به گزارش ایرنا، چاپ 'كلاقه‌ای' یا 'باتیك' از هنرهای سنتی آذربایجان شرقی است كه بیشتر در اسكو رواج داشته و هنرمندان فعال در این رشته از صنایع دستی با استفاده از رنگ های طبیعی برگرفته از میوه ها و گیاهان، نقش ها و اشكال متنوعی را بر روی پارچه، روسری و شال می آفرینند.
كار هنرمندان باتیك، كار پهن شده بر روی ریسمان ها برای خشك شدن، نمایشی از صنایع دستی ایرانی در رنگ ها و طرح های گوناگون است كه با وزش باد جلوه نمایی می كند.
در عملیات رنگرزی بر روی پارچه در این روش، بیشتر از رنگ های گیاهی مانند روناس، اسپرك، پوست انار و زردچوبه استفاده می شود.
در دوران قدیم هنرمندان فعال در این رشته از تركیب برگ درخت مو، سود سوزآور و خاك رس ماده ای مقاوم و چسبناك بدست می آوردند و قسمت هایی از پارچه را بوسیله قلم مو با این ماده می پوشانده و تمامی پارچه را رنگرزی می كردند.
پس از شستشوی پارچه قسمت های آغشته به چسب به رنگ اصلی پارچه می ماند و قسمت های دیگر رنگین می شد.
در ایران به جای برگ مو از پیه گوسفند، موم خالص عسل و سقز خام ماده چاپ باتیك را می ساختند كه نام بین المللی آن 'واكس باتیك ' و در آذربایجان به 'روغن كلاقه ای' موسوم است.
ابزار كار چاپ باتیك 'تیان' نام دارد كه وسیله‌ای فلزی شبیه به قیف نازك بوده و از ظروف پلاستیكی متناسب با اندازه پارچه، ظرف مسی كوچك برای جوشاندن زاج، اتو و میز اتو، میز كار، منبع حرارتی، ریسمان، گیره لباس، سوزن، قیچی، قاب چوبی (چارچوب) برای كشیدن پارچه، چكش، میخ و انواع مهرهای چوبی و قالب، قلم مو، ظروف رنگرزی، ظرف مسی برای گرم كردن ماده مقاوم و ظروف مخصوص شستشوی پارچه با بنزین در این صنعت استفاده می‌شود.
روش‌های چاپ باتیك شامل چاپ مقاوم، چاپ برداشت، چاپ با شابلون، نقاشی باتیك روی پارچه ابریشمی، تار عنكبوتی، قلم‌مویی، بدون رنگرزی و باندا (پیچشی) است.
چاپ مقاوم از روش های این صنعت بوده كه در آن نقوش یا زمینه مورد نظر را با موادی مقاوم كه در مقابل رنگ نفوذ ناپذیر است، می پوشانند تا به هنگام رنگرزی از جذب رنگ در آن قسمت ها جلوگیری شود.
در این روش كه چاپ كلاقه ای از جمله آن به شمار می رود ابتدا پارچه را به مدت لازم در آب ولرم می خیسانند تا آهار آن در آب حل شده و جدا شود سپس پارچه را درون محلول ضعیف زاج سفید می گذارند تا عمل دندانه انجام و پارچه قدرت رنگ پذیری بیشتری یابد؛ سپس پارچه را خشك و اتو می كنند و برای جلوگیری از جمع شدن پارچه به هنگام چاپ، پارچه ابریشمی را به پارچه توری هم اندازه آن پیش از چاپ كوك می زنند.
بعد از این مرحله ابتدا طرح كاغذی را تفكیك رنگی كرده و هر كدام را روی تخته سه لایی می چسبانند و اطراف خطوط آن را بریده تا نقش مشبك آماده شود.
سپس آن را روی تخته سه لایی دیگری كه به شكل كلی نقش است، می چسبانند و دسته ای به آن متصل می كنند.
در مرحله چاپ، ماده مقاوم را مذاب كرده و تا پایان كار روی منبع حرارتی گرم نگاه می دارند و پارچه دندانه شده را بر روی پارچه ای ضخیم كه روی میز كار كشیده شده است پهن كرده و اتو می كنند.
حدود نقش ها را روی پارچه با مداد مشخص می كنند سپس مهر را درون مواد مذاب زده و مهر زنی را آغاز می كنند.
ابتدا نقوشی كه باید در پارچه به رنگ روشن حفظ شود با ماده مقاوم و مهر نقش اندازی می شود و پارچه مهر زده را برای تثبیت رنگ درون محلول زاج سفید قرار می دهند پس از خشك شدن، پارچه را دورن رنگ تیره دلخواه می گذارند.
دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرار داده و خشك می كنند و رو و زیر سطح پارچه كاغذ می گذارند و آن را با اتو حرارت می دهند تا ماده ی مقاوم ذوب شود.
برای از بین بردن مواد چربی باقی مانده، پارچه را در بنزین قرار می دهند و در پایان پارچه را با آب و صابون می شویند و آن را در مجاورت هوای آزاد و سایه خشك می كنند.
حسین كلاقیچی گنجینه، معروف به حسین گنجینه، بنیان‌گذار چاپ سیلك اسكرین و باتیك یا چاپ كلاقه‌ای در ایران بود كه در جوانی این هنر را در سال ۱۳۰۸ در تبریز پایه‌گذاری كرد و از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۴ مسئولیت كارخانه چاپ باتیك را در این شهر به عهده داشت.
مرحوم گنجینه در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۰ از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشان درجه یك هنری دریافت كرد و از سوی وزارت فرهنگ و آموزش عالی نیز در ۶ آبان سال ۱۳۷۷ مفتخر به دریافت نشان درجه یك شد.
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با اشاره به برگزاری دومین جشنواره چاپ باتیك در اسكو در هفته گذشته از رشد 70 درصدی ارسال آثار به این جشنواره خبر داد.
فرشاد به آفرین، افزود: در اولین جشنواره باتیك كه در سال 95 برگزار شد 68 اثر شركت كرده بود كه امسال با استقبال هنرمندان تعداد آثار ارسالی به دبیرخانه جشنواره به 104 اثر رسیده است.
وی اظهار كرد: آثار ارسال شده به این جشنواره از نظر كیفی، تنوع، نوآوری و طرح های بدیع قابل توجه بود كه این امر نشان از جریان سازی و توجه هنرمندان به سمت نوگرایی و خلاقیت با تلفیق طرح‌های منطبق فرهنگ بومی و اصیل و بازار پسند است.
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با اشاره به آموزش 20 هنرآموز علاقمند به هنر چاپ باتیك در سال 95 یادآوری كرد: با حمایت مسئولان شهرستان اسكو به عنوان مهد این هنر، امسال تعداد این هنرمندان به 60 نفر رسیده است كه خود گامی مهم در راستای ترویج و حفظ این هنر منحصر به فرد به شمار می رود.
به آفرین، هدف از برگزاری جشنواره های چاپ باتیك را ارج نهادن به تلاش هنرمندان چاپ باتیك (كلاقه ای)، ارتقای كیفی تولیدات باتیك استان و تلاش در جهت برندسازی این هنر در این شهرستان اعلام كرد.
وی با اشاره به منحصر به فرد بودن شیوه تولید این هنر در اسكو بر اهمیت برند سازی این صنعت از سوی هنرمندان و مردم این شهرستان تاكید كرد و ادامه داد: برند سازی و طراحی مناسب برند زمینه معرفی و ماندگاری باتیك را در ذهن مخاطب فراهم می سازد و امكان رقابت در بین تولیدكنندگان در نتیجه افزایش كمی و كیفی محصول را موجب می شود.
به آفرین، از راه اندازی بازارچه دایمی صنایع دستی در شهرستان اسكو در آینده نزدیك خبر داد.
در این میان شهرستان اسكو در 250 كیلومتری جنوب تبریز از زمان های دور تا به امروز از مراكز اصلی چاپ باتیك یا كلاقه ای در ایران محسوب می شود و قدمت این صنعت دستی در اینجا به بیش از 500 سال می رسد.
به عبارت دیگر اسكو، مركز اصلی تجمع كارگاه های چاپ باتیك در آذربایجان شرقی و قطب اصلی این هنر-صنعت در كشور محسوب می شود و محصولات تولیدی 100 كارگاه این شهرستان در تركیه و كشورهای آسیای میانه مشتریان پر و پاقرصی دارد.
گزارش از: پرویز بابائی ** انتشار دهنده: عزیزی راد
8023/518
تبریز - ایرنا - هنر چاپ باتیك در آذربایجان شرقی جلوه ای از رنگ ها، نقش ها، طرح های متنوع و زیبائی ها است كه با ذوق و هنر هنرمندان این رشته آمیخته شده و با نقش بستن بر روی انواع پارچه، روسری و شال چشم زیبادوستان را نوازش می كند.