نماي تازه‌اي از برنامه ايران در مقابل تصميم احتمالي خروج امريكا از برجام پديدار شده است. نمايي كه محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران در خلال برنامه‌هاي فشرده‌اش در نيويورك از آن پرده برداشت و سه گزينه خروج متقابل ايران از توافق هسته‌اي، خروج از معاهده منع گسترش سلاح هاي هسته‌اي (ان‌پي‌تي) و شكايت به كميسيون مشترك نظارت بر برجام را به‌عنوان پاسخ‌هاي احتمالي ايران مطرح كرد.با رحمن قهرمانپور، استاد دانشگاه و كارشناس مسائل هسته‌اي پيرامون جزئيات اين برنامه گفت‌و‌گو كرديم.
** ارزيابي شما از گزينه‌هاي مدنظر ايران درمواجهه با خروج احتمالي امريكا از برجام كه با جزئيات بيشتري از سوي آقاي ظريف در نيويورك مطرح شده است، چيست؟
واكنش ايران با اظهارات آقاي ظريف در نيويورك مقداري جدي‌تر شده است. قبلاً هم ايشان و هم آقاي صالحي تا حدودي پاسخ هاي متناسب را داده بودند اما اين واكنش تاكنون به اين صراحت از زبان يك مقام مسئول ايران شنيده نشده بود.
آقاي ظريف با گزينه‌هايي كه مطرح كرده دو احتمال را رد كرده است. يكي اينكه ايران در صورت خروج امريكا از برجام به همراه اروپا در برجام بماند و تلاش كند امريكا را در صحنه بين‌المللي منزوي كند كه ايران اين گزينه را رد و اعلام كرده اگر امريكا خارج شود ما هم خارج مي‌شويم. يعني نخستين تصميم احتمالي ايران اين خواهد بود كه بعد از خروج امريكا از برجام در اين توافق نماند و خارج شود. دومين مسأله‌اي كه ايشان مطرح كردند گفته‌اند كه يك راه حل حقوقي وجود دارد و آن هم طرح موضوع در كميسيون مشترك برجام است كه به نظر مي‌رسد گزينه جدي‌اي براي ايران نيست و احتمال روي آوردن به آن را بسيار كم دانسته‌اند.
** چرا احتمال روي آوردن به اين رويكرد ضعيف به نظر مي‌رسد؟
زيرا نحوه تصميم‌گيري در كميسيون مشترك برجام مبتني بر رأي‌گيري يا اجماع نظر نيست بلكه بر اقناع طرف معترض مبتني است. يعني اگر هر كشوري از جمله امريكا معترض شود كه ايران برجام را اجرا نمي‌كند در واقع خودش بايد بواسطه اظهارات كشورهاي ديگر متقاعد شود و از شكايت خود منصرف شود.در واقع سازوكار تصميم‌گيري در كميسيون مشترك اين گونه است كه آن كشوري كه شاكي است بايد راضي شود و اگر قانع نشد موضوع به يك سطح بالاتر يعني شوراي وزيران خارجه كشورهاي طرف برجام ارجاع مي‌شود. و اگر در اين سطح هم طرف معترض از شكايت خود صرف نظر نكرد موضوع به يك سطح بالاتر يعني شوراي امنيت ارجاع داده مي‌شود تا براي بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي بدون رأي‌گيري يا دادن حق وتو به اعضاي دائم شوراي امنيت اقدام كند. يعني روسيه و اتحاديه اروپا حتي اگر بخواهند نمي‌توانند خروج امريكا از برجام را وتو كنند. زيرا در برجام قيد شده آن كشوري كه اعتراض داشته باشد و اعتراضش را به شوراي امنيت ببرد، تحريم‌ها بعد از طي رويه قانوني بر مي‌گردد. بنابراين عمده نگراني همين است كه در اينجا هم امريكا بخواهد از برجام به صورت يكطرفه خارج شود.
** در حالي كه سيستم تصميم‌گيري اين كميسيون بر مبناي اقناع كشورهاي عضو است، سواي ايران همه كشورهاي طرف توافق هم جزو معترضان اقدام امريكا به شمار مي‌آيند بنابراين در چنين فضايي چطور بايد شاكي را اقناع كنند؟ مگر نه اينكه اين توافق در امتداد منافع آنها هم هست.
از نظر عقل سليم بايد اين گونه باشد برجام يك توافق سياسي چند جانبه است. از اين‌رو همه طرفين خودشان مي‌توانند يكطرفه درمورد خروج از آن تصميم‌گيري كنند. در معاهدات بين‌المللي مانند «ان‌پي‌تي» مسأله خروج، خودش يك ماده جداگانه است و هميشه قيد مي‌شود اگر اجراي اين پيمان منافع عالي هر يك از اعضا را تهديد كند در آن صورت آن عضو حق دارد از آن پيمان بين‌المللي خارج شود البته با طي تشريفات قانوني.اما در برجام ماده‌اي مبني بر خروج به اين شكل وجود ندارد زيرا يك توافق سياسي است. بنابراين در توافق سياسي، كشورها خودشان مي‌گويند زماني احساس كرديم عضويت در اين توافق به نفع ماست بنابراين پذيرفتيم و زماني هم كه احساس كنيم ادامه اين توافق در چارچوب خواسته‌هاي ما نيست از آن خارج مي‌شويم.
** بنابراين گزينه شكايت به كميسيون مشترك، گزينه‌اي از پيش شكست خورده است؟
بله، چون بر اساس اين مكانيسمي كه اشاره شد اگر قصد امريكا براي خروج جدي باشد، اقناع نمي‌شود و بر خروج از برجام اصرار خواهد كرد لذا طي كردن اين مسير عملاً فايده‌اي ندارد به همين دليل آقاي ظريف محتمل‌ترين گزينه را در واقع خروج از برجام و بازگرداندن بخشي از فعاليت هاي متوقف شده هسته‌اي ايران در صورت خروج امريكا از برجام ذكر كرده است. حالا آنجا باز ايشان گزينه چهارمي هم ذكر كرده و گفته برخي در ايران معتقدند اين بازگشت به دوران پيش از برجام بايد با شدت و حدت بيشتري باشد يعني غني‌سازي 20 درصدي انجام شود و حتي بحث خروج از «ان پي تي» هم در دستور كار قرار گيرد.
** چنانچه ايران تصميم‌گيري كند آيا گزينه خروج از «ان‌پي‌تي» فراتر از خروج از برجام مورد پيگيري قرار مي‌گيرد؟
ايران خروج از برجام را به معناي خروج از «ان‌پي‌تي» نمي‌بيند. بحث خروج از «ان‌پي‌تي» بحث تازه‌اي نيست از حدود سال 1383 برخي‌ها در داخل معتقد بودند كه اساساً ماندن ايران در پيمان «ان‌پي‌تي» به ضررش است و مباحث متعددي هم مطرح شد حتي بعضاً ايراد حقوقي هم مي‌گرفتند. برخي همان موقع معتقد بودند كه چون تصويب اين پيمان منوط به مصوبه مجلس است بنابراين ايران مي‌تواند از اين پيمان خارج شود چون تمديد نامحدود اين پيمان به‌تصويب مجلس نرسيده است.نظرات مختلفي مطرح مي‌شد ولي در كل تصميم نظام بر اين بود كه در اين پيمان بماند و بر اساس آنچه آقاي ظريف گفته هنوز اين تصميم پا برجاست.
اما محاسبات ايران در مورد خروج از «ان‌پي‌تي» كه يك پيمان بين‌المللي چندجانبه و پرعضوترين پيمان دنياست با خروج از برجام متفاوت است. امريكا با خروج از برجام در واقع خروج از برجام را بر ايران تحميل مي‌كند. درحالي كه سياست ايران هنوز خروج از برجام نيست و به طريق اولي خروج از «ان‌پي‌تي» هم نيست. بنابراين اين موضوع آن‌طور كه آقاي ظريف گفته در دستور كار نظام تصميم‌گيري نيست اما بايد منتظر ماند و ديد كه بعد از خروج امريكا از برجام نوع واكنش ايران چه خواهد بود. در اين واكنش نگاه ايران به پيمان «ان‌پي‌تي» و نحوه اجراي توافق پادماني هم مهم است زيرا ما الان بر اساس پروتكل الحاقي با آژانس همكاري مي‌كنيم و در صورتي كه ايران از برجام خارج شود ممكن است مثل گذشته به توافق جامع پادماني بازگردد و پروتكل الحاقي را تصويب نكند. بايد منتظر ماند و ديد در صورت خروج امريكا از برجام و بعد از آن خروج ايران آيا ايران اين اقدامات اعتمادساز را متوقف خواهد كرد يا با شدت كمتري ادامه خواهد داد.
** قدرت بازدارندگي گزينه خروج از معاهده «ان‌پي‌تي» به‌عنوان ابتكار واكنشي ايران به امريكا چه اندازه است؟
با تفسيري كه از ماده 10 پيمان ان پي تي مربوط به خروج اعضا شده خروج هر عضوي بايد به تأييد شوراي امنيت برسد. كما اينكه الان شوراي امنيت خروج كره شمالي از اين پيمان را به رسميت نشناخته است. استدلال اين است كه چون اين پيمان مرتبط با امنيت بين‌المللي است لذا شوراي امنيت بايد درباره خروج از آن تصميم‌گيري كند. به عبارت ساده‌تر خروج از اين توافق نسبت به گذشته سخت‌تر شده است.
** چنانچه پاسخ احتمالي ايران، بر خروج از برجام مبتني باشد اين امر زمينه را مهياي به جريان انداختن مكانيسم ماشه خواهد ساخت؟
مكانيسم ماشه غير مستقيم در قطعنامه 2231 وجود دارد يعني اگر امريكا از برجام خارج شود بعد از طي آن مدت زمان قانوني در شوراي امنيت، تحريم‌هاي هسته‌اي برمي گردد حالا ممكن است اروپا بگويد كه مثلاً فلان تحريم را بنا به تحفظي كه دارم طور ديگري اجرا مي‌كنم يا اجرا نمي‌كنم. ولي بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي بنا به مكانيسم ماشه، خودكار است و اروپا نمي‌تواند مانع بازگشت اين نوع تحريم‌ها شود. در برجام دو نوع تحريم مطرح است يك بخشي از تحريم‌هاي يكجانبه امريكاست كه اين كشور اعمال مي‌كرد وبخشي تحريم‌هاي قيد شده در قطعنامه‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل است. چنانچه مكانيسم ماشه به جريان بيفتد همه اين تحريم‌ها از جمله تحريم‌هاي هسته‌اي چندجانبه شوراي امنيت باز مي‌گردد فقط ممكن است كشورهاي اروپايي در اجرا تحفظ داشته باشند ولي تحريم‌ها بر اساس آن مكانيسم باز مي‌گردد و راهكاري براي جلوگيري از بازگشت تحريم‌ها وجود ندارد.
** چه چشم‌اندازي براي حيات توافق هسته‌اي منهاي حضور امريكا مي‌توان متصور بود؟
تا سال 2005 كه امريكا وارد مذاكرات نمي‌شد يكي از دلايل اينكه مذاكرات ما با سه كشور اروپايي با وجود دستيابي به دو توافق پاريس و بروكسل به نتيجه مطلوب نرسيد، همراهي نكردن امريكا بود. بنابراين اگر اين كشور از توافق خارج شود حتي اگر اروپا بخواهد بماند واقعاً موفقيت اجراي توافق امكان پذير نيست. چون طرف اصلي دعواي ما امريكاست يعني اين كشور بايد تعهد دهد كه آن محدوديت‌هايي را كه بر ايران اعمال كرده مجدداً اعمال نخواهد كرد بنابراين برجام بدون امريكا در واقع آنچنان خاصيتي نخواهد داشت و واقعيت آن است كه اروپا در بلند مدت نمي‌تواند به تعهدات خود پايبند بماند به همين دليل است كه آقاي ظريف واقع بينانه اين گزينه را رد كرده است كه در صورت خروج امريكا ايران و اروپا در برجام بمانند.
زيرا در اين صورت برجام نتيجه مطلوبي براي ايران نخواهد داشت. مثلاً فروش آب سنگين ايران را در نظر بگيريد خب اين آب سنگين بعد از برجام درعمان انبار و فروخته مي‌شود و امريكا خودش متعهد شده بود اين آب سنگين را بخرد اما ديگر اين كار را نمي‌كند يعني مي‌خواهم بگويم يكي از طرف‌هاي اصلي تضمين‌كننده برجام خود امريكاست و با خروج آن اروپا كار چنداني نمي‌تواند بكند، كما اينكه روسيه وچين هم نمي‌توانند.
*منبع: روزنامه ايران؛ 1397،2،5
**گروه اطلاع رساني**1699**2002
در مقابل تصميم احتمالي خروج امريكا از برجام، وزير امور خارجه ايران سه گزينه خروج متقابل ايران از توافق هسته‌اي، خروج از معاهده منع گسترش سلاح هاي هسته‌اي (ان‌پي‌تي) و شكايت به كميسيون مشترك نظارت بر برجام را به‌عنوان پاسخ‌هاي احتمالي ايران را مطرح كرد.
