كودتای ٢٨ مرداد 1332 خورشیدی كه با همكاری «سازمان سیا» و سازمان اطلاعات سری انگلیس مشهور به «ام‌آی 6» و عناصری در ارتش ایران انجام شد، دولت محمد مصدق را سرنگون كرد. این كودتا از بحث برانگیزترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار می رود و صف بندی های سیاسی جدی میان طیف های مختلف درباره آن وجود دارد كه در طول زمان و با انتشار اسناد مختلف نقاط مبهمی از دخالت بیگانگان در این كودتا روشن شده است.
نگاهی به اسناد و منابع تاریخی نشان می دهد كه كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی در ایران اگر چه در داخل كشور نیز زمینه هایی داشت اما دولت های انگلیس و آمریكا به صورت مستقیم در آن نقش داشتند زیرا در اسفند 1329 خورشیدی و با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت انگلیس تلاش كرد تا منافع از دست رفته خود را دوباره به دست آورد به همین دلیل به فعالیت گسترده در داخل و خارج ایران برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن پرداخت.
انگلیس به منظور بازگرداندن وضعیت گذشته و انحصاری خود بر نفت به اقدام به «تحریم خرید نفت از ایران، تعقیب قضایی خرید از ایران، فراهم كردن اسباب كودتا، جلب عملیات و همكاری آمریكا و كاهش پایگاه مردمی دولت مصدق» كرد.
سرانجام پس از تصویب طرح مشترك انگلیس و آمریكا برای سرنگونی دولت مصدق، سفارت آمریكا به همراه عوامل انگلیس، مسوولیت اجرای آن را بر عهده گرفتند. هر چند طرح نخست كودتا در 25 مرداد 1332 با شكست روبه رو شد اما عملیات دیگری برای اجرای یك كودتای تازه آغاز شد و سرانجام در غروب 28 مرداد 1332 كودتای آمریكاـ انگلیس به وقوع پیوست و دولت محمد مصدق سقوط كرد.
البته این دخالت ها تا مدت ها از طرف دولت های خارجی مخفی نگاه داشته شد تا اینكه وزارت امور خارجه آمریكا برای نخستین بار در 15 ژوئن 2017 میلادی برابر با 25 خرداد 1396 خورشیدی كتاب اسناد مرتبط با كودتای 28 مرداد را منتشر كرد كه در این اسناد به وقایع سال های 1951 تا 1954 میلادی(1329 تا 1332 خورشیدی) می پردازد و حوادث پیش از كودتا، عملیات سرنگون كردن دولت مصدق و وقایع پس از آن را در بر می‌گیرد.
پیش از این موضوع نیز در 2013 میلادی سازمان سیا با خارج كردن اسنادی از طبقه بندی محرمانه به نقش خود در آن كودتا اعتراف كرده بود.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در سالروز وقوع كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی به منظور بررسی این رویداد تاریخی با «مجید تفرشی» تاریخ نگار، سندپژوه در آرشیو ملی بریتانیا و تحلیلگر تاریخ معاصر ایران و «علی ططری» رییس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی به گفت وگو پرداخته است.
** واكاوی اسناد كودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق
تفرشی در پاسخ به این پرسش كه آمریكا در كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی، چه نقشی داشت، گفت: مساله جنبش ملی شدن صنعت نفت، حوادث مختلف در دولت محمد مصدق، روند حوادث منتهی به سقوط دولت، كودتای 28 مرداد و نقش دولت آمریكا در این موارد در 64 سال اخیر، بازتاب های مختلف و روایت های متناقضی در میان محققان داخلی و خارجی داشته است. پژوهشگران داخلی با توجه به نوع نگاه خویش به بررسی نقش آمریكا در این مقوله پرداخته اند. در حالی كه روایت تاریخی چهار دیدگاه چپ‌گرا، سلطنت طلب، مذهبی و ملی در طول دهه های اخیر دچار دگردیسی شده و تغییراتی یافته است و هر یك از این چهار نوع نگاه، روایتی متفاوت از دیگران را ارایه می‌كند.
تاریخ نگاری چپ گرا معتقد بود دولت مصدق به دلیل محافظه كاری در برابر دربار و حامیان غربی آن و بی اعتنایی به همسایه شمالی، نتوانست مانع نفوذ خارجی شود و عوامل سازمان سیا آمریكا و سازمان اطلاعات و جاسوسی انگلیس دلایل و مجریان اصلی سقوط دولت مصدق و وقوع كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی بودند و همه عناصر داخلی موثر در مسیر سرنگونی دولت مصدق نیز دست نشانده آمریكا تلقی می‌شدند. این نگاه تا میزانی در تاریخ نگاری ملی‌گرا نیز وجود دارد. با این تفاوت كه در این نحله از تاریخ نگاری، محمد مصدق و دولت او، به طور كلی عاری از هرگونه اشتباه و رفتار غلط بود و اگر دخالت نیروهای بریتانیایی و آمریكایی و مزدوران آنان نبود، این دولت با موفقیت و اقتدار به راه خود در جهت تثبیت ملی شدن صنعت نفت ادامه می داد. در این نوع نگاه همه مخالفان و منتقدان مصدق وابسته به بیگانگان تلقی می‌شوند.
این تحلیلگر تاریخ معاصر با بیان این كه از منظر تاریخ نگاری مذهبی دولت مصدق بیشتر بر پایه اشتباه ها و كوتاهی های خود سرنگون شد، تصریح كرد: دخالت خارجی وقتی توانست محقق شود كه دولت به ویژه در نیمه دوم خود به متحدان بانفوذ و مقتدر مذهبی اولیه خود و عموم مردم طرفدار آن پشت كرد و نزدیك شدن تدریجی به نیروهای چپ، راه خودسری در پیش گرفت. دخالت نیروهای خارجی از نظر تاریخ نگاری سلطنت طلب یا وجود نداشته است و اگر برای تقویت نیروهای داخلی مخالف مصدق وارد شد، نقش بنیادین و تاثیرگذاری در روند سقوط او نداشت و درباره آن اغراق صورت گرفته است و مردم در اعتراض به سوء نیت و عملكرد غلط دولت مصدق و ادامه غیرقانونی آن در روزهای 25 تا 28 مرداد 1332 خورشیدی قیام كردند و به طور كلی كودتایی هم علیه آن دولت رخ نداده است.
چنان كه ملاحظه می‌شود، در میان محققان نگاه یكسانی درباره روند سقوط دولت مصدق و نقش آمریكا وجود ندارد. با وجود این، تاریخ نگاری ملی‌گرا وجه غالب تاریخ نگاری جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و كودتای 28 مرداد محسوب می شود.
این تاریخ نگار با اشاره به اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریكا درباره كودتای 28 مرداد، اظهار داشت: این كتاب یك هزار صفحه ای از اسناد در واقع مجموعه دومی از گزارش های مختلف رسمی دولتی آمریكا به شمار می رود كه شامل تحول های ملی شدن صنعت نفت، دولت مصدق و كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی می شود. در این مجموعه اسناد به روند «دگرگونی های داخلی، شكل گیری و آرایش نیروهای سیاسی و عناصر تاثیرگذار بر آن، روند تطور نگاه آمریكا و شریك انگلیسی آن، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در معادله های داخلی و خارجی، بن بست مذاكره های نفت و رسیدن به تصمیم‌گیری ها در واشنگتن برای تغییر دولت مصدق و تلاش برای اعمال نفوذ بر این تحول ها و یارگیری در جناح های داخلی» پرداخته شده است.
وی در ارتباط با اهمیت و ویژگی های این اسناد یادآور شد: اسناد مختلف این مجموعه نیز مانند همه اسناد دولتی، بنا به دقت، دامنه، عمق و اعتبار خبری و تحلیلی آن از بُعد استنادی یا گمانه زنی از ارزش یكسانی برخوردار نیستند. از این نظر، نباید همه این گزارش ها را به صورت یكسان فاقد ارزش یا با ارزش بالا دانست. در واقعه نباید از نظر اعتبار و اهمیت درباره آنها به یك شكل قضاوت كرد. ضمن آن كه این اسناد تاریخی بیش از آن كه در كل نگاه به مساله تاثیرگذار باشند، در جزییات حوادث مهم و حایز اهمیت هستند.
تفرشی درباره محتوای اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریكا، بیان داشت: در این اسناد به طور كلی به «سیر تحول های داخلی، نقش احزاب، گروه های تاثیرگذار سیاسی و اجتماعی، ارتباط دولت مصدق با گروه های متحد و منتقدان وی، نقش مطبوعات موافق و مخالف دولت، اصناف، روحانیت، نقش ادوار شانزدهم و هفدهم مجلس شورای ملی در موضوع ملی شدن نفت، دولت مصدق تا انحلال مجلس، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در تلاش برای تضعیف و رویارویی با دولت مصدق، تغییر تدریجی نگاه روحانیت و جامعه سنتی هوادار آن به روند كار دولت و آماده سازی شرایط مختلف برای تسریع در روند سقوط دولت» بررسی شده است. در گذشته كلیات این حوادث در موارد مختلف آشكار بود اما جزییاتی كه در این اسناد وجود دارد، برای تكمیل تاریخ نگاری این حوادث مهم هستند.
این تحلیلگر تاریخ معاصر اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریكا را فرصتی مناسب برای احقاق حق ایران در مجامع بین المللی توصیف كرد و افزود: مطالعه این اسناد و دیگر نمونه های مشابه آن، می تواند اهمیت تلاش برای شكل دادن و تاثیرگذاری در نظرهای تاثیرگذار خارجی در تعامل ها و تقابل های ایران با دیگر كشورها به ویژه جناح متحد آمریكا را نشان دهد. دولت مصدق، به طور كلی به ویژه در نیمه دوم به دلیل شدت گرفتن درگیری ها و بحران های داخلی، برخلاف نیمه نخست از توجه به تعامل با سیاستمداران غربی، نخبگان سیاسی و علمی، رسانه های بین المللی و افكار عمومی در جهان غافل ماند.
لزوم توجه دقیق به روند تغییر آرایش قدرت در عرصه جهانی از دیگر درس های این مجموعه است. تغییر ناگهانی هیات حاكمه در سه قدرت جهانی، روی كار آمدن «دوایت آیزنهاور» و جمهوری خواهان در آمریكا، روی كار آمدن مجدد «وینستون چرچیل» و محافظه كاران در بریتانیا و مرگ «ژوزف استالین» و آغاز نبرد قدرت در اتحاد جماهیر شوروی، مسایل مهم و تاثیرگذاری بودند كه دولت مصدق به اندازه لازم و كافی به آنها توجه نكرد. از طرف دیگر، این اسناد نشان می دهد كه چگونه از یك طرف دولت مصدق با مماشات نكردن با نیروهای منتقد در عمل راه را برای دخالت خارجی تسهیل كرد و از جهت دیگر، رسیدن مخالفان و منتقدان داخلی به این نتیجه كه دولت حاكم باید به هر هزینه ای سرنگون شود، چگونه می تواند به منافع ملی لطمه بزند و باز راه را برای دخالت خارجیان در حوادث داخلی كشور تسهیل و تسریع كرد.
** واكاوی كودتای بیست و هشتم مرداد
علی ططری نیز درباره كودتای 28 مرداد و نقش نفت در تاریخ معاصر ایران، گفت: ملی شدن صنعت نفت ایران موافقان و مخالفانی در داخل و خارج از كشور داشت. هواداران سیاست انگلیس از مهمترین مخالفان داخلی ملی شدن نفت بودند. در صدر مخالفان خارجی دولت انگلیس قرار داشت كه با ملی شدن صنعت نفت منافع سرشار خود را در ایران از دست داده بود؛ منافعی كه از زمان كشف نفت در ایران نصیب انگلیس شده بود، هر چند سهم كمی به دولت ایران پرداخت می شد اما با نگاهی به اسناد آرشیوی كه در كشور وجود دارد این حقیقت تلخ به دست می آید كه گاهی آن دولت قایل به همان سهم كم هم نبود.
رییس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی در خصوص زمینه های شكل گیری كودتای بیست و هشتم مرداد، اظهار داشت: از مهمترین كشورهای صحنه گردان این كودتا دولت انگلیس و آمریكا بودند. دولت انگلیس بعد از ملی شدن صنعت نفت به دنبال تضعیف دولت ملی در داخل و در مجامع بین المللی بود. چون سال های 1329 خورشیدی به بعد دوران اوج اتحاد ملی (مذهبیون و ملی گراها) بود، دولت انگلیس نتوانست از لحاظ داخلی دولت مصدق را تضعیف كند از این رو در زمینه خارجی دست به كار شد و شكایت خود را به دیوان بین المللی لاهه برد اما در این امر موفقیتی كسب نكرد، زیرا مصدق با زیركی تمام بیان كرد كه شركت نفت ایران و انگلیس یك شركت غیر دولتی به حساب می آید و درگیری میان دولت ها نیست و این دیوان صلاحیت برای رسیدگی به این شكایت ندارد. موفقیت دولت ملی در مجامع بین المللی سبب شد تا دولت بریتانیا با استفاده از تجربه حضور در منطقه و نفوذی كه در ایران داشت به كودتا علیه این دولت دست بزند.
وی در ادامه با اشاره به این كه دولت آمریكا نیز به بهانه جلوگیری از خطر كمونیسم زمینه ساز این كودتا شد، بیان كرد: با جنگ جهانی دوم و بلوك بندی در دنیا، كه در صدر بلوك شرق شوروی و در بلوك غرب چهره نوظهور ایالت متحده آمریكا قرار داشت، ایران به دلیل موقعیت سوق الجیشی خود برای این دولت ها حایز اهمیت بود. دولت آمریكا در اسناد سازمان سیا و دیگر اسناد خود دخالت در كودتا را می پذیرد و دلیل اصلی این دخالت را خطر شوروی و رخنه كمونیسم می داند و این امر را به عنوان بخشی از سیاست های خارجی آمریكا به رسمیت شناخته است كه همین امر نقطه آغازین جنگ سرد در سال های بعدی شد. هر چند نباید از نظر دور داشت كه دولت آمریكا به دنبال فرصتی بود تا از منافع سرشار طلای سیاه ایران استفاده كند.
علی ططری ضمن اشاره به زمینه های داخلی شكل گیری كودتای بیست و هشتم مرداد تصریح كرد: از دیگر عواملی كه باعث ایجاد كودتا شد اقدام های مصدق و عناصر اصلی جبهه ملی بود. جبهه ملی و شخص مصدق در محاسبات سیاسی خود دچار اشتباهاتی شدند. از جمله اینكه در انتخابات مجلس هفدهم دولت مصدق نتوانست مدیریت توانمندی از خود نشان دهد و همین امر دست مخالفان را در انتخابات باز گذاشت. همچنین لایحه افزایش اختیارهایی كه مصدق تقدیم مجلس كرد، اختلافاتی را به وجود آورد.
رییس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی در ارتباط با دلایل انتخاب سرلشكر زاهدی برای انجام دادن كودتا، پس از اشاره به حضور زاهدی در نهضت های مختلف مانند نهضت جنگل و دیگر نهضت ها، یادآور شد: زاهدی شخصیت پیچیده ای داشت؛ چه از زمانی كه حاجعلی رزم آرا رییس ارتش بود و چه هنگامی كه در مجلس از نهضت ملی هواداری می كرد. دوره ای در هیات وزیران مصدق قرار داشت و دوره ای دیگر به دشمن قسم خورده وی تبدیل شده بود. با اعدام انقلابی رزم آرا قدرت زاهدی به عنوان چهره نظامی در كشور مطرح شد؛ یك چهره نظامی بسیار قوی كه توجه دولت های انگلیس و آمریكا را جلب كرد.
علی ططری درباره نتیجه كودتای بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی گفت: در هنگام وقوع این كودتا جامعه ایران هنوز به پختگی و خرد جمعی نرسیده بود. از این رو كودتای 28 مرداد یكی از عوامل بستر ساز مبارزه های بعدی مردم ایران علیه حكومت پهلوی شد. محمدرضا پهلوی بعد از كودتا قدرتش زیاد شد و ساختار دیكتاتوری خود را تشدید كرد. همچنین از این زمان به بعد نفوذ آمریكا در ایران بیشتر شد و چتر حمایتی خود را بر سر حكومت پهلوی ایجاد كرد كه همین عوامل زمینه ساز به وجود آمدن نارضایتی در سطح وسیع جامعه شد.
رییس مركز اسناد مجلس شورای ملی در پایان گفت: هر چند بخشی از جامعه ایران با انجام دادن كودتای بیست و هشتم مرداد همراه شدند اما به تدریج عده زیادی از آنها به اشتباهات خود پی برده و سعی كردند در اتفاق های بعدی آن را جبران كنند.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9370**2059**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.
تهران- ایرنا- كودتای ۲۸ مرداد به عنوان یكی از سرنوشت‌سازترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران محسوب می شود. كودتایی كه شیرینی نهضت ملی شدن صنعت نفت را در كام ملت ایران تلخ كرد و با تثبیت حاكمیت رژیم پهلوی تا چندین سال دیگر، بهانه ای را برای نفوذ و حضور قدرت های خارجی در این سرزمین فراهم آورد.
