بازنگری در محتوای كتاب های درسی با هدف ایجاد خلاقیت و مهارت آموزی

نكات و محتوای برنامه های درسی در برگیرنده اصلی ترین خط مشی های اجرایی برای رسیدن به هدف های تعلیم وتربیت هستند. تهیه و تدوین كتاب های درسی باید جوابگوی نیازهای ناشی از تحول های سریع علمی، تكنولوژی، اقتصادی و اجتماعی باشد.

فلسفه تعلیم و تربیت ارزش ها، ساختار سازمانی، مواد آموزشی، راهبردهای تدریس، تجربه های دانش آموزان همگی از جمله موارد برنامه های درسی محسوب می شوند. تغییر در آنها ممكن است به عنوان هر نوع دگرگونی در ابعاد یاد شده تعریف شود. در نظام آموزش و پرورش ایران نیز مانند دیگر كشورها با توجه به تحول های عصر كنونی، پیشرفت فناوری روز و نیازمندی های جامعه امروز در راستای تعلیم وتربیت نیروی انسانی مفید وكارآمد، اقدام هایی در جهت تغییر محتوای كتب درسی انجام گرفته است.

اما این مساله همچنان نیاز به رویكردی تخصصی دارد و باید ساختار كلی محتوای كتاب های آموزشی دانش آموزان به طرف نوگرایی و مطابق با استاندارهای جهانی پیش رود. همانگونه كه حسن روحانی رییس‌جمهوری نیز در آیین بازگشایی مدارس و آغاز سال تحصیلی در هنرستان شهید مدرس منطقه 5 تهران با انتقاد از محتوای كتاب های درسی تصریح كرد: «كتاب‌های درسی ما دانش ‌آموز را به جای تربیت برای فردا، برای دیروز تربیت می‌كند. وقتی امروز كتاب‌های درسی را باز می‌كنیم غیر از عوض شدن جلد، فونت، عكس و تغییر بعضی عبارت‌ها نسبت به زمانی كه ما درس می‌خواندیم تغییر چندانی نكرده است. در حالی كه ما باید دانش‌آموزان را حداقل برای 12 سال آینده تربیت كنیم، كتاب‌های درسی ما دانش‌آموز را برای دیروز تربیت می‌كند نه برای فردا و حتی امروز.»

اهمیت و ضرورت آموزش و پرورش به عنوان یك نهاد بنیادی در كشور و لزوم تغییر و نوگرایی در محتوای كتاب های درسی دانش آموزان سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «حسن خلیل آبادی» سخنگو و عضو شوراي مركزي انجمن اسلامي معلمان ایران و عضو كمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران، ری و تجریش و«محمدرضا نیك نژاد» عضو كانون صنفی معلمان و كارشناس مسایل آموزش و پرورش به گفت وگو بپردازد.

*** ایرنا: نكات و محتوای برنامه های درسی در برگیرنده اصلی ترین هدف های تعلیم و تربیت هستند، آیا سیستم آموزشی كشور نیازمند تغییرهای محتوایی است و حجم كتاب های درسی دانش آموزان با ساعت آموزش هفتگی در مدارس متناسب است؟
** خلیل آبادی: با توجه به سرعت پیشرفت علم و تكنولوژی در جهان باید گفت كه سیستم آموزشی كشور برای رسیدن به این تحول های بنیادین پیش از اینكه دچار تغییرهای ساختاری شود نیازمند تغییرهای محتوایی و مضمونی است. زیرا اگر این اصل رعایت نشود دانش آموران با روحیه ناسازگار و بدون هیچگونه مهارت و دانش كاربردی به دانشگاه ها و یا بازار كار وارد می شوند و به دلیل بی مهارتی در واقع قشر بیكار نام می گیرند.

تحول در محتوای درس ها و تغییرهای كارشناسانه و اصولی سبب می شود كه تحولی كلان در سیستم آموزشی ایجاد شود و كشور به طرف موفقیت در ابعاد مختلف سوق پیدا كند. تحول در ساختار آموزشی كشور به دلیل آنكه از زیرساخت های سند تحول راهبردی است می تواند جهت گیری ها و خط مشی برنامه های درسی را تدوین كند. تغییر در محتوای درسی باید با نیاز جامعه دانش آموزی و با هدف مهارت آموزی صورت پذیرد و با توجه به مدت زمانی كه دانش آموز در مدرسه قرار دارد ساعت های آموزشی لحاظ شود تا متناسب با نیازهای دانش آموزان و آموزگاران باشد.

** نیك نژاد: حجم كتاب های درسی برای دانش آموزان به طور كلی سنگین است و به نظر می رسد كه دانش آموزان را خسته می كند. كتاب های درسی هر سال تغییرهای كلی و جزیی دارند كه این متناسب با توان و تخصص معلمان نیست و شاید گاهی آنها را در انتقال مسایل و فرآیند یاددهی دچار مشكل كنند. كتاب های درسی نسبت به استانداردها و شرایط جهانی به روز نیستند و بعضی از قسمت های آن هم متناسب با نیازهای جامعه نیست؛ یعنی اینكه هیچ كاربردی برای آینده ندارد و همچنین برخی قسمت ها هم متناسب با توان آموزگان نیست. تلفیق برخی كتاب های درسی می تواند معلمان و دانش آموزان را در رسیدن به اهداف نزدیكتر كنند كه این امر در نظام آموزشی برخی كشورهای دیگر هم مطرح است و اگر این كار به صورت آزمایشی برای دانش آموزان مقطع ابتدایی انجام شود آنها مطالبی را كه در زمان تحصیل می آموزند با زندگی خود ارتباط می دهند. هدف از تهیه كتاب های تلفیقی، شمار بالای كتاب های درسی و البته هماهنگ كردن درونمایه ها و آموزه های آنان با زندگی دانش آموزان است.

*** ایرنا: با توجه به سخنان حسن روحانی رییس جمهوری در روز نخست بازگشایی مدارس مبنی بر اینكه دوران مدرسه باید بهترین دوران زندگی باشد و احساس كرد كه دانش آموزان باید شرایط بهتری برای حضور در جامعه داشته باشند، آیا مطالب درسی در زندگی اجتماعی دانش آموزان تاثیری دارد؟
** خلیل آبادی: مهارت زندگی از مهمترین مواردی است كه دانش آموزان باید به آن دست پیدا كنند و با توجه به این كشور ما یك فرهنگ اصیل ایرانی – اسلامی دارد باید سبك زندگی را بر همین مبنا قرار داد. بنابراین آماده سازی دانش آموزان برای زندگی اجتماعی یكی از وظایف تعلیم و تربیت در مدارس به شمار می رود. حال با توجه به سخنان رییس جمهوری باید محیطی امن برای دانش آموزن فراهم شود تا هم درس خواندن برای آنها سهل و آسان باشد و هم اینكه احساس امنیت كنند. دانش آموزان سرمایه های اجتماعی و آینده سازان كشور محسوب می شوند، حال اگر تمامی امكانات آموزشی در بستری مناسب با نیازهای آنها فراهم شود كشور به طرف تعالی و پیشرفت حركت خواهد كرد.

** نیك نژاد: تغییر گفتمان حاكم بر آموزش و پرورش كه در زبان رییس جمهوری و وزیر آموزش و پرورش جاری شده است را باید به فال نیك گرفت. سخنان رییس جمهوری در آیین بازگشایی مدرسه ها همواره و تا اندازه ای نزدیك به هدف های نوین آموزشی بوده، اما اینكه این سخنان تا چه اندازه قابل اجرایی و پیگیری است مهم به نظر می رسد. برای مثال اوایل شروع به كار این دولت و در راستای آموزش‌های نوین جهانی، وعده‌هایی برای ایجاد زنگ گفت و گو، كتاب و احیای زنگ انشا زده شد، اما با گذشت چند سال از آن سخنان هنوز هم آن وعده ها اجرایی نشدند. بعدها اظهار شد كه آنها در دل كتاب‌های درسی گنجانده شده است در حالیكه این پاسخ خود به معنی وجود ابهام در اجرایی شدن این توصیه‌ها بود. با وارد شدن این بخش به شكل محتوا در كتاب ها، محتویات آموزشی سنگین و فضای شلوغ كلاس‌ها به معلم اجازه پرداختن به این مباحث را نمی‌دهد. از همه مهمتر اینكه اگر می‌خواهند فرهنگ گفت وگو را به دانش‌آموزان بیاموزند، باید معلمان آموزش‌های لازم در این زمینه ببینند. باید مباحث این فرهنگ به شكل جزوه به ساختار آموزشی كشور وارد شود تا بررسی‌های لازم روی آن انجام گیرد.

*** ایرنا: امروزه اینفوگرافی كاربرد وسیع و تنوع چشمگیری در جهان دارد و بار آموزشی مهمی را بر دوش می كشد، اما در كتاب های درسی كشور به ندرت از این پدیده استفاده می شود، دلیل آن را در چه می دانید؟
** خلیل آبادی: ورود تكنولوژی در برخی موارد در كشور ما به كندی صورت می پذیرد و هنوز ناشناخته است. تصویرگری كتاب های درسی می تواند به نوعی بار آموزشی را به دوش بگیرد و ارتباط دانش آموزان با متن و مفهوم را آسان كند و دیگر اینكه بخشی از تربیت بصری جامعه را عهده دار شود. دانش آموزان به خصوص در مقطع ابتدایی، ساعت های زیادی را با كتاب های درسی می گذرانند و كوچك ترین اتفاق در كتاب به مثابه آموزش برای نسل نوآموز است. توجه به هنر می تواند رشد و خلاقیت ذهنی دانش آموزان را فعال كند.

** نیك نژاد: استفاده از تصویر گری در كتاب های آموزشی دانش آموزان باید به صورت حرفه ای و تخصصی و هدف آن انتقال مفاهیم باشد. تصویر سازی در كتاب ها درسی هنوز هم به روال قدیمی خود باقی مانده و هیچ گونه تغییری در آن احساس نمی شود. اینفوگرافی و تصویر سازی علمی با شاخصه های مختلف در دانشگاه های جهان تدریس می شود. علاقه مندی در این رشته ها سبب می شود تا انتقال مفاهیم بسیار سریع تر صورت گیرد.

*** ایرنا: سند تحول بنیادین محوریت برنامه های آموزش و پرورش است، معیار تحقق این سند چیست و آیا تاكنون تحول لازم در این زمینه صورت پذیرفته است؟
** خلیل آبادی: به طور كلی می شود گفت، در بخش هایی از این سند تحول های صورت گرفته كه البته باید این تغییرها بر پایه واقع گرایی باشد یعنی هدف های قابل دستیابی و متعالی كه زمینه های سازگاری با واقعیت های موجود اجتماعی را دارا باشد. معیار تحقق سند تحول بنیادین، میزان چرخش رویكردهای آموزشی به طرف تربیت و تبدیل آموزش و پرورش از یك دستگاه آموزشی به یك نهاد تربیتی و فرهنگی است. اجرای آن فقط خواست آموزش و پرورش نیست، بلكه یك مطالبه همگانی است كه بر آن تاكید دارند.

** نیك نژاد: سند تحول نظام آموزشی و برنامه ای كردن فعالیت های آموزش و پرورش و تهیه نقشه راه نوین پس از گذشت سال ها در دولت های نهم و دهم تدوین و تصویب شد و مهمترین ویژگی آن یعنی یكپارچگی از میان رفت و بندهای مدرن را از آن حذف كردند. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش از چنان دشواری هایی برخوردار است كه هیچكس توانایی حركت در راستای آن را ندارد از این رو نمی توان به فردی در این باره خرده گرفت. در زمینه فضای آموزشی نیز به شدت نیازمند بازنگری و برنامه های كارآمد و اجرایی هستیم، اما بی گمان در این زمینه نیز كمبود شدید منابع، اجازه افزایش فضای آموزشی و بهینه سازی ساختارهای فرسوده آموزش و پرورش را نمی دهد. یكی از راه های برون رفت از چالش های موجود وزارت آموزش و پرورش تلاش دولت و كنار گذاشتن منابع بیرونی است و بی گمان این وضعیت برای ایران با هزاران سال فرهنگ مدنی و با ثروت های بی شمار اقتصادی و انسانی شایسته نیست. توسعه همه جانبه در هر كشوری منوط به توسعه انسانی آن است كه در آموزش وپرورش و دانشگاه ‌ها اتفاق می‌افتد. یكی از مهم‌ترین اولویت ‌های فعلی آموزش و پرورش، بودجه است كه در این امر به ساختاری نیاز است كه دیگر نگران اوضاع مالی نشد. در كشور ما وزیر آموزش و پرورش همواره دغدغه دارد كه چگونه بتواند كسری ها را در بخش های مختلف جبران كند. گاهی به ندرت از افزایش حقوق معلمان اخباری منعكس می‌شود اما همواره گلایه‌ها پابرجاست، زیرا شكاف میان تورم و حقوق‌های دریافتی پر نمی‌شود و بودجه به صورت قطره‌چكانی تزریق می‌شود. دولت باید همواره آموزش و پرورش و وزیر را از حمایت خود برخوردار سازد تا بتواند امید و شادابی را در مخاطبان خویش یعنی دانش آموزان و آموزگاران ایجاد و تقویت كند.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مریم همتی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9117**9131**
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.