قناتهاي نيشابور غريب مانده اند

پيشينيان ما با احداث قنات يا كاريز به راه حلي مناسب براي سازگاري با محيط زيست دست يافته بودند و ميزان مصرفي آب مورد نياز خود را با خروجي قنات هماهنگ مي كردند. قناتها فرهنگ قناعت را در بين مردم نهادينه كرده بود، فرهنگي كه در جامعه مصرف گراي فعلي كمتر ديده مي شود.
در چهار دهه اخير گرايش كشاورزان به افزايش سطح زيركشت، حفر چاههاي عميق براي برداشت آب بيشتر همزمان با كاهش بارندگي باعث خشكيدن قناتها شده است. به همين خاطر اثرات سوء برداشت بي رويه چاههاي كشاورزي بر قناتهاي دشت نيشابور بيش از پيش نمايان مي شود.
مدير امور منابع آب نيشابور به خبرنگار ايرنا گفت: طبق آخرين آمار 924 رشته قنات در دشت نيشابور شناسايي شده كه از اين تعداد 796 قنات داراي تخليه غيرصفر هستند.
سعيد خجسته پور افزود: از اين تعداد قنات فعال 715 قنات دهنه دائمي، 38 دهنه قنات فصلي و 43 دهنه قنات هوابين است. ميزان تخليه اين قناتها ساليانه 66 ميليون و 43 هزار مترمكعب است كه اين ميزان حدود پنج هزار هكتار از سطح زير كشت را پوشش مي دهد.
وي ادامه داد: با وجود تامين بخش قابل توجهي از آب شرب از طريق چاهها همچنان قناتها به عنوان يك منبع پايدار تامين آب مطرح هستند.
مدير امور منابع آب نيشابور گفت: ميزان آبدهي قنات تحت تاثير تراز آب زيرزميني است. با كاهش سطح منابع زيرزميني ميزان آب قنات نيز كاهش مي يابد و بيش از ظرفيت آبخوان استحصال نمي شود و همين ويژگي قنات منجر به صرفه جويي در مصرف آب مي شود و مانند 'چاه عميق' اثر مخربي بر محيط زيست ندارد.
وي افزود: در دشت نيشابور دو آبخوان 'نيشابور و كارجي' وجود دارند. ميزان مجاز برداشت از آبخوان نيشابور ساليانه 519 ميليون و 48 هزار مترمكعب است در حالي كه حجم برداشت فعلي از اين آبخوان 662 ميليون و 48 هزار مترمكعب مي باشد. همچنين ميزان برداشت مجاز از آبخوان كارجي 10 ميليون و 18 هزار مترمكعب و حجم برداشت از آن نيز همين ميزان است.
او ادامه داد: ميزان آب شرب مصرفي روستايي نيشابور ساليانه حدود 9 ميليون مترمكعب و شهري حدود 24 ميليون مترمكعب است كه يك ميليون و 34 هزار مترمكعب آن از قناتها تامين مي شود.

* طرح شناسايي قناتها
شهردار نيشابور نيز به خبرنگار ايرنا گفت: سال 1391 حدود ٢٠٠ ميليون ريال براي اجراي طرح شناسايي قناتها در اين شهر اختصاص يافت و در اين چارچوب ٤٣ رشته قنات مورد شناسايي قرار گرفت.
علي نجفي افزود: از اين تعداد حدود ١٥ رشته قنات فعال است و نقشه مسير آنها در اختيار گروه شهرسازي نيشابور قرار دارد.

* حفر چاههاي عميق آغاز مشكلات
عضو شوراي مركزي خانه كشاورز ايران نيز گفت: قناتهاي نيشابور از حدود 70 سال پيش به تدريج با حفر چاههاي عميق در اين دشت شروع به خشكيدن كرده اند.
ابوالفضل كرباسي شرق افزود: سال 1332 نخستين چاه عميق دشت نيشابور در بخش تحت جلگه حوالي روستاي بزقوچان حفر شد. با ر همين قناتها نيشابور در حوزه كشت گندم و غلات خودكفا بود و حتي قبل از اصلاحات ارضي در رژيم سابق صادرات گندم داشت اما بعد از آن كه اراضي بزرگ قطعه قطعه شدند كشاورزي نيشابور دچار مشكل گرديد و حفر چاههاي عميق نيز مزيد بر علت شدند.
وي ادامه داد: اين روند اشتباه تا سال 1365 كه دشت نيشابور به عنوان دشت ممنوعه اعلام شد ادامه پيدا كرد اما با اين حال هنوز در آن زمان در اين دشت چاههاي آب آرتزين(خودجوش) وجود داشت و فشار آب بقدري بود كه بدون نياز به پمپ لبريز مي شد.
او گفت: اين نشان مي دهد كه اعلام دشت نيشابور به عنوان دشت ممنوعه به درستي صورت گرفت اما در ادامه برنامه به درستي اجرا نشد به نحوي كه چاه آب روستاي عين آباد كه از نوع آرتزين بود هم اينك 70 متر افت سطح آب دارد.
عضو شوراي مركزي خانه كشاورز ايران افزود: پس از اعلام بحران در دشت نيشابور 700 حلقه چاه با پروانه رسمي اجازه حفر گرفت و اين روند هنوز ادامه دارد تا آنجا كه قناتهاي عبدالله آباد، قلعه شيشه، بزغان و بزقوچان كه زماني 80 ليتر در ثانيه دبي داشتند هم اينك خروجي آبشان به كمتر از 10 ليتر رسيده كه نتيجه حفر بي رويه و بدون مجوز چاههاي آب است.
وي ادامه داد: دشت نيشابور با حدود 20 رودخانه دائمي و 100رودخانه فصلي داراي حجم آب بسيار بالايي بوده كه معروفترين آنها رودخانه فاروب رمان است لذا گرايش به سمت چاههاي عميق براي استخراج آب زيرزميني اشتباه بود.
كرباسي گفت: سطح آبخوانها به قدري پايين رفته كه قناتهاي خشكيده قابل احيا نيستند. بايد مطالعات و كارشناسي لازم براي احيا قناتهايي كه قابل استفاده و مقرون به صرفه هستند صورت گيرد، از تخصص و تجربه افراد باسابقه و مقنيان استفاده و اين تخصص به افراد جديد آموزش داده شود.
وي افزود: با اين وجود در پي خشكيدن قناتها مقنيان نيز به فراموشي سپرده و بسياري از قناتها تخريب شدند.
عضو شوراي مركزي خانه كشاورز ايران نتيجه مديريت دولتي در بخش آب را نابودي قناتها توصيف و بيان كرد: پيشتر در زمانهاي ترسالي و خشكسالي كه حجم آب قناتها افزايش يا كاهش مي يافت مردم نيز خودشان را با همان وضعيت وفق مي دادند ولي هم اينك به دليل برداشت بي رويه از منابع آبي، وضعيت پديده خشكسالي را نيز تشديد كرده ايم.
وي تجميع زمينهاي پراكنده كشاورزي، انتقال آب با لوله و ساخت استخر در محل زمينهاي كشاورزي از راههاي مديريت مصرف آب ذكر و بيان كرد: در طول 40 سال اخير مديران در بخشهاي مختلف آب، كشاورزي و نيرو به صورت جزيره اي عمل كرده اند كه نتيجه آن خالي شدن آبخوانها بوده است.

* درد دل مقنيان
براتعلي محمدي مقني ٧٠ ساله نيشابوري به ايرنا گفت: ‌از استادكاران قديم كاربلد در حوزه قنات كسي نمانده است و جوانان هم به اين حرفه علاقه اي ندارند.
وي كه تاكنون قناتهاي مجدآباد، ‌باغشن، ‌حشميته و دان كاشفيه را در نيشابور احيا كرده است افزود: هم اينك كار ما تنها لايروبي و رفع خرابي قناتها است.
مقني و كارشناس احيا قنات جهاد كشاورزي نيشابور هم به خبرنگار ايرنا گفت: براي احيا هر قنات بطور ميانگين از ٥٠٠ ميليون تا هفت ميليارد ريال سرمايه گذاري نياز است. تا پارسال براي احيا قناتهاي شهرستان نيشابور ساليانه حدود ٢ ميليارد ريال كمك بلاعوض از سوي دولت به كشاورزان پرداخت مي شد.
علي ابراهيمي افزود: هر قنات مي تواند بين ١٠ تا ١٠٠ نفر مالك داشته باشد كه سهم هر كدام از ساعتي ٥٠ هزار ريال تا ٨٠٠ هزار ريال متفاوت است.
وي ادامه داد: كشاورزان كنوني همين مقدار آب اندكي را كه از آبهاي روان سطحي بدست مي آيد بطور صحيح استفاده نمي كنند. بايد شيوه هاي كشاورزي ‌نوين به آنها آموزش داده شود چون اگر آب هم داشته باشيم ولي به درستي مورد استفاده قرار نگيرد باز هم مشكل حل نخواهد شد.
اين مقني بودجه هاي اختصاص يافته براي احيا قناتها را ناكافي توصيف و بيان كرد: ‌قناتهاي نيشابور غريب مانده اند لذا براي احيا آنها بايد توجه بيشتري صورت گيرد.
مركز شهرستان 450 هزار نفري نيشابور در فاصله 122 كيلومتري غرب مشهد قرار دارد. نيشابور مركب از چهار بخش مركزي، زبرخان، سرولايت و ميان جلگه 431 روستا دارد. 163 هزار نفر از جمعيت اين شهرستان ساكن روستاها هستند.
76 نوع از 83 نوع محصول توليدي استان خراسان رضوي در نيشابور كشت ‌مي‌شود. 91 هزار و 508 هكتار زمين در نيشابور زير كشت محصولات كشاورزي است. از اين سطح 13 هزار و 208 هكتار كشت ديم و بقيه كشت آبي مي باشد. بخش كشاورزي نيشابور در توليد محصولاتي همچون گندم، جو، پنبه، خيار، سير، بادمجان، كدو، سبزيجات، سيب، گلابي و گيلاس رتبه هاي نخست تا سوم را در خراسان رضوي دارد.
9869/1858