به گزارش ایرنا، یكی از مردان نامداری كه در روزگار معاصر عمر شریف خویش را در راه خدمت به فرهنگ و ادب این سرزمین سپری كرد، مرحوم استاد بدیع‌الزمان فروزانفر است كه نام نیكش به‌یقین تا همیشه بر پیشانی تاریخ ایران زمین و زبان و ادبیات فارسی خواهد درخشید.
استاد فروزانفر در سال 1276 خورشیدی در بشرویه از توابع شهرستان فردوسِ استان خراسان جنوبیِ امروزی و خراسان بزرگ دیروز، به دنیا آمد.
وی پس از آنكه در زادگاه خود در محضر پدر (آقا شیخ علی) و برادر بزرگترش (مرحوم حاج شیخ محمدحسن ناصر قدسی) كسب علم كرد، به مشهد رفت تا زیر سایه استادان بزرگی چون ادیب نیشابوری، سید محمدباقر مدرس رضوی و آخوند ملّا عبدالرحمن مدرس شاگردی كند.
فروزانفر جوان سپس در سال 1302 راهی تهران شد و در یكی از حجره‌های مدرسه سپهسالار اقامت كرد. او در این دوران در محضر استادان برجسته‌یی همچون سید احمد ادیب پیشاوری، میرزاطاهر تنكابنی و حاج شیخ عبدالله حائری مازندرانی به تحصیل رموز علم و عملِ عالمانه و عارفانه پرداخت و به تدریج قدر و مرتبه‌اش در عالِمی به حدی رسید كه در حدود 19 سالگی معلم ادبیات، فقه و عربی دارالفنون شد و پس از آن نیز در دارالمعلمین و مدرسه سپهسالار به تدریس پرداخت.
این بزرگ معلم فرهنگ و ادب فارسی در ادامه سال‌های حیات پُربار خویش افزون بر تدریس در دانشسرای عالی و دانشكده‌های ادبیات و معقول و منقول دانشگاه تهران، ریاست دانشكده اخیر را نیز سال‌ها برعهده داشت.
استاد در سال‌های تدریس خود، شاگردانی را تربیت كرد كه هر یك از آنان جزو نوابغ و قله‌های ادب فارسی در روزگار معاصر به شمار می‌روند. نامدارانی چون استادان دكتر ذبیح‌الله صفا، دكتر محمد معین، دكتر حسین خطیبی، دكتر عبدالحسین زرین‌كوب، دكتر احمد سمیعی گیلانی، دكتر پرویز ناتل خانلری، سیمین دانشور، دكتر حسن انوری، دكتر قمر آریان و دكتر سلیم نیساری، همه جزو شاگردان فروزانفر بوده‌اند كه خود، بعدها شاگردانی تربیت كرده‌اند كه امروز از استادان بزرگ ادبیات فارسی در دانشگاه‌های ایران هستند.
** فروزانفر در آینه آثارش
برای مردِ نكونامی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، همچون دیگر نامداران، زندگی‌نامه‌های گوناگونی پدید آمده (همچون آثاری كه استاد عنایت‌الله مجیدی درباره زندگی استاد فروزانفر تألیف كرده است) كه می‌توان با مراجعه به آن‌ها تا حدی این بزرگ‌مرد را شناخت؛ اما افزون بر این «زندگی‌نوشته‌ها»، می‌توان فروزانفر و فروزانفرها را از زبان شاگردانشان شناخت و از مطالعه آثارشان.
بسیاری از شاگردان استاد فروزانفر كه اغلب آنان امروز از ساكنان دیار باقی هستند، خاطره‌های خود از كلاس درس استاد و یا شیوه تدریس و تحقیق او را در مصاحبه‌ها، مقاله‌ها و یادداشت‌های مختلف ثبت كرده‌اند، كه بخشی از آن خاطره‌ها از این قرار است:
- «یادی از استادم، بدیع‌الزمان فروزانفر» (حسین خطیبی، كِلك، فروردین، اردیبهشت و خرداد 1375)؛
- «خاطراتی چند از استاد فقید بدیع‌الزمان فروزانفر» (پرویز اتابكی، ایران‌شناسی، زمستان 1381)؛
- «استاد استادان، بدیع‌الزمان فروزانفر» (احمد سمیعی گیلانی، زیباشناخت، نیمه دوم سال 1381)؛
- «خاطراتی از كلاس درس استاد بدیع‌الزمان فروزانفر» (سلیم نیساری، زیباشناخت، نیمه دوم سال 1381)؛
- «یادگارهایی از بدیع‌الزمان فروزانفر» (ایرج افشار، كِلك، فروردین، اردیبهشت و خرداد 1375)؛
- «استادی بی‌بدیل از سال‌های دور» (حسن انوری، زبان و ادبیات فارسی، پاییز و زمستان 1372)؛
- «استاد بی‌نظیری كه هنوز آسمان دانشگاه طهران بر سر چنویی سایه نگسترده است» (احمد مهدوی دامغانی، كِلك، فروردین، اردیبهشت و خرداد 1375).
اما فروزانفر را همچنین می‌توان در آیینه آثار گرانبهایی كه پدید آورده است به خوبی دید و شناخت. استاد هم مصححی چیره‌دست بود و هم مؤلفی عالِم و هم مترجمی آگاه.
آثاری كه استاد فروزانفر از خود به یادگار نهاده، جزو برترین آثار پژوهشی تاریخ ادب فارسی و عرفان اسلامی به شمار می‌رود؛ آثاری كه بسیاری از آن‌ها همواره جزو مهم‌ترین منابع و مأخذ برای محققان و دانشجویان و اهل علم بوده است.
روزی كه گذشت، یادآور چهل و هفتمین سال‌روز وفات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر است كه در 16 اردیبهشت ماه 1349 براثر سكته قلبی چشم از دنیای فانی فرو بست. حال كه سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی كتاب تهران نیز درهای خود را به روی علاقه‌مندان گشوده، خالی از لطف نیست كه به مناسبت این تلاقی (سال‌مرگ استاد و برگزاری نمایشگاه كتاب) چند اثر مهم از میان آثار استاد فروزانفر، معرفی شود.
** شرح مثنوی شریف
كتاب «مثنوی معنوی» مولانا جلال‌الدین محمد بلخی خراسانی، دریایی است آكنده از مرواریدهای حكمت و معرفت و عرفان و ادب و فرهنگ عامه و دین و مذهب و تاریخ. اهمیت و جایگاه والای این كتاب ارزشمند به گونه‌یی است كه از سده‌های گذشته تاكنون، بسیاری از اندیشمندان و ادبیان ایرانی و غیرایرانی كوشیده‌اند بر 6 دفتر مثنوی معنوی شرحی جامع و درخور بنگارند؛ شرح‌های كه هر یك قوت و ضعف‌هایی دارد.
«شرح مثنوی شریف» از استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، یكی از شرح‌های نگاشته شده بر مثنوی معنوی مولانا كه به گواهی بسیاری از استادان و بزرگان ادبیات فارسی، از بهترین شرح‌های مثنوی است.
استاد فروزانفر به تقریب سه سال و سه ماه پیش از پایان عمرِ گرانمایه خویش نگارش شرح خود بر مثنوی مولانا را آغاز كرد كه در این مدت توانست حدود سه هزار و 800 بیت از نخستین دفتر مثنوی را شرح دهد كه در قالب سه جلد منتشر شده است. ب
قیه این شرح ناتمام را البته یكی دیگر از بزرگان ادبیات فارسی، مرحوم استاد سید جعفر شهیدی، سامان داد و منتشر كرد.
این دیر اقدام كردن به كار مهمِ شرح مثنوی شریف هرچند موجب شد دست اجل، قلمِ شرح را به ناگزیری از دست استاد بستاند و شرحِ ارجمند او را ناتمام بگذارد، اما سبب شد فروزانفر بتواند شیره و عصاره همه آنچه را كه در سال‌ها مولاناپژوهی و تحقیق در شعر شاعران گوناگون و تعمق و تأمل در دیوان‌ها و كتاب‌های گوناگون ادب فارسی و عربی و نیز كتاب‌های حدیث شیعه و سنی به دست آورده بود، در جام «شرح مثنوی شریف» بریزد و اثری پدید آورد كه باوجود ناتمام ماندنش، دایره‌المعارفی را مانَد در موضوع‌های گوناگون.
توضیح جامع و كامل بسیاری از واژه‌ها و عبارت‌های دشوار؛ شرح اشاره‌ها و تلمیح‌های موجود در بیت‌ها؛ بررسی مأخذ حدیث‌ها و داستان‌ها و جستجوی حكایت‌های مشابه در متن‌های پیش از مولانا؛ و تحلیل و نقد حكایت‌ها و داستان‌ها، بخشی از ویژگی‌های «شرح مثنوی شریف»، اثر استاد بدیع‌الزمان فروزانفر است.
** كلیات شمس یا دیوان كبیر
دیگر اثر مهمی كه نام شكوهمند بدیع‌الزمان فروزانفر روی جلد آن درج شده، كلیات شعرهای مولاناست كه به نام‌های «كلیات شمس» و یا «دیوان كبیر» معروف شده. مرحوم استاد فروزانفر بیش از 10 سال از عمر خویش (از 1336 تا 1348) را پای تصحیح این دیوان حجیم (هم از دید ظاهر و هم از نظر باطن) گذاشت و در این راه حتی سوی چشم خود را هم تا حدی از دست داد.
در كار تصحیح دیوان كبیر مولانا دو تن از استادان برجسته زبان و ادبیات فارسی، مرحومان دكتر حسین كریمان و دكتر امیرحسن یزدگردی نیز در كار مقابله نسخه‌ها مرحوم فروزانفر را فراوان یاری داده‌اند كه البته استاد نیز در مقدمه خواندنی خود بر این دیوان، به‌شایستگی از این دو همكار خود یاد كرده و زحمت آنان را به مخاطبان شناسانده است.
تصحیح استاد فروزانفر كه بر اساس 11 نسخه خطی از دیوان مولانا صورت گرفته، بهترین، دقیق‌ترین و جامع‌ترین تصحیح از كلیات شمس یا دیوان كبیر مولاناست. این اثر 10 جلدی را كه شامل غزلیات، ترجیعات، تركیبات، رباعیات، فرهنگ نوادر لغات دیوان و فهرست‌ها می‌شود، انتشارات دانشگاه تهران و امیركبیر چند بار چاپ كرده‌اند.
** سخن و سخنوران
یكی از تألیف‌های گران‌بها و در عین‌حال دریغبرانگیز مرحوم استاد فروزانفر، كتاب ارجمند «سخن و سخنوران» است. گرانبهایی این اثر را هر كس كه آن را خوانده و در دست گرفته، به حتم دریافته است؛ اما بدین سبب آن را باید دریغبرانگیز بدانیم كه قرار بود این كتاب در چهار جلد مشتمل بر «ذكر شعرای خراسان و ماوراءالنهر»، «ذكر شعرای عراق و آذربایجان»، «ذكر شعرای شیراز و هندوستان» و ذكر نویسندگان» تألیف و منتشر شود كه متأسفانه كارِ آن ناتمام می‌ماند و تنها جلد نخستش به چاپ می‌رسد.
«سخن و سخنوران»، تذكره‌یی عالمانه است كه بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف آن را در 32 سالگی‌اش (1308) آغاز كرد. مؤلف در این كتاب، با دیده ریزبین و موشكافانه خود سرگذشت و نمونه‌یی از بهترین شعرهای 55 تن از شاعران بزرگ و متوسط و نیز كم‌تر شناخته شده ادبیات فارسی را از آغاز شعر دری تا سده ششم هجری تقدیم دیدگان مخاطبان كرده است.
در این كتاب از رودكی، كسایی، فردوسی، عنصری، ناصر خسرو، سنایی، مسعود سعد، انوری و خاقانی گرفته تا حنظله بادغیسی، ابوشكور بلخی، ابوالعباس ربنجنی، منجیك ترمذی، سمائی مروزی و عمادی، همگی به قلم شیرین و توانمند استاد فروزانفر معرفی شده‌اند.
مؤلفِ بزرگ این اثر آنچنان كه خود در مقدمه كتاب آورده، به هیچ روی به نوشته‌های انباشته از اغراق و گاه جانبدارانه و تملق‌آمیز صاحبان تذكره‌های فارسی توجه نكرده و هر شاعری را چه بانام، چه گمنام، با معیار عقلِ سختگیر خویش سنجیده و معرفی كرده و طی تألیف كتاب همواره این اصل را پیش چشم داشته كه «گذشتگان اگرچه بزرگند ولی حقیقت از همه چیز بزرگ‌تر است» (سخن و سخنوران؛ انتشارات زوّار، ص 12).
** شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری
یكی دیگر از كتاب‌های بسیار ارزشمند استاد فروزانفر، اثری است درباره شاعر عارف ایران زمین و شهید فتنه مغول، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری؛ مردی كه استاد فروزانفر در بند نخست مقدمه‌اش بر «شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری» درباره او به‌درستی نوشته است: «شیخ فریدالدین عطار نیشابوری از آن مردان مشهور و در عین‌حال ناشناخته ادبیات فارسی است و شاید چند تن دیگر از شاعران پارسی‌زبان نیز چنین باشند؛ زیرا اینان نه مرد روزگار خود و نه مرد روزگار ما، بلكه مرد زمان عصری هستند كه ممكن است تكامل بشر و علوّ انسانیت از این پس آن را به وجود آورد» (شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری؛ انتشارات كتاب‌فروشی دهخدا، ص یك).
روانشاد استاد فروزانفر تألیف این كتاب را كه جدای از مقدمه، 540 صفحه متن و 134 صفحه فهرست اعلام دارد، از سال‌های آغازین دهه سی آغاز كرد كه سرانجام در سال‌های 1339 و 1340 سامان گرفت.
استاد در این كتاب افزون بر پرداختن به زندگی و شخصیت عطار، چند اثر منظوم او را كه در انتساب آن‌ها به عطار شكی نیست، نقد و تحلیل كرده است. این منظومه‌ها عبارت است از «الهی‌نامه»، «منطق‌الطیر» و «مصیبت‌نامه». افزون بر این، استاد تكمله‌یی نیز بر داستان معروف «شیخ صنعان» كه در ضمن منطق‌الطیر مطرح شده، نوشته كه در این كتاب ارزشمند وجود دارد.
روی‌هم‌رفته این كتاب، منبعی بسیار ارزشمند است برای كسانی كه می‌خواهند عطار را به خوبی بشناسند و نیز سه منظومه مهم او را دریابند تا بدین‌وسیله با نگاه شیخ شهید نیشابور در سه اثر مهم منطق‌الطیر، الهی‌نامه و مصیبت‌نامه آشنا شوند و از این راه به سراغ اصل منظومه‌ها و نیز دیگر آثار عطار روند.
«شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری» را نخستین بار انجمن آثار ملی چاپ كرد و پس از آن انتشارات كتاب‌فروشی دهخدا به چاپ آن میان بست و پس از انقلاب نیز انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دوباره آن را بازنشر كرد.
** دیگر آثار استاد فروزانفر
علامه فروزانفر را به جز این چند اثر، آثار مهم دیگری نیز هست. كتاب‌هایی كه همه با سرمایه عمر و سلامتی و جوانی بزرگ‌مردی چون او پدید آمده و ماندگار شده است.
از میان تصحیح‌های استاد فروزانفر می‌توان از تصحیح «فیه مافیه» مولانا، «دیوان اشرفی قزوینی»، «معارف بهاءولد» و «معارف برهان‌الدین محقق ترمذی» نام برد.
«رساله در تحقیق احوال و زندگی مولانا جلال‌الدین محمد، مشهور به مولوی»، «تاریخ ادبیات ایران، بعد از اسلام تا پایان تیموریان» و «فرهنگ تازی به پارسی» نیز از دیگر آثار ارزشمند استاد فروزانفر است.
این بزرگ‌مرد فرهنگ و ادب ایران همچنین ترجمه كاملی را از قرآن كریم به انجام رسانده كه هنوز چاپ نشده است. ترجمه «رساله قشیریه» از دیگر ترجمه‌های استاد است.
استاد فروزانفر 57 سال است كه این دنیا را ترك كرده و در جوار رحمت خداوند مهربان آرمیده است اما آثار گران‌سنگی كه از خود برجای نهاده، هر روز و هر سال نامش را در دل و خاطر مردمانِ این سرزمین زنده نگاه داشته و تازه می‌كند؛ و چه مناسب سروده است سعدی بزرگ در حق مردانی چون خود و چون فروزانفر كه:
«سعدیا مرد نكونام نمیرد هرگز / مرده آن است كه نامش به نكویی نبرند».
میزگرد و گزارش**3067** 2023
خبرنگار: امیرحسین دولتشاهی ** انتشار: لطیف نكوئی
تهران- ایرنا- استاد فروزانفر 57 سال است كه این دنیا را ترك كرده و در جوار رحمت خداوند مهربان آرمیده است اما آثار گران‌سنگی كه از خود برجا نهاده، هر روز و هر سال نامش را در دل و خاطر مردمانِ این سرزمین زنده نگاه داشته و تازه می‌كند.