گردشی در سایت های نطنز و اراك /محدودیت هایی كه فرصت شد

به گزارش ایرنا، جمعی از خبرنگاران و اصحاب رسانه در گردشی دو روزه از مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن نطنز و كارخانه آب سنگین و راكتور تحقیقاتی خنداب اراك بازدید كردند. آنچه خبرنگاران مشاهده كردد تداوم فعالیت های صنعت هسته ای و چشم انداز امیدوار كننده این صنعت بود.
اگرچه در حال حاضر دو سوم سانتریفیوژهای سایت شهید احمدی روشن در حال فعالیت است با این حال امروز به واسطه ظرفیت های ایجاد شده از برجام، چشم انداز روزهای بهتری در صنعت غنی سازی به عنوان یكی از مهم ترین بخش های چرخه تامین سوخت هسته ای دیده می شود.
متخصصین صنعت هسته ای امروز تحقیق بر روی ماشین های مدرن تر و به روزتر سانتریفیوژها را در دستور كار خود دارند كه ظرفیتی به مراتب بالاتری از نسل اول این ماشین ها دارند. نكته مهم این كه این ماشین ها با ابتكار و قابلیت های دانشمندان صنعت هسته ای فرآیندی بومی را طی می كنند و همین امر نقطه قوت ایران در تعاملات بین المللی به شمار می رود .
با توجه به این كه رسیدن هر سانتریفیوژ از ایده به مرز صنعتی شدن حدود 10 سال زمان می برد، می توان گفت مذاكره كنندگان هسته ای ایران ابتكارات هوشمندانه ای برای فرصت سازی از محدودیت های برجام داشته اند.
بازطراحی راكتور آب سنگین اراك و مشاهده این راكتور از آنجا برای اصحاب رسانه اهمیت داشت كه منتقدان برجام تبلیغات منفی بی سابقه ای بر علیه مذاكره كنندگان كشورمان ساماندهی كردند. در حالی كه منتقدان تصاویری فتوشاپ از این مخزن كه با بتن پر شده در شبكه های اجتماعی و سایت ها منتشر می كردند و یكی از منتقدان سر سخت دولت در مجلس شورای اسلامی در عباراتی تهدید آمیز مدیران صنعت هسته ای را به دفن كردن در بتن تهدید می كرد.
روز یكشنبه نمایندگان رسانه ها در این بازدید از نزدیك دیدند كه مخزن این راكتور با بتن پر نشده، طراحی مفهومی بازطراحی راكتور به پایان رسیده است و یك ماه قبل طراحی تفصیلی آغاز شده و فرآیند بازطراحی در مسیر طبیعی خود به پیش می رود.

**روز نخست؛ بازدید از مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن
غنی سازی بخشی از چرخه سوخت هسته ای است كه شامل اكتشاف تامین منابع اولیه فعل و انفعالات شیمیایی و جداسازی ایزوتوپ هاست. معمول ترین روش جداسازی سانتریفیوژهای گازی است. در ایران سایت مجمتع غنی سازی شهید احمدی روشن نطنز مهم ترین مركز غنی ساززی كشور است. سایت فردو به علت ویژگی های توپوگرافی كه در زمینه پدافند دارد، حائز اهمیت است و ظرفیت نصب سانتریفیوژها در آن در حد پایلوت است به طوری ظرفیت نطنز 17 برابر ظرفیت سایت فردو است.در واقع هدف اصلی سایت فردو پشتیبانی از نطنز است.
مهم ترین ویژگی غنی سازی سرعت بالای روتورهای سانتریفیوژهایی است كه به واسطه این سرعت بالا ایزوتوپ ها از هم جدا می شود، این روتورها باید در شرایط خلاء فعالیت كنند.
در سالیان گذشته بازیگران جهانی به دنبال این بودند فناوری غنی سازی دست ایران نرسد و اگر در این صنعت دستاوردهایی حاصل شده نتیجه تلاش متخصصین ایرانی است حتی موارد متعددی از خرابكاری های تعمدی در صنعت هسته ای ایران كشف شده است. در حال حاضر بخش عمده صنعت غنی سازی در كشور بومی شده و یا در مراحل نهایی است و یا ماشین آلات آن ساخت داخل است.
هدف اصلی از راه اندازی سایت نطنز تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر است. آنچه قبل از برجام در مجتمع شهید احمدی روشن نطنز وجود داشت سانتریفیوژهای نسل اول بودند و اگر این مجتمع با تمام ظرفیت كار می كرد یك سوم نیاز سالانه نیروگاه بوشهر تامین می شد. در واقع برای تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر سه مجموعه مانند سایت نطنز نیاز بود.
در این شرایط گلوگاه ما در این صنعت بهره گیری از سانتریفیوژهای نسل جدید است، به منظور عبور از این گلوگاه سازمان انرژی اتمی در تلاش است سانتریفیوژهای نسل اول را با سانتریفیوژهای پیشرفته تر به ویژه سانتریفیوژهای IR8 جایگزین شود. ظرفیت ماشین های IR8 ، بیست برابر ماشین های IR1 است و در صورت جایگزینی این ماشین ها سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر و چند نیروگاه دیگر را می توان تامین كرد.
نقشه راهی كه در سازمان انرژی اتمی تعریف شده این است كه هم از لحاظ فناوری و هم زمان مناسب عملا نیازهای مد نظر صنعت هسته ای را تامین كند و متخصصین صنعت هسته ای كشور اعتقاد دارند هرگونه تعلل در تحقیق و توسعه ماشین های نسل های جدید تبعات جدی برای این صنعت در سال های آینده خواهد داشت.
به گفته مدیران مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن متخصصین كشور در طراحی و ساخت ماشین های نسل جدید به مبانی دست یافته اند و فرآیند كاری متخصصین ایرانی فراتر از مهندسی معكوس و كپی سازی است كما این كه نمونه سانتریفیوژهای ایرانی در هیچ جای دنیا نیست و غیر از نمونه های نسل اول و دوم ابعاد و مشخصات بقیه نمونه های ایرانی با هیچ نمونه خارجی قابل قیاس نیست البته اطلاعاتی هم در این زمینه از كشورهای دیگر در دست نیست و كشورهای دارنده این تكنولوژی اطلاعات خود در این زمینه را در اختیار هر كسی قرار نمی دهند.

**سانتریفیوژهای نسل اول ما را به اهداف نمی رساند
در حال حاضر با توجه به محدودیت های پیش بینی شده در برجام گازدهی به تعدادی از ماشین ها كم شده كه این تعداد قابل توجه نیست تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر در سالهای اولیه راه اندازی برعهده روسیه است در عرصه تامین سوخت صنعتی باید پكیج مورد نیاز را تامین كنیم و محدودیت های برجام را در نظر بگیریم و با ماشین های IR1 اتفاقی در این زمینه رخ نمی دهد و حتما باید جهشی در زمینه بازدهمی پیش بیاید.
سازمان انرژی اتمی به دلایل محدودیت های این نسل به دنبال ارتقای ماشین ها بوده كه مدلهای مختلف آن در حال ساخت است .این ماشین ها از نظر كنترل پذیری به مراتب شرایط بهتری در مقایسه با ماشین های نسل اول برخوردارند.
متخصصین صنعت هسته ای ایران در دوره زمانی پیش بینی شده در برجام توان خود را بر بهبود كیفی و زیرسیستم ها و كارهای توسعه ای متمركز كرده اند تا بعد از رفع محدودیت های برجامی سانتریفیوژهای با فناوری بالاتر را آماده بهره برداری شوند نباید فراموش كرد كه به طور معمول در دنیا هر سانتریفیوژ برای طی مسیر از ایده به مرز صنعتی شدن 10 سال زمان می برد بنابراین آنچه در برجام تكلیف شده با آنچه از نظر علمی با توسعه سانتریفیوژ مقرر شده منطبق است.
كارشناسان صنعت هسته ای كشور برای از دست ندادن فرصت به طور همزمان كار بر چند سانتریفیوژها را پیش می برند و حتما در مرحله صنعتی سازی به دستاوردهای بهتری دست خواهد یافت. در عین حال اگر به هر دلیل برجام نقض شود، جمهوری اسلامی ایران آمادگی كامل برای برگشت به شرایط قبل را داراست.

** در پنج روز توان تولید اورانیوم 20 درصد را داریم
در حال حاضر ظرفیت غنی سازی 20 درصد در فردو وجود دارد و این صنعت آمادگی دارد در مدت 5 روز اورانیوم 20 درصد را تامین كند. در این مجتمع هزار و 44 سانتریفیوژ وجود دارد كه در قالب سه دسته 350 تایی است، 350 ماشین در حال چرخش است، 350 ماشین دیگر به خلاء وصل است و نمی چرخد و 350 تای دیگر وصل نیست در واقع از سه یونیت مستقر در فردو دو یونیت فعالیت می كند. این در حالی است كه در سایت شهید احمدی روشن نطنز در حال حاضرپنج هزار و 40 سانتریفیوژ در حال فعالیت هستند.
به گفته مدیران مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن پیش از این متخصصین صنعت هسته ای روی زنجیره ها تمركز كرده بودند اما اكنون در حوزه تحقیق و توسعه حجم قابل توجهی كار تعریف شده و ماموریت های جدیدی به متخصصین ابلاغ شده است، درغیر این صورت باید آماده باشیم تا نیروهای كلیدی خود را از دست بدهیم كه سازمان زیر بار آن نخواهد رفت.
نباید فراموش كرد كه تولید سوخت پروسه طولانی است، متخصصین صنعت هسته ای سوخت 20درصد را تولید كرده اند كه این سوخت در استخر نگهداری می شود. شرایط نگهداری این سوخت با شرایط نیروگاهی بسیار متفاوت است و كوچك ترین اشتباه تبعات جبران ناپذیری به همراه دارد، در واقع باید با كشورهایی كه این مسیر را طی كرده اند، همراه شد.
به همین منظور برای تامین سوخت نیروگاه بوشهر نقشه راهی تدوین شده و مسیر تامین سوخت نیروگاهی به خوبی در حال طی مسیر است. سازمان انرژی اتمی برنامه 15 ساله ای برای تامین سوخت مورد نیاز نیروگاهی پیش بینی كرده است. اگر قرار باشد سوخت نیروگاهی تولید كنیم باید هم نكات ایمنی را رعایت و هم تولید باید اقتصادی باشد و همه اینها منوط به این است كه از ماشین های نسل اول عبور كنیم.

**روز دوم ؛بازدید از كارخانه آب سنگین و راكتور تحقیقاتی خنداب اراك
آژانس امنیت ملی آمریكا درمورد آب سنگین كه یك سرمایه ارزشمند ملی است به مقامات این كشور توصیه كرده است بدون مطالعه اقتصادی این محصول را تولیدكنند. این محصول استراتژیك در بخش های مختلف علوم تغذیه، نفت و گاز، شیمی، زیست داروسازی هیدرولوژی، فیبرهای نوری و پزشكی كاربرد دارد. محصولات دوتره از دیگر محصولات آب سنگین به شمار می رود. علاوه بر اینها آب سنگین در صنایع های تك و غیر هسته ای كاربردهای فراوانی دارد؛ ایزوتوپ های پایدار، تامین اكسیژن 18، تصویربرداری از بیماری های صعب العلاج ، بررسی آب های زیر زمینی و سن یابی آن، محل مناسب احداث سد و بررسی منشاء آلودگی های آب كاربرد دارد.
جمهوری اسلامی ایران بعد از جنگ تحمیلی به فكر راه اندازی كارخانه آب سنگین اراك افتاد. در حال حاضر تولید آب سنگین در ایران سالانه 20 تن است. بعداز توافق برجام، آمریكا و روسیه 70 تن آب سنگین از جمهوری اسلامی ایران خریداری كردند و آزمایشگاه ملی آمریكا بر كیفیت فراتر از انتظار آن صحه گذاشت. ایران با فروش این محصول استراتژیك عملا انحصار شكنی كرد و توانست در تولید و عرضه این محصول گام بردارد.

** ورود قدرتمندانه ایران به بازار جهانی آب سنگین
خلوص آب سنگین تولیدی ایران از 75/99 تا 99/99 است. آمریكا چندین سال به دنبال واردات آب سنگین برای آزمایشگاه ملی خود بود اما علت این كه از ایران خریداری كردند، این بود كه كارخانه ایران جدیدترین كارخانه آب سنگین است. مواداولیه بهتر، كنترل های دقیق تر و روش ذخیره سازی بهتر باعث كیفیت بالای آب سنگین ایران شده است ضمن این كه در ایران از روش های ذخیره سازی بهتری استفاده می شود.

**میزان مصرف آب سنگین در دنیا چقدر است
در سال 2012 میلادی پیش بینی شده بود مصرف آب سنگین جهان در سال 2015 ؛80 تن باشد، در حالی كه مصرف در سال 2015 ؛140 تن شد . در حال حاضر آمریكا به تنهایی 140 تن مصرف آب سنگین دارد . علاوه بر این كشورهایی همچون آلمان و سوئیس سالانه بین 10 تا 20 تن مصرف آب سنگین دارند، در صورت تامین شرایط میزان مصرف داخلی ما در بخش های مختلف نفت و گاز، تغذیه و دارو سالانه هفت تا هشت تن در سال است و باید دنبال بازار سازی برای محصول خود باشیم.
متخصصین ایرانی در كارخانه آب سنگین اراك 40 محصول دوتره مورد نیاز مراكز تحقیقاتی در مجتمع آب سنگین اراك تولید می كنند.

** راكتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب اراك KHRR
در سال 1346بهره برداری از نخستین مركز تحقیقاتی آب سبك پنج مگاواتی در تهران آغاز شد، در سال 1353 و همزمان با تاسیس سازمان انرژی اتمی برنامه ای برای تولید 23 هزار مگاوات برق هسته ای ارائه شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1372راكتور تحقیقاتی آب سبك اصفهان با توان 30 كیلو وات و در سال 1374آب سنگین اصفهان با ظرفیت 100 كیلو وات به بهره برداری رسید. با توجه به عمر مفید راكتور تهران و نیاز كشور به تامین رادیو ایزوتوپ های صنعتی،مقامات كشور به این نتیجه رسیدند راكتوری برای تامین نیازهای كشور احداث كنند.
با توجه به این كه اغلب رادیو داروها نیمه عمر مفید دارند و اگر قرار باشد این رادیو داروها وارد شوند، ممكن است دیگر قابل استفاده نباشند، ضرورت داشت كه رادیو داروها در داخل كشور تولید شوند از سوی دیگر كشورهای دارنده این فناوری حاضر نبودند، تكنولوژی این راكتور را در اختیار ایران قرار دهد برای همین متخصصین كشورمان به سمت طراحی و ساخت راكتور آب سنگین اراك رفتند كه می توانست با سوخت اورانیوم طبیعی كار كند.
عملیات طراحی و احداث راكتور تحقیقاتی آب سنگین IR40 اراك در سال 1383در زمینی به وسعت 135 هكتار در مجاورت كارخانه آب سنگین اراك آغاز شد بر اساس ملاحظات داخلی و توافقات بین المللی عملیات تكمیل و راه اندازی راكتور تحقیقاتی آب سنگیین اراك در سال 94 متوقف شد .بر اساس توافقات برجامی قرار شد این نیروگاه به راكتوری با قابلیت فنی بالاتر ارتقای یابد.با توجه به اینكه 90 درصد از مراحل طراحی و نصب راكتور IR40 پیش رفته بود می توان در راكتور بازطراحی شده تحت عنوان KHRRراكتور تحقیقاتی خنداب اراك از زیرساخت های موجود استفاده كرد. به این منظور در سال 95 كلیه شركت های طراح و سازنده و تامین تجهیزات تحت عنوان شركت مهندسی ساخت نیروگاههای اتمی یكپارچه شدند.
در راستای ارتقای راكتور تحقیقاتی اراك و بر اساس توافقات برجامی در سال 95 نخستین طراحی مفهومی راكتور تحقیقاتی خنداب اراك آغاز شد.طراحی و ساخت این راكتور توسط متخصصین ایرانی و مشاركت برخی اعضای 1+5 بر اساس توافقات انجام شده طی بازه زمانی پنج ساله پیش بینی شده است.
در همین راستا طراحی مفهومی راكتور هفتم خرداد ماه سال گذشته با 6 هزار نفر ساعت كار تخصصی توسط 60 نفر از متخصصین ایرانی طی 18 روز تهیه شد. همچنین مدارك مورد نیاز بازطراحی با صرف 150 هزار نفر ساعت تا انتهای خرداد ماه امسال تهیه شد.
برای بهره برداری از دانش فنی و تجارب بین المللی و ارتقای ایمنی راكتور و صحه گذاری بر طراحی مفهومی راكتور لازم بود، بتوانیم از ظرفیت های آنها استفاده كنیم. به این منظور قراردادی با چین منعقد و در نهایت طراحی تفصیلی راكتور تحقیقاتی خنداب اراك ابتدای مردادماه 96 آغاز شد.

**اهداف راه اندازی راكتور خنداب
كسب دانش فنی طراحی و ساخت راكتورهای اتمی ،تربیت نیروی انسانی متخصص،ایجاد امكانات تحقیق و توسعه ، تولید رادیوایزوتوپ های صنعتی و كشاورزی دارویی، گردآوری شركت های مهندسین مشاور داخلی برای اجرای طرح های پیچیده صنعت هسته ای در بالاترین سطح، ارتقای اعتماد به نفس و خودباوری از اهداف این پروژه عنوان شده است. كبالت 60،مولیبدن 99 و ایریدیوم 192 از جمله محصولاتی است كه قرار است راكتور تحقیقاتی خنداب اراك تولید كند.
این راكتور كاربردها و قابلیت های راكتور قبلی را هم دارد؛ هر دو راكتور آب سنگین IR40 و KHRR از نوع تانكی است.توان حرارتی IR40 40 مگاوات و توان حرارتی KHRRبیست مگاوات پیش بینی شده است.خنك كننده و كند كننده هر دو راكتور آب سنگین است. ابعاد كلندریای راكتور IR40 343.342 بود كه قرار است ابعاد آن در راكتور بازطراحی شده قطر 130 و ارتفاع 110 باشد.تعداد مجتمع های سوخت راكتور قبلی 150 و سوخت مورد استفاده آن اكسید اورانیوم طبیعی است.در حالی كه راكتور جدید 78 مجتمع سوخت خواهد داشت.وزن اورانیوم مورد استفاده در راكتورIR40 72/9 تن پیش بینی شده بود در حالی كه در راكتور خنداب وزن اروانیوم 375 كیلو پیش بینی شده است.
سوخت راكتور قبلی اكسید اورانیوم طبیعی پیش بینی شده بود در حالی كه سوخت راكتور جدید اكسید اورانیوم با غنای 3/3 پیش بینی شده است .
به گفته مسئولین سازمان انرژی اتمی طراحی تفصیلی راكتور تحقیقاتی خنداب اراك از ابتدای مردادماه آغاز شده و تكمیل آن یك سال و نیم زمان می برد. بعد از آن عملیات اجرایی راكتور آغاز خواهد شد كه زمان پیش بینی شده برای تكمیل این راكتور حدود پنج سال پیش بینی شده است. البته راه اندازی راكتورهای اتمی از پیچیدگی های خاصی برخوردار است به طوری كه باید ابتدا راه اندازی سرد و غیراكتیو شده و بعد از آن به صورت گرم و اكتیو راه اندازی شود.
ساخت این راكتور به لحاظ زمانی اگر جلو نباشیم عقب هم نیستیم به طوری كه حتی می توان به تكیه بر توان متخصصین ایرانی كار را پیش برد با این حال همراهی یك كشور دارنده این تكنولوژی ایمنی طرح با بالا می برد.
نباید فراموش كرد كه متخصصین سازمان انرژی اتمی یك بار كلندریای راكتور را ساخته اند و نقشه آن را در اختیار دارند و اگر قرار هم باشد به عقب برگردیم یك تا یك سال و نیم زمان می برد تا به راكتور قبلی برگردیم هر چند نباید فراموش كرد فناوری راكتور قبلی مربوط به 40 تا 50 سال قبل است.
سیام**2021**1336
گزارش:داود مرادپور**انتشار: مهرنوش خانزائی