ضرورت زدودن غبار فراموشي از سيماي آيين هاي سنتي و اصيل عزاداري خطه خورشيد

شبيه خوانها از همان ابتداي محرم محوطه هاي بزرگ وسط محله ها را قرق كرده و تمام 10 شب اول محرم را به اجراي تعزيه مي پرداختند كه با استقبال مردم محله، از مرد و زن، و پير و جوان رو به رو مي شد.
اين گروه هاي شبيه خوان و يا نقالان، آشناي كل محله بودند و تمام اين ايام، خانواده ها به پاس قدرداني از حس و حال معنوي كه از اجراي آنان مي يافتند، تهيه شام و ناهار آنان را تقبل كرده و آنان را به خانه هايشان مهمان مي كردند.
در اين شبيه خواني ها و نقالي ها يك سو سربازان امام حسين (ع) بودند كه هر كدام ، يكه و تنها به ميدان آمده و با اشعاري حماسي كه دل را مي سوزاند و چشم را گريان مي ساخت در برابر رذالت سپاه شمر، مردانه مي جنگيدند و وقتي حضرت ابوالفضل وارد صحنه مي شد گريه و ناله ها بالا مي گرفت و اوج اين شيون ها زماني بود كه تيري سه شاخه بر حنجره 6 ماهه كربلا، حضرت علي اصغر (ع) مي نشست.
كارشناس ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي خراسان رضوي مي گويد: زماني در روز عاشورا دسته ها و گروه هاي شبيه خوان با نمادهايي از سپاه كفر و شمر كه سرهاي شهداي كربلا را بر بالاي ني در طول مسيرها به حركت در مي آورند، خود بخشي از اين آيين ها بود كه امروز ديگر از بين رفته است.
سيدهاشم حسيني افزود: آن زمان در گوشه گوشه شهر و محلات مختلف گروه هاي شبيه خواني در طول محرم اقدام به نمايش صحنه هايي از حماسه كربلا مي كردند و اين گونه اين آيين ها با گوشت و خون مردم در مي آميخت اما امروز همه اينها از بين رفته و جز در برخي مناطق روستايي، كمتر نمودي از آن مي توان يافت.
در واقع رنگ و بوي عزاداري محلات يك سو و حضور گروه ها و دسته هاي عزاداري و شبيه خوان در حركت به سمت حرم مطهر رضوي شور و حالي ديگر داشت.
يكي از نوحه خوانان اصيل مشهدي هم مي گويد: آن سال ها شبيه خواني هايي را در خيابان ها و محلات بويژه در مشهد به راه مي انداختند كه حال مردم با ديدن آن صحنه ها منقلب و فضا و حال و هواي كربلا برايشان ملموس تر مي شد كه امروز ديگر نمودي از آنها نيست و اگر هست فقط در برخي روستاها به صورت موردي ديده مي شود.
علي حسيني عنوان كرد: برخي هيات ها لشكر حر، ابن سعد و مانند آن را در مسيرهاي عزاداري از خيابان امام رضا (ع) شبيه سازي مي نمودند كه خود جلوه اي ديگر از اين آيين ها بود.
در واقع آيين هاي تعزيه گرداني و تعزيه خواني در سطح خراسان بويژه شهرستان هاي كاشمر، نيشابور، سبزوار و مشهد شهرتي بين المللي دارد كه امروز تقريبا محو شده و به ندرت مي توان نمونه هايي از آن را يافت .
اما آيين پرده خواني خود از ديگر جلوه هاي محرم در خراسان رضوي بويژه مشهد بوده كه امروز ديگر به ندرت مي توان نشانه هايي از آن يافت حال آنكه زماني با شروع محرم در هر كوي و برزني پرده اي بزرگ بر ديوار و نقال يا همان پرده خوان اين صحنه ها را با توصيف هاي زيبا در اذهان تصوير مي كرد.
كارشناس ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان مي گويد: آيين پرده خواني از ديگر شيوه هاي آييني براي بيان وقايع روز عاشورا در كنار شبيه خواني ها بود كه بر روي پرده هاي بزرگ و عريض و طويل از سوي پرده خوانان اجرا مي شد.
سيدهاشم حسيني افزود: امروز هر چند آيين پرده خواني منسوخ و بسيار كمرنگ شده اما هنوز كورسويي از آن در شهرستان هاي خليل آباد و كاشمر وجود دارد كه بايد آن را با حمايت هاي مادي و معنوي دستگاه هاي متولي فرهنگ دوباره احيا كرد.
اما نماد ديگر محرم هيات ها و دسته هاي عزاداري است كه در كنار همه تفاوت ها در مشهد رنگ و بو و جلوه اي خاص و متفاوت از ساير نقاط كشور و حتي استان داشت.
آن روزگاران دهها و صدها هيات كوچك و بزرگ با نظمي خاص مسير بازار 'زنجير'، بازاري قديمي و سنتي در مشهد را كه اين روزها ديگر اثري از آن نيست از جنوب غربي صحن عتيق يا همان انقلاب كنوني طي مي كردند و به حرم رسيده و تا پشت پنجره فولاد چنان عزاداري مي كردند كه دل هر شاهدي را به درد مي آورد و جمعيت نظاره گر در اين غم و عزا، همپاي هيات ها در عين همنوايي بر سر سينه مي زدند و زار مي گريستند.
برخي از آيين هايي كه اگر چه امروز هم هستند اما آن زمان به گونه اي ديگر بود و بسياري از مشهدي ها هنوز آن روزها و حس و حال متفاوت اين مراسم و عزاداري ها را بويژه عزاداري به سبك آذرخراساني را به خوبي به ياد دارند .
در واقع مراسم محرم وعزاداري هاي آن در خراسان و مشهد هم چون سراسر كشور ويژگي ها و شكل و شمايلي كلي با آيين هاي خاص خود دارد .
محرم در خراسان رضوي هم چون اكثر نقاط كشور با سياه پوش شدن مساجد ، حسينيه ها و تكيه ها از چند روز قبل از شروع اين ماه آغاز و با نظارت بزرگان و ريش سفيدان و اجراي جوانان و نوجوانان انجام مي شود.

**علم بندان آييني از نذر و نياز و دلهاي گره خورده به عزاي حسيني
علم بندان از جمله آيين هاي خاصي است كه بعد از سياه پوش شدن فضاي شهرها و روستاها دو سه روز قبل از آغاز محرم اجرا مي شود.
آنان كه حوائجي دارند بويژه زنان پارچه هاي نذري خود را از قبل آماده مي كنند و در روز علم بندان با حضور همه مردم در مسجد، حسينيه و يا امامزاده منطقه، اين پارچه ها كه هر يك نذر فردي و نماد حاجتي است توسط سادات و بزرگان و ريش سفيدان منطقه و محله با آداب و تشريفات ويژه اي بر روي علم نصب مي شود.
اين پارچه هاي رنگي و نو جلوه اي متفاوت و رنگارنگ به علم مي دهد و بعد جوانان و مردان علم را به ياد علمدار صحراي كربلا بر دوش نهاده و در منطقه مي گردانند و خبر از آغاز محرم و عاشوراي حسيني مي دهند.
آيين علم بندان و علم گرداني در سطح شهرستان هاي نيشابور، سبزوار ، تربت حيدريه ، گناباد ، كاشمر و برخي ديگر از شهر و روستاهاي استان هنوز از جمله مهمترين آيين هاي عزاداري ماه محرم است كه در آن افراد دل خود را بر علم گره مي زنند تا در سراسر عزاي سالار شهيدان حي و حاضر باشد .
اما بعد از پيروزي انقلاب تا امروز قبور شهدا از جمله مراكز حركت دسته هاي عزاداري در سطح روستاهاي استان است كه به صورت كلي و عام با كمي اختلاف در سبك و شيوه اجرا در اكثر نقاط استان ساري و جاري است.
در ميان آيين هاي خاص عزاداري ماه محرم در سطح استان سبك و سياق عزاداري و سينه زني و مداحي ها و محتواي آنها در مشهد خود از جمله شيوه هاي اصيل عزا و داراي آداب و تشريفات خاصي است .
در واقع در مشهد اين جلوه ها عزاداري از نظر فرهنگي ، اجتماعي و تاريخي به خاطر وجود بارگاه منور رضوي خاص تر بود كه در اين سال ها در گذر ايام به مرور رنگ باخت و بسياري از آنها از بين رفت .
در ميان انواع عزاداري ها شيوه اي كه خاص مشهد بوده و امروز كمتر از آن مي توان سراغ گرفت عزاداري ، نوحه خواني به سبك آذر خراساني است كه از نوع سينه زني، تا محتواي نوحه ها و نحوه نوحه خواني و حركت دسته ها و هيات ها را شامل مي شود و اين روزها ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان در پي ثبت آن در فهرست ميراث معنوي كشور است.
اين عزاداري بر خلاف آنچيزي بود كه اين روزها بعضا با استفاده از اشعار و آهنگ هاي ناموزون و ناهمخوان با عزا و سوگواري، ابزارهاي غيرمتعارف بدون رعايت حقوق شهروندي و احترام به حق ديگران، بي توجه به رعايت اخلاق و ادب در رفتار و منش و حتي كيفيت و محتواي نوحه ها و اشعاري كه خوانده مي شود، اجرا مي شود.

** عزاداري و اشعار آذر خراساني سبكي اصيل از مراسم آييني مشهد در محرم
كارشناس امور فرهنگي اداره كل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي خراسان رضوي در اين زمينه به خبرنگار ايرنا مي گويد: عزاداراي ها در مشهد آن روزها در دو منطقه اصلي شهر يعني بالا خيابان و پايين خيابان پررنگ تر بود كه از نظر سبك، سياق و شيوه اجرا ثابت و يكسان و متكي بر سبك نوحه خواني و اشعار شخصيتي به نام آذر خراساني بود.
سيد هاشم حسيني افزود: اين فرد كه از شاعران آييني و در عين حال مداح و نوحه خوان بود اشعار بامحتوايي را كه خود مي سرود، به سبك خاصي مي خواند و حس و حال و شور و هيجاني ويژه به عزاداري ها مي داد.
' از آن سودا و جانبازي كه اندر نينوا كردي، شده مانند ني هر دل، بنالد در نواي تو؛
به راه حق از اكبر تا به اصغر را فدا كردي، ز جان بگذشتي اي جان‏‌ها به قربان وفاي تو! (آذر خراساني)
وي افزود: هنوز هم مداحان و نوحه خوانان قديمي مشهد اين سبك را حفظ كرده اند و اشعار غني و پرمحتواي ديوان آذر را استفاده مي كنند و در برخي هيات هاي عزاداري مشهد بويژه آنها كه صبغه تاريخي دارند و بيش از يك قرن از حضور و فعاليت آنان مي گذرد اين سبك عزاداري و نوحه خواني و اشعار آذر همچنان استفاده مي شود.
وي با بيان اينكه سبك آذر متكي به الحان موسيقايي است و نوحه خوانان اين سبك، آشنايي خاصي با رديف هاي آواز ايراني دارند .
وي گفت: در عزاداري هاي قديم مشهد، همواره يك نفر به عنوان ميداندار، دسته ها را هدايت مي كرد و به عنوان رهبر هيات به تناسب نوحه، ضرباهنگ سينه زني را براي جمعيت عزادار با نشانه ها و علامت هاي خاصي مشخص مي كرد كه بايد سينه زني تك ضرب، دو ضرب و يا سه ضرب باشد.
وي افزود : حتي شيوه هاي نشستن و برخاستن در عزاداري حسيني در حسينيه ها و رفتار و منش عزاداران بسيار مهم بوده است، امري كه امروز بدان بي توجهي مي شود.
وي با بيان اينكه در اين سبك عزاداري از اشعار آييني با محتوا و كيفيت بالا بهره گرفته مي شود بر خلاف اشعار امروزي كه سخيف و گاه بي محتوا است، گفت: در مواردي از عزاداري ها و نوحه خواني هاي امروز حتي نمي توان متوجه كلام شد و بيشتر نوعي ادا و اطوار است.
وي در ادامه با اشاره به اينكه مشهد كانون توليد و نشر اشعار آييني است، گفت: بايد براي استفاده از اشعار سخيف و بي پايه و اساسي كه در عزاداري ها مي شود چاره اي اساسي انديشيد.
وي گفت: بايد اشعار غني و با محتوا به نوعي در اختيار هيات ها ودسته جات عزاداري قرار گيرد و نسبت به اين امر اطلاع رساني لازم انجام شود.
وي ادامه داد: در واقع عزاداري اصيل در مشهد شبيه كتاب است چنانكه داراي يك درآمد و مقدمه، متن و نتيجه گيري است و كسي كه در اين هيات ها شروع مي كند از مقدمه و متن و اجراي اين نوع عزاداري از نظر روحي و معنوي غني مي شود.
وي اظهار كرد: محتواي اشعار و قالبي كه براي سرودن آنها انتخاب شده در وزن هاي عروضي و قالب هاي خاص شعري مي باشد كه ويژگي خاص مرحوم آذر خراساني و نيز اشعار آييني آن زمان است.
وي تصريح كرد: هم اكنون در ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان پيگيري براي ثبت اين شيوه عزاداري ، مداحي و سينه زني در فهرست ميراث معنوي در دست انجام است.
وي ادامه داد: ديوان اشعار مرحوم آذر امروز در اختيار تمامي مداحاني است كه بر اين شيوه تسلط دارند .
وي گفت: هم اكنون حسينيه هايي چون پيروان دين نبوي و سربازان حسيني در خيابان نواب صفوي (پايين خيابان) و نيز در خيابان شيرازي (بالا خيابان) پرورش دهنده مداحاني با سبك آذر هستند و نوجوانان و جواناني كه در اين مداحي ها و هيات هاي عزاداري شركت مي كنند در واقع به نوعي كلاس هاي عملي براي آموزش اين سبك را مي گذرانند.
وي تصريح كرد: اين سبك عزاداري به گونه اي نيست كه يك شبه آن را آموخت و پيرغلامان عزاداري در مشهد از كودكي گوششان با اين شيوه عزاداري كه شبيه رديف هاي آوازي اصيل ايراني است آشنا بوده و اين شيوه سينه به سينه تا امروز به آنان رسيده است.
وي تصريح كرد : امروز هيات هايي كه در محدوده بالاخيابان و پايين خيابان در مشهد از بيش از يك سده قبل حضور داشته و دارند به صورت خيلي كمرنگ اين سبك را استفاده مي كنند و به دليل تغييرات سريع جامعه امروز اين نوع عزاداري مغفول مانده است.

**دم خواني، نمادي از هماهنگي و همدلي هيات ها در عزاي حسيني
وي دم خواني را از ديگر ويژگي هاي عزاداري هاي اصيل مشهد دانست كه در برخي مناطق استان هم وجود داشته است .
سيدهاشم حسيني گفت : روساي هيات ها در سايه ارتباط صميمي در ايام محرم بويژه تاسوعا و عاشورا در يك حسينيه و محل خاص اجتماع كرده و به سمت حرم مطهر حركت مي كردند.
وي عنوان كرد : در اين همراهي و عزاداري هر هيات پلاكاردهايي را از اشعار، مطالب و محتواي نوحه ها را كه به 'دم' مشهور بود، بر دست داشت و به صورت متمركز و هر يك به صورت پيوسته و بسيار هماهنگ با هم بخش هايي از نوحه ها را دم مي گرفتند يا به عبارتي مي خواندند .
اين كارشناس ميراث فرهنگي اظهار كرد: هر هيات دمي را كه در قالب 'دو بيت' برايش تعيين شده بود با لحن موسيقايي خاصي بر اساس نظمي مشخص اجرا مي كرد و در طول مسير 'سردمدار' يا سردسته هم نوحه خواني خاصي را اجرا مي كرد تا به پشت پنجره فولاد برسند.
وي افزود : وقتي هيات ها به پشت پنجره فولاد مي رسيدند نسبت به امام علي بن موسي الرضا (ع) اداي احترام كرده و به تعبير خود به امام سر سلامتي داده و بعد با غذاي خاص عزاداري ها در مشهد يعني 'شله ' كه همچنان غذاي نذري محبوب مشهدي هاست از عزاداران در حسينيه ها و تكايا پذيرايي مي كردند و عزاداري آن شب پايان مي يافت .
وي تصريح كرد : در طول ايام محرم از ابتدا تا انتها بويژه دهه اول محرم اين هيات هاي عزاداري همواره در مسير حرم مطهر حضور داشتند و از بالا خيابان و پايين خيابان ، خيابان امام رضا (ع) و بلوار طبرسي هيات هايي كه قدمت دارند همچنان به همين شيوه در همه اين ايام عزاداري و دم خواني مي كنند.

**عزاداري هاي اصيل به دور از ادا و اطوارها و ابزارهاي غير متعارف
يكي از نوحه خوان هاي سبك هاي اصيل و قديمي مشهد هم مي گويد: زماني بچه ها در كنار والدين در مداحي ها و مراسم عزاداري شركت مي كردند و به واسطه اين حضور و معنويت حاكم بر اين فضا اگر استعدادي در خود مي يافتند عاشق وار به سراغ مداحي و نوحه خواني مي رفتند .
علي حسيني افزود : در عزاداري هاي قديمي استفاده از ابزار و وسايل مختلف و سبك عزاداري ها هر يك فلسفه اي خاص داشت و از زماني كه دم مي گرفتند و پيشبند مي بستند و حتي نشستن در شروع عزاداري به حالت دو زانو به رسم ادب و گفتن ذكر 'حسينم واحسينم' بخشي از اين مراسم و آيين هاي خاص بود زيرا ازهمان كودكي مي آموختند كه عظمت هستي عالم در نام حسين (ع) جمع شده و بايد با احترام بيان شود .
وي گفت: اين در حالي است كه امروز جوانان با باندهاي بزرگ و طبل ها و سنج هاي عجيب با صداهاي ناهنجار و گوشخراش به صورت بي قاعده عزاداري مي كنند.
وي اظهار كرد : نوحه خوان پشت تريبون قرار مي گرفت و از عمق وجود و از سوز دل و با نهايت خلوص به دور از اداها و رفتارهاي عجيب و غريب و يا بيان مطالب سخيف و غيرواقعي كه اين روزها باب شده ، مداحي مي كرد.
وي افزود : آن زمان دسته ها و هيات هاي عزاداري از بازار زنجير از مسير چهارباغ حركت خود را به سمت حرم مطهر آغاز مي كردند و وقتي وارد حرم مي شدند يك پيشكسوت نوحه خواني بر روي كرسيچه رفته و دم مي زد و با يك دم حال همه عزاداران و مجلس را منقلب مي كرد اما امروز با اين همه ابزار و روش هاي مختلف كمتر چنين حسي ايجاد مي شود.
اين نوحه خوان سبك اصيل افزود : حتي سبك نشستن در مجلس عزاداري از اهميت ويژه اي برخوردار است و نوحه خوان اصلي ذكر مي گيرد و مياندار كه هدايت نحوه سينه زني، نشستن و چينش جمعيت را عهده دار است حضوري فعال در مراسم دارد و مي كوشد با نظمي خاص برگزار شود.
وي عنوان كرد : محتوا و مضامين نوحه غني بود و هر شعري را نمي خواندند و آنچه هم ارائه مي كردند از روي مقتل و منابع مستند بود.
وي افزود : اما امروز به گونه اي شده كه هر مطلبي را مي بافند و روايات دروغين براي گرم شدن مجلس و به نوعي مجلس آرايي استفاده مي كنند و به سنديت اين مباحث و مقصد و مبدا آن توجه ندارند و ضربات و صداهاي ناهنجار در عزاداري ها خود از ديگر مسائلي است كه به كميت و كيفيت عزاداري ها لطمه و آسيب زيادي زده است.
وي گفت : دسته هاي عزاداري بسيار ساده و سبك عزاداري شان اصيل بود و ابزارهايي چون علم و بيرق ها را برمي افراشتند و نمادي از خودنمايي و فرديت در آن نبود.
در واقع در تمامي اين آيين ها آنچه اهميت داشت در عين بزرگداشت ارزش هاي والاي عاشورايي در جامعه و حفظ هدف و فلسفه اصيل قيام امام حسين (ع) ، ترويج اخلاق و منش اسلامي ، وحدت و همدلي و يگانگي بود.
علي حسيني با بيان اينكه عزاداري امري مستحبي است و نبايد باعث آزار و اذيت ديگران شود ، گفت : در برخورد ، رفتار و كردار بايد اعضاي هيات هاي عزاداري نمونه و الگو باشند ملتي كه مرامش حسيني است بايد به مردم احترام بگذارد.
به گفته اين نوحه خوان اصيل، در گذشته اعتقاد مردم به اين هيات ها و دسته هاي عزاداري بسيار قوي بود و همه با نهايت اخلاص در اين مراسم هر آنچه در توان داشتند، مي گذاشتند.
وي اظهار كرد : امروز نحوه عزاداري ها و سرو صداهاي عجيب و غريب و غيره حتي عزاداري هاي خارج از قاعده و در نيمه هاي شب خود موجب آزار مردم مي شود در حالي كه بايد رفتار و منش و برخوردها بسيار پسنديده و الگو باشد.
امروز نيز انتظار است در سايه آموزش نوجوانان و كودكان در حسينيه ها وتكايا به مرور با اين شيوه هاي اصيل عزاداري انس گرفته و دوباره آنان احياگر اين آيين ها و مراسم عزاداري خالص شوند كه خود عاملي در تقويت اعتقادات و باورهاي ديني و جلوه از عشق و دلدادگي به اهل بيت (ع) است.

** سنگ زني، سنتي ديرين و نمادي از غم جانكاه در عزاي حسين (ع)
در برخي مناطق استان زماني از شب دوم محرم آيين سنگ زني اجرا مي كردند كه الان ظاهرا اين آيين در برخي مناطق غربي استان چون روستاي 'صدخرو' از توابع شهرستان داورزن هنوز اجرا مي شود.
چنانكه از شب دوم محرم اين آيين بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران اجرا و طي آن اشعاري در بحر طويل و به‌صورت سه ضرب و بعد چهار ضرب و بسيار آهنگين اجرا مي شود.
اين مراسم با صداي ياعلي(ع) و نوحه هاي خاص به اوج شور خود رسيده و سپس با ذكر صلوات به اتمام مي‌رسد.
دو قطعه سنگ يا چوب گرد ابزار اجراي اين سنت است كه با نخي در دست عزاداران تثبيت شده و بالاي سر به‌هم كوبيده مي‌شود و فضا حسن و حالي متفاوت مي يابد.
خبرنگار: فاطمه يوسفي ** انتشار دهنده: علي اصغر ايزدي
1906/5132