننده ایران در منطقه، مجموعا 13 شخص حقیقی و حقوقی ایرانی را به همراه 12 شخص حقیقی و حقوقی از سایر كشورها، در فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریكا قرار داد. در تاریخ 30 اسفند ماه 1395 نیز وزارت امور خارجه آمریكا تعداد 11 شركت خارجی دیگر (ده شركت چینی و یك شركت اماراتی) را به بهانه همكاری جهت تهیه و تامین قطعات مورد نیاز برای صنایع موشكی ایران در فهرست تحریم‌های خود قرار داد.
در واكنش به افزودن اشخاص جدید ایرانی به فهرست تحریم‌های آمریكا، وزارت امور خارجه ایران علاوه بر اعتراض رسمی به این اقدام آمریكا و مكاتبه و هشدار به طرف‌های ذیربط برجام، تعداد 15 شركت آمریكایی را به دلیل مشاركت در جنایات رژیم صهیونیستی و سلب حقوق مردم فلسطین به خصوص در ساخت غیرقانونی شهرك های صهیونیست نشین، تحریم نمود. وضع این تحریم‌ها علاوه بر جنبه نمادین و افشاگری علیه جنایات رژیم صهیونیستی، حیثیت و اعتبار شركت‌های مزبور را برای كار در سایر نقاط جهان و به ویژه جهان اسلام زیر سئوال می‌برد و توجه جهانیان را به مشاركت شركتهای آمریكایی در فعالیتهای تروریستی و همكاری آنها با رژیم صهیونیستی جلب می‌كند.

ب) شروع به كار هیات حاكمه جدید آمریكا
موضع رسمی و اعلامی هیات حاكمه جدید آمریكا نسبت به برجام آن است كه در حال بررسی و ارزیابی این توافق می‌باشد، ولی در طول دوره ارزیابی به تعهدات برجامی خود پایبند خواهد بود. در عین حال، تكرار اظهارات و مواضع ضد برجامی از سوی مقامات آمریكایی كه مغایر با تعهدات دولت ایالات متحده آمریكا وفق برجام محسوب می‌شود، تردیدهایی را در مورد جدیت این كشور در ایفای كامل و با حسن نیت تعهداتش ایجاد نموده است.
جمهوری اسلامی ایران از طرق مختلف از جمله مكاتبه با هماهنگ كننده برجام، صراحتا به كلیه طرف‌های 1+5 اعلام نموده است كه برجام نه یك تفاهم دوجانبه میان ایران و آمریكا، بلكه سندی 'چندجانبه' و مورد تائید شورای امنیت سازمان ملل متحد و جامعه بین‌‌المللی است كه همه‌ طرف‌های برجام مسئولیت مشتركی برای حراست از آن از طریق اجرای كامل تعهدات خود به عهده دارند. سایر اعضای 1+5 و از جمله كشورهای اروپایی، در این امر هم موضع با جمهوری اسلامی ایران هستند.

ج) مشكلات و موانع غیربرجامی
چالش‌ها و موانع غیربرجامی در مسیر اجرای برجام، از جمله تحریم‌های اولیه آمریكا، تحریم‌ها و محدودیت‌های غیرهسته‌ای، محدودیت‌های گروه ویژه اقدام مالی (FATF) ، فضای ایران‌هراسی، مشكل افراد و بنگاه های داخلی و خارجی كه از تحریم ها منفعت می بردند و ...، همچنان مشكلاتی را در مسیر و روند بهره‌برداری بهینه از فضای پسابرجام ایجاد می‌كند كه با عنایت به شرح مبسوط این موارد در گزارش های قبلی، از تكرار مجدد توضیحات خودداری می‌گردد.


بیست و ششم فروردین 1396

خبرنگار: داود مرادپور
انتشار: كتایون لامع زاده