عمق شوك ارزي هفته قبل با توجه به بي‌سابقه بودن اين ميزان تضعيف روبل در برابر دلار از سال 1999 ميلادي محرز مي‌شود. همزمان با ريزش روبل و شاخص سهام روسيه، فشارهاي زيادي از سوي منتقدان و سرمايه‌گذاران بر بانك مركزي روسيه وارد مي‌شد كه خواستار مداخله سياست‌گذاران پولي براي توقف بحران ارزي بودند؛ اما «الويرا نابيولينا»، رئيس اين نهاد در برابر فشارها مقاومت كرد.
استراتژي او در واكنش به شوك ارزي، «نظارت موثر، بدون مداخله» معرفي شد. استراتژي بانك مركزي بدون دخالت دولت روسيه به اجرا درآمد. نابيولينا عدم مداخله را بهترين شيوه برخورد با بحران ارزي ناشي از ريسك‌هاي سياسي، خارجي و ژئوپليتيك عنوان كرد. او استفاده عجولانه از ابزار پولي را منجر به تشديد بحران مي‌دانست. پيش‌بيني رئيس بانك مركزي روسيه از چرخه بحران جديد، نوسان شديد در روزهاي ابتدايي، تطبيق بازارهاي مالي با شرايط جديد و در نهايت بازگشت به شرايط عادي بود. استراتژي نابيولينا با توجه به بازگشت بخش زيادي از قدرت روبل، موفقيت‌آميز توصيف شده است.
روبل روسيه هفته گذشته با يك شوك ارزي مواجه شد. نرخ برابري دلار به روبل در طول اين هفته از 58 تا 65 نوسان كرد كه تضعيف نزديك به 12 درصدي روبل را نشان مي‌داد. افت روبل در اين بازه، از سال 1999 ميلادي بي‌سابقه محسوب مي‌شود. در اين شرايط، واكنش بانك مركزي روسيه به نزول تاريخي روبل بسيار جالب بود. رئيس اين نهاد پولي پرسش‌هاي مطرح شده در رابطه با ريزش روبل را با معرفي استراتژي نظارت بدون مداخله پاسخ داد. «الويرا نابيولينا»، رئيس بانك مركزي روسيه كه فرماندهي خروج از بحران سال 2014 ميلادي را با نمره قبولي در كارنامه خود ثبت كرده بود، عدم مداخله در مكانيزم بازار آزاد و حفظ نظام نرخ ارز شناور را به‌عنوان اولويت بانك مركزي معرفي كرد. او روند نوسانات را طبيعي دانست و پايان روند نزولي روبل را در آينده نزديك وعده داد.
عدم مداخله سياست‌گذاران پولي در عين نظارت بر روند بازار در نهايت با فروكش تب شوك ارزي موثر واقع شد. نابيولينا استفاده از ابزارهاي پولي در شرايطي كه ريسك‌هاي خارجي و سياسي دليل نوسانات هستند را بي‌دليل عنوان كرد و بيشتر بر كاهش هراس در بازارها تمركز داشت. عدم سراسيمگي بانك مركزي روسيه، پيشينه موفق اين نهاد و اعتماد عمومي به سياست پولي كه بدون دخالت دولت اجرا مي‌شود، از جمله دلايل موفقيت بانك روسيه در راستاي مقابله با شوك‌هاي ارزي هستند. البته حساسيت بالاي روبل به نااطميناني‌هاي سياسي و تنش‌هاي ژئوپليتيكي كه از تقابل بلوك شرق و بلوك غرب ناشي مي‌شود، امكان تضعيف مجدد روبل در روزهاي آتي را فراهم خواهد كرد.
** زني كه پوتين حرف او را مي‌خواند!
الويرا نابيولينا سال 2013 ميلادي رياست بانك مركزي روسيه را بر عهده گرفت. از زماني‌كه سكان هدايت سياست پولي به دستان او سپرده شد، روبل 3 بحران متفاوت را تجربه كرده است. اولين بحران با سقوط روبل در سال 2014 ميلادي رخ داد. سقوط مقاوم به ترميم روبل در اين دوره زماني مهم‌ترين بحران ارزي روس‌ها در قرن بيست‌ويك لقب گرفت.
بحران دوم روبل نيز به دليل نسبتا مشابهي در سال 2016 رقم خورد. وجه اشتراك اين 2 دوره را مي‌توان در نزول قيمت جهاني نفت خلاصه كرد. البته وجه تمايز قابل توجه ميان اين 2 دوره نيز به مولفه ثانويه‌اي كه از دل تنش‌هاي ژئوپليتيك و تحريم‌هاي غرب عليه روسيه شكل گرفته بود، مربوط مي‌شد. اين مولفه با وضع تحريم‌هاي دولت‌هاي غربي در واكنش به مناقشات كيف-مسكو بر سر كريمه بر روبل اثر كاهشي گذاشت. آخرين بحران روبل كه كمتر از يك هفته عمر دارد بيشتر به سقوط سال 2014 شبيه است؛ چراكه ريزش ارز فدراسيون روسيه ريشه در تحريم‌هاي جديد كاخ سفيد عليه كرملين و همچنين تنش‌هاي مربوط به سوريه داشت. با در نظر نگرفتن عامل نفت، دخالت مسكو در سوريه جايگزين تهاجم (دست‌اندازي) به كريمه شده و تحريم‌هاي سال 2014 نيز با تحريم‌هاي تازه‌اي از سوي دولت ترامپ جانشين شده‌اند تا شبيه‌سازي سراشيبي روبل 2014 با نسخه 2018 امكان مقايسه را فراهم سازد.
پيش از ورود نابيولينا به بانك مركزي نيز روبل در دفعات متعددي ضربات شديدي را متحمل شده بود كه مهم‌ترين آنها به «بحران روبل» يا «آنفلو‌آنزاي روسي» مشهور است. آنفلو‌آنزاي روسي در سال 1998 ميلادي، زماني كه «سرگي كرينكو» نخست‌وزير وقت كرملين بود، كليد خورد. با اينكه عمق بحران 98 روسيه از طول دوره نخست‌وزيري 4ماهه كرينكو عيان است؛ اما عواملي كه اقتصاد روسيه را آشفته ساختند فراتر از كابينه كرينكو بود. نظام نرخ ارز ثابت كه سختگيرانه از تضعيف روبل در برابر دلار اجتناب مي‌كرد يكي از زمينه‌سازان آنفلو‌آنزاي روسي شد. بودجه ناتراز دولتي و هزينه گزاف جنگ چچن نيز عوامل داخلي ديگر را شكل داده بودند. دو مولفه بيروني نيز بحران روبل را تعميق كردند؛ عوارضي كه از بحران مالي 1997 آسيا به بازارهاي مالي و تجارت روسيه سرايت كرد و كاهش ارزش نفت در بازارهاي جهاني مولفه‌هاي بيروني محسوب مي‌شدند. با اين اوصاف، چند عامل مشخص همواره توان غلتاندن روبل به سراشيبي را داشته‌اند.
نزول قيمت جهاني نفت، تنش‌هاي ژئوپليتيكي كه به‌واسطه حضور يا دخالت روسيه با مقابله غرب همراه مي‌شوند و وضع تحريم عليه اين كشور سه نيروي كاهشي روبل در چند دهه اخير بوده‌اند. البته 2 مولفه موثر بر ريزش روبل نيز وجود دارد كه جزو پرده دوم نمايش سقوط روبل هستند. توليد فضاي اضطرابي كه تقاضا براي ارزهاي خارجي را به شدت افزايش مي‌دهد و حضور فعال سفته‌بازاني كه التهاب بازار را براي كسب سود بيشتر تشديد مي‌كنند، سلسله رفتار عمومي معمول در بحران‌هاي ارزي روسيه (و ساير كشورها به خصوص در نظام‌هايي كه نرخ ارز با دخالت مستقيم دولت تعيين مي‌شود) محسوب مي‌شوند؛ بنابراين براي بررسي عملكرد الويرا نابيولينا بايد به شيوه برخورد خاص وي با اين عوامل توجه كرد. مدل مديريت بحران ارزي به فرماندهي زني كه «دست راست پوتين» لقب گرفته با بررسي بحران 2014 و سقوط هفته گذشته روبل به‌خوبي آشكار مي‌شود.
** شناورسازي پولي-اجتماعي
سال 2014 ميلادي همزمان با نزول شديد بهاي نفت در بازارهاي جهاني، تنش‌هاي روسيه با دولت‌هاي غربي افزايش يافت و در نهايت تحريم‌هايي عليه روسيه وضع شدند. بروز اين مجموعه از عوامل براي بازارهاي مالي روسيه ناآشنا نبودند و برآيند آنها منجر به آغاز ريزش ارزش روبل در برابر دلار شد. بانك مركزي تحت فرماندهي نابيولينا در ابتدا نشاني از استقلال كافي از خود نشان نداد و با تزريق ارزهاي رايجي مانند دلار و يورو به بازار ارز اين كشور تلاش براي پاسخ به تقاضاي زياد كه از اضطراب فراگير و نااطميناني نسبت به آينده روبل و اقتصاد روسيه شكل گرفته بود را استارت زد؛ اما كاهش شديد ذخاير ارزي بانك مركزي تنها سرانجام بازار سيري‌ناپذير ارز بود.
پس از ناتواني پروسه تزريق ارز، نرخ بهره ظرف زمان كوتاهي نزديك به 2 برابر شد. اين راهكار پس از مدت كوتاهي از سوي بانك مركزي روسيه تنها ابزاري براي كنترل تورم خوانده شد؛ به اين معنا كه بازگشت قدرت پيشين روبل در برابر دلار و يورو با تكيه بر اين ابزار به طرز صحيح ممكن نخواهد بود. منظور از طرز صحيح، بدون مداخله بيش از حد در بازارهاي مالي و ماندگاري تاثير ابزار است؛ بنابراين در مرحله بعد، نابيولينا يكي از مهم‌ترين تحولات سياست پولي روسيه در قرن حاضر را معرفي كرد.
او مكانيزم نرخ شناور ارز را به‌عنوان چاره اساسي نجات روبل نه تنها در آن دوره خاص بلكه در بلندمدت به اجرا درآورد. سكاندار پولي دولت پوتين خواستار پايان دادن به بحران ارزي سال 2014 و ختم پرونده وابستگي شديد روبل به فرازونشيب‌هاي قيمت نفت شده بود و خواسته خود را با اجراي بسته شناورسازي دنبال كرد. نابيولينا مدعي بود، تعيين نرخ برابري دلار به روبل در صورتي كه به وسيله بازار آزاد انجام شود، وابستگي به نفت را در بلندمدت از ميان خواهد برد و دست سفته‌بازان را از كنترل روند بازار كوتاه مي‌كند. همزمان با سپردن مسووليت تعيين نرخ روبل به بازار، آماده‌سازي اذهان عمومي در جهت كنترل هجوم تقاضا در نوسانات ارزي نيز پيگيري مي‌شد.
برنامه مداخله با تزريق روزانه 350 ميليون دلاري پايان يافت و عدم‌مداخله دولت در تعيين نرخ بهره به جامعه منتقل شد تا جايي كه اعتماد به سياست پولي بانك مركزي بازگشت. در واقع، نابيولينا در سخنراني خود، پايان تزريق ارز را به مردم نسبت داد؛ «رفتار عقلايي خانوارها در رابطه با تقاضاي ارزهاي خارجي باعث شد مداخله در بازار بي‌معنا شود».
** تشريح كالبد بحران
سقوط هفته گذشته روبل كه با ريزش گسترده ارزش بازار سهام مسكو مقارن شده بود، با واكنش مدبرانه رئيس بانك مركزي روسيه همراه شد. سقوط روبل در روزهاي ابتدايي هفته گذشته ركورد تضعيف پول ملي روسيه در برابر دلار آمريكا را جابه‌جا كرد؛ اما روند نزولي روبل همان‌طور كه رئيس بانك مركزي روسيه وعده داده بود تداوم نيافت. روبل تا عصر چهارشنبه بيش از 11 درصد نسبت به دلار آمريكا تضعيف شد. پول ملي روسيه از روز دوشنبه با افت 4.28 درصدي هفته بحراني خود را استارت زد و اين روند در روزهاي سه‌شنبه و چهارشنبه نيز ادامه داشت تا بدترين هفته روبل از سال 1999 ميلادي در تاريخچه اين ارز ثبت شود.
كارشناسان اقتصادي ضمن بررسي بازيگران مختلفي كه در تضعيف روبل نقش داشته‌اند، مهم‌ترين عامل را افزايش ريسك ژئوپليتيك معرفي مي‌كنند. واكنش به سقوط روبل آن هم همزمان با ريزش گسترده در بازار سهام مسكو، حمايت روسيه از بشار اسد را به مركز سيبل منتقدان تبديل كرد. با توجه به آغاز حمله موشكي آمريكا و متحدان اروپايي‌اش به سوريه فرضيه كارشناسان درخصوص اهميت تنش‌هاي ژئوپليتيك تاييد شده است. رئيس بانك مركزي روسيه نيز يكي از حاميان اين فرضيه بود.
سياست اين بانك در برخورد با ريزش روبل بنابر اظهارات مقامات بانكي عدم مداخله انتخاب شده بود. الويرا نابيولينا، رئيس بانك مركزي روسيه، تاثير وضع تحريم‌ها عليه اين كشور و ريسك عوامل ژئوپليتيك را دليل ورود بازارهاي مالي به قلمرو اصلاح عنوان كرد. او روند روزهاي گذشته بازارهاي مالي را طبيعي دانست؛«روزهاي ابتدايي در بازار معمولا با افزايش نوسانات به‌دليل بروز نااطميناني‌هاي سياسي و اقتصادي همراه مي‌شود. بازيگران بازار و سرمايه‌گذاران در اين شرايط قادر به درك عواقب بلندمدت نيستند؛ بنابراين هراس فراگير باعث ريزش بيشتر خواهد شد. اين روند تا جايي كه منطق به بازار برگردد ادامه خواهد يافت.» رئيس بانك مركزي روسيه واكنش خود نسبت به اين پروسه را عدم مداخله در عمليات بازار آزاد و سياست نرخ ارز شناور حاكم بر سياست پولي اين كشور معرفي كرد؛ چراكه سياست‌هاي پولي كوتاه‌مدت و عجولانه براي مواجهه با ريسك‌هاي خارجي و سياسي كارآيي لازم را ندارد و موجب تشديد بحران خواهد شد.
نابيولينا علاوه‌بر تشريح وضعيتي كه به عقيده وي طبيعي تلقي مي‌شد، از قدرت بانك مركزي براي استفاده از ابزارهاي مناسب جهت كنترل وضعيت روبل ابراز اطمينان كرده بود. الويرا نابيولينا در كنفرانس خبري مسكو گفته بود: «اين بانك تمام ابزارهاي لازم براي خنثي كردن تاثير‌هاي منفي تحريم‌هاي آمريكا را در اختيار دارد. در صورت وقوع ناپايداري مالي، بانك مركزي روسيه طيف گسترده‌اي از ابزارهاي كارآ را براي اقدام در شرايط گوناگون در اختيار دارد. هيچ نيازي براي به كارگيري ابزارهاي سيستماتيك نيست؛ اما ما شرايط را تحت نظر داريم و در صورت لزوم اصلاحاتي انجام خواهيم داد.»
** 4 مرحله واكنش به شوك ارزي
بانك مركزي روسيه با وجود فشارهايي كه خواستار دخالت اين نهاد براي جلوگيري از ريزش روبل شده بودند، استقلال خود را حفظ كرد؛ بنابراين استراتژي نظارت بدون مداخله با مقاومت بانك مركزي در برابر فشارها به‌عنوان اولويت اصلي اجرا شد. دولت روسيه نيز در سياست‌‌گذاري پولي دخالت نكرد تا پروسه آرام‌سازي بازارها طبق تصميم نهاد سياست‌گذار انجام شود. به اين ترتيب، بانك مركزي مجبور به استفاده‌از ذخاير ارزي خود براي مقابله با شوك ارزي نشد؛ اشتباهي كه بارها در روسيه تكرار شده بود.واكنش به شوك هفته گذشته كه روبل را تحت فشار قرار داده بود، در چند مرحله قابل‌بررسي است.
بانك مركزي روسيه و تحليلگران بازار شرايط را در چند مرحله تشريح كرده‌اند. جابه‌جاي سريع روبل با دلار، هراس در بازار، تطبيق بازار با شرايط و در آخر توصيه به سرمايه‌گذاران مجموع اين مراحل را تشكيل مي‌دهند.
جابه‌جاي سريع روبل با دلار: وضع تحريم‌هاي جديد عليه مسكو و تقويت تنش‌هاي مربوط به حمايت پوتين از بشار اسد، بازارها را در روز ابتدايي هفته گذشته نزولي كردند. فعالان حوزه فاينانس در روسيه، سراسيمگي سرمايه‌گذاران و مردم را دليل موج دوم فروش گسترده دارايي‌هاي روسي عنوان كردند. اين سراسيمگي در ادامه منجر به سقوط بيشتر روبل و شاخص‌هاي بازار مسكو شد.
پديده ترس در بازارها: آنچه هفته گذشته بر سر بازار سهام و روبل آمد، غيرمنتظره بود. كسي آمادگي لازم براي برخورد با اين شرايط را نداشت؛ بنابراين هراس بر سرمايه‌گذاران و مردم غالب شد و ابعاد شوك را گسترش داد. تحليلگران روسي با توجه به رشد قيمت جهاني نفت، امكان تداوم ريزش حدود 10 درصدي روبل در برابر دلار را پيش‌بيني كردند.
شرايط تحت كنترل: روز سه‌شنبه هفته گذشته نشست ارزي مسكو برگزار شد. رئيس بانك مركزي روسيه در اين نشست ضمن اشاره به ريزش ارزش روبل، اصرار داشت كه دليلي براي نگراني فراگير وجود ندارد؛ اقتصاد روسيه در حال تطابق با شرايط جديد است و رگولاتوري ريسك خاصي براي ثبات مالي اقتصاد تشخيص نداده است. رويدادهايي كه اخيرا شرايط را تغيير داده‌اند، منجر به اصلاح در بازارها خواهند شد. در چنين شرايطي، نوسانات شديد اجتناب‌ناپذير هستند؛ اما اقتصاد روسيه در حال تطبيق با ريسك‌هاي خارجي است.
توصيه‌نامه خطاب به جامعه: همزمان با سقوط بازارها در روسيه، كارشناسان، بانكداران و مقامات اقتصادي پروسه آرام‌سازي اجتماعي را آغاز كردند. پرهيز از تصميم‌گيري احساسي پيام مشترك آنان به سرمايه‌گذاران بود. تحليلگران، بهترين استراتژي ممكن براي مقابله با شوك جديد را عدم‌مقابله عنوان كردند. آنها به سرمايه‌گذاران اطمينان دادند كه پايان هراس در بازارها به پايان فروش دارايي‌هاي روسي منتهي خواهد شد؛ بنابراين پايان نزول شاخص‌ها و روبل منجر به ايجاد فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري جديد و جذابي مي‌شود.
** حساسيت روبل به نااطميناني سياسي
نظرسنجي‌هايي كه از سرمايه‌گذاران روسي درخصوص وضعيت بازارهاي مالي صورت گرفته‌اند، نشانگر غلبه ابهامات سياسي به‌عنوان محدوديت اصلي هستند و نرخ بالاي بهره كمتر از اين عامل بر بازارها اثرگذار است. نابيولينا با اين نظر موافق است. به گفته او «ركود اقتصادي ما بيشتر از عوامل ساختاري ناشي مي‌شود».
اولويت رئيس بانك مركزي روسيه تداوم كاهش بهاي نفت جهاني نيست. او بيشتر بر بهبود پويايي و ماندگاري ثبات در محيط كسب و كار متمركز است. البته نابيولينا در سال 2016 ميلادي به‌طور علني از غول نفتي دولتي«روس‌نفت» گلايه كرده بود، شركتي كه در راس خود متحدان قدرتمند پوتين را دارد.
رئيس بانك مركزي در رابطه با اين شركت نفتي گفته بود «نياز روس‌نفت براي بازپرداخت بدهي خارجي بزرگش اين انتظار را در بازار به وجود آورده كه اين غول نفتي به فروش روبل روي آورده است. چنين كاري منجر به افت واحد پولي كشور شده است.» در پي اين اعتراض، مدير روس‌نفت در حركتي غيرمتعارف به ديدار نابيولينا رفت تا در اين رابطه گفت‌وگو كند. پس از اين ديدار بود كه روس‌نفت انتشار اوراق قرضه را براي تامين مالي بدهي خود متوقف كرد.
يكي ديگر از افرادي كه ديدگاه‌هاي مخالفي با نابيولينا داشت، گلازيف مشاور پوتين بود. ايده‌هاي گلازيف شامل كنترل سرمايه، ممنوعيت استفاده از دلار در روسيه و چاپ اسكناس براي احياي رشد اقتصادي بود. سياست‌هايي كه به كلي با ايده‌هاي رئيس بانك مركزي مغايرت داشت. منتقدان نابيولينا مي‌گويند سياست‌هاي سختگيرانه و انقباضي CBR مقصر اصلي چشم‌انداز اقتصادي ضعيف روسيه است چراكه سرمايه‌گذاري را در اين كشور فلج كرده است؛ اما عبور از بحران روبل در سال‌هاي 2014 و 2016 ميلادي با رشد 50 درصدي نقدينگي شركت‌ها همراه شد كه دست آنها را براي برنامه‌ريزي در جهت تقويت جذب سرمايه‌گذاران مهيا بازگذاشت.
*منبع: روزنامه دنياي اقتصاد؛ 1397،1،28
**گروه اطلاع رساني**1699**2002
روسيه هفته گذشته يك شوك ارزي جديد را تجربه كرد. نرخ برابري دلار به روبل در كمتر از 72 ساعت از 58 به 65 رسيد. تضعيف نزديك به 12 درصدي پول ملي روسيه نسبت به دلار آمريكا تحت‌تاثير ريسك‌هاي سياسي و تنش‌هاي ژئوپليتيك رخ داد.
