خیام؛ حكیم و ریاضیدانی مبتكر در گستره تمدن اسلامی

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در سال های پایانی سده چنجم هجری قمری در نیشابور دیده به جهان گشود. بعدها در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم مختلفی را فرا گرفت و اینگونه در فلسفه و ریاضی تبحر یافت.

این حكیم به قصد سمرقند، نیشابور را ترك كرد و در آنجا با پشتیبانی «ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد» قاضی القضات سمرقند اثر برجسته خود را در جبر تألیف كرد. سپس به اصفهان رفته و با حمایت «ملك شاه سلجوقی» و وزیرش «خواجه نظام الملك» به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف در رصد خانه ای كه به دستور ملكشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیق های نجومی پرداخت كه حاصل آن اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی بود.

دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین برانگیزی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی كرد و سپس با استفاده از ترسیم های هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی كلی ارایه كند.

استعداد شگرف این دانشمند سبب شد كه در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های كوتاهی در زمینه هایی چون مكانیك، هیدرواستاتیك، هواشناسی، نظریه موسیقی و ... بر جای مانده است.

اما گذشته از همه اینها، بیشتر شهرت خیام در جهان به دلیل رباعیات است كه نخستین بار توسط «فیتز جرالد» به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شكسپیر، دانته و گوته قرار داد.

رباعیات خیام به علن ترجمه تا حدودی اشتباه محل بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه او شده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می كنند، در حالی كه برخی دیگر بر این اعتقادند كه اندیشه های واقعی خیام عمیق تر از آن است كه با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد.

این شاعر و دانشمند پس از عمری پربار در نیشابور به جاودانگی پیوست و با درگذشت او یكی از درخشان ترین صفحه های تاریخ اندیشه در ایران بسته شد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت حكیم عمر خیام با «جعفر آقایانی چاوشی» عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات به گفت وگو پرداخت.

**خیام؛ ریاضیدان، فیلسوف
آقایانی چاوشی با اشاره به روز بزرگداشت خیام گفت: چنین روزهایی كه به نام بزرگان این سرزمین كهن نامگذاری می شود سنت بسیار حسنه و خوبی است تا بیشتر ایرانی ها شناخت بهتر و دقیق تری نسبت به این چهره های فرهنگی كشور داشته باشند كه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی كه این سنت حسنه رشد خوبی داشته و بزرگداشت هایی برای چهره های علمی و فرهنگی ایران گرفته می شود در صورتی كه در گذشته مردم آشنایی بسیار كمی با این شخصیت ها داشتند و تحقیق های كمی درباره آنها انجام می شد.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف اظهار داشت: خیام از چند جنبه اهمیت دارد؛ نخست اینكه یكی از ریاضیدانان بزرگ و مبتكر ایرانی است كه نظریه های بدیعی در علم جبر دارد. همچنین او فیلسوف نیز است. چرا كه ما ریاضیدان فیلسوف در ایران بسیار كم داریم، تنها «خواجه نصیرالدین طوسی» می‌ تواند در این زمینه با خیام برابری كند. در اروپا نیز تنها «دكارت» و «لایبنیتس» هستند كه در آن واحد فیلسوف و ریاضیدان به شمار می ‌روند.

**ناشناخته بودن سیمای راستین خیام
پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات خیام را از جمله علما و حكمایی دانست كه زندگی و افكارش در هاله از سوء تعبیر پنهان شده است و بیان داشت: تاكنون كتاب ها و مقاله های بسیاری درباره افكار و اندیشه های او نوشته شده اما هنوز سیمای او به درستی برای مردم شناخته شده نیست و این هم نمودار شخصیت مظلوم خیام است كه هر فردی او را از دریچه ذهن خود و یا از روی بعضی از رباعی های مبتذل كه به ناحق به این شاعر منسوب شده تفسیر می كنند. از این رو چهره ای كه از این دانشمند به مردم شناسانده شده با واقعیت آن بسیار دور است.

وی در ادامه افزود: خیام در اوقات فراغت و یا دل فشردگی رباعی می سروده است. حتی انتخاب قالب رباعی نیز برای این منظور باز از همان زندگی آشفته آن روزگار حكایت می كند. در رباعی های اصیل او پختگی ادبی و اندیشه ژرف فلسفی نهفته است كه آنها را از رباعی های مبتذل منسوب به وی ممتاز می كنند.

**درخشش خیام در تمدن اسلامی
آقایانی چاوشی یادآور شد: خیام در عصر انحطاط علوم در تمدن اسلامی درخشید. زمان حیات او مصادف با زمان سلطنت سلجوقیان در ایران است و كه در این عصر بر‌خلاف زمان آل بویه علوم عقلی راه انحطاط پیمود. در این عصر همچنین مبارزه با فلسفه آغاز شد. اهمیت خیام در همین است كه در چنین اوضاع و احوال ناهنجار باز هم به كارهای علمی مشغول بود. البته در زمان او به علت همین وضعیت خفقان آور، دیگر از علم و تولید علم خبری نبود و خیام را باید تنها چهره شاخص این عرصه دانست؛ چرا كه همه دانشمندان آن زمان هم تعدادشان از شمار انگشتان دست تجاوز نمی‌كرد.

**انتساب نوروز نامه به خیام
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به ویژگی های كتاب «نوروز نامه» یادآور شد: عده ای از نویسندگان با هدف هایی مشخص شده این كتاب را منسوب به خیام دانسته اند در صورتی كه نه نوروز نامه و نه چند رباعی مبتذل هیچ یك از طبع آن حكیم نیشابوری تراوش نكرده؛ چرا كه مضمون و محتوای آن اغلب غیرعلمی بوده است. بنابراین سزاوار نیست كه عده ای از روی بی خردی و نادانی و به علت هایی خاص این مرد بزرگ را در راستای هدف های بیگانگان كه می خواهند شخصیت های علمی و فرهنگی ما را كم رنگ كنند، خیام را از مقام بلندی كه در علم، حكمت و نجوم داشته است به زیر بكشند.

در زمان خود خیام هیچ اثری از این رباعی هایی كه اكنون به او منتسب می شود خبری نیست و حدود یك قرن بعد تعدادی از تارخ نگاران این رباعی ها را منسوب به این حكیم می دانند كه نمی توان هیچ نسبتی میان این شعرها با اندیشه خیام برقرار كرد.

**خیام؛ مومن و متعهد به احكام اسلام
پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات بیان داشت: عده ای می خواهند از خیام شخصیتی شكاك و لذت پرست بسازند و بعضی از تحلیلگران در شعرهای او نوعی تصوف نمایان می كنند در صورتی كه این حكیم بر اثر عقل گرایی كه داشت عده ای از صوفیان افراطی و مردم ساده اندیش را با خود دشمن كرده بود. حال اینكه رسایل فلسفی خیام برعكس این نظرها نشان می دهد و به استناد منابع معتبر تاریخی او در زمان زندگی فردی مومن و متعهد به احكام اسلام بود.

** نظریه معادلات درجه سوم خیام
آقایانی چاوشی به نقش علمی خیام در ریاضی اشاره كرد و یادآور شد: نظریه معادلات درجه سوم به خیام تعلق دارد كه در تاریخ ریاضیات از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چرا كه او با این نظریه مشكل بزرگی را در علم ریاضی حل كرد. به این ترتیب وی راه‌ حل همه نوع معادله درجه سوم را با كمك مقاطع مخروطی ارایه داد و در تعداد جواب‌ های این معادله‌ ها نیز بحث كرد.

وی در ادامه افزود: خیام در هندسه نیز دست به ابتكار زد، یعنی در رساله ای كه در نقد اصل پنجم اقلیدس(اصل توازی) نوشت بر این باور بود كه این اصل، وضوح چهار اصل دیگر وی را ندارد، بنابراین نباید آن را «اصل موضوع» تلقی كرد.

**انس و علاقه خیام به دنیا و مخلوقات
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف گفت: رباعی های اصیل خیام نشان می دهد كه او زندگی را دوست داشته و به آن عشق می ورزیده است و از كوتاهی زندگی گلایه داشته و آرزو كرده كه ای كاش انسان ها نیز مانند گیاهان پس از مرگ بار دیگر به این جهان می آمدند و زندگی را از نو آغاز می كردند و این تفكر نشان دهند انس و علاقه آدمی با دنیا و مخلوقات آن است و هیچ ارتباطی با كفر و بی ایمانی ندارد.

**جعلی بودن بسیاری از رباعی های منتسب به خیام
پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات در پایان اظهار داشت: چیزی كه خیام را مشهور كرد پیدایش تعدادی رباعی بود كه در چند كتاب تاریخی و عرفانی قدیم به او منسوب شده است و بعدها هم پیدایش نسخه های خطی شامل شماری از این رباعی ها منسوب به او، به شهرتش دامن زد و از او یك شاعر معروف در ایران پدید آورد. حال آن كه خیام در زمان حیات خود بیشتر از آن كه یك شاعر باشد ریاضیدان، منجم و فیلسوف بود. اما چون خود وی دفتری از اشعارش را گردآوری نكرده است باید رباعی هایی را به خیام منتسب دانست كه با روحیه یك فیلسوف و ریاضیدان و فقیه بزرگی چون او همسان باشد. متأسفانه بیشتر رباعی ها كه در كتابفروشی ها به نام خیام معروف هستند مبتذل و جعلی بوده و امروزه پژوهشگران ثابت كرده‌ اند كه نمی توان آنها را زاییده فكر این فیلسوف دانست.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9370**2002**9131