حسن حضرتی، استاد دانشگاه و یكی از مصححان زبده‌الوقایع، درباره اهمیت آن گفت: این كتاب در زمینۀ تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی غرب ایران و شرق آناتولی بسیار كم‌نظیر است. شخصا تاكنون كتابی در این حوزه ندیده‌ام كه تا این اندازه با جزئیات درباره اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه، اطلاعات ارائه كند.
زبده‌الوقایع، اثر موسی خان طباطبایی انصاری، كارمند وزارت امور خارجه ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار است. وی كه به مدت چهار سال مامور دولت ایران در وان، بتلیس و حكاری بود، زبده‌الوقایع را در سال 1306 هجری قمری تالیف كرد. این كتاب تاریخی، توسط حسن حضرتی و شهلا یوسف‌زاده تصحیح شده است.
حضرتی درباره روند تصحیح این اثر گفت: دو نسخه خطی از كتاب زبده‌الوقایع، یكی در كتابخانه ملی ایران و دیگری در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود و به نظر می‌رسد یكی از این دو كتاب، نسخه‌ای ویرایش شده از كتاب دیگر باشد و جز در اعداد و ارقام كه به خط سیاق نوشته شده است، تفاوت دیگری میان آنها نیست. ما نیز در مورد اعداد و ارقام، نسخه كتابخانه مركزی را به عنوان معیار انتخاب كردیم.
حسن حضرتی درباره نویسنده اثر گفت: برای من جالب است كه یك مامور وزارت امورخارجه كه منشی اول بود، تا این اندازه به تاریخ و اسطوره‌ها آشنا است.
**امامی خویی: تاریخ اجتماعی ایران غنی نیست
محمدتقی امامی خویی، استاد دانشگاه، در این نشست با تاكید بر اینكه منابع موجود درباره تاریخ اجتماعی ایران بسیار اندك است، گفت: بیشتر تاریخ ما، در واقع تاریخ حاكمان و حكومت‌هاست و كمتر به مسائل اجتماعی توجه شده است.
وی یادآور شد كه حوزه جغرافیایی وان، بتلیس، حكاری و قطور كه در كتاب زبده الوقایع به آن پرداخته شده، به دلیل حضور اقوام ترك، كرد، ارمنی و ایلات و عشایر، خاستگاه رویدادها و تنش‌های فراوان بوده است.
این استاد دانشگاه گفت: كتاب زبده الوقایع، اطلاعات جامعی نه تنها از تشكیلات اداری ایالت‌ها، بلكه از معیشت مردم، غذاها، خانه‌ها، آداب و رسوم، جمعیت، مساجد، مدارس و كاروانسراها به خوانندگان ارائه می‌دهد.
امامی خویی با اشاره به اینكه درباره خوی، سلماس، رضائیه ( ارومیه ) و بسیاری دیگر از شهرها، تاریخ محلی وجود دارد، تاكید كرد كه هیچ‌یك از آنها به اندازه زبده الوقایع، جامعیت و دقیق نیستند.
دامن‌پاك جامی: پژوهشگران تاریخ، از اسناد ارزشمند وزارت امور خارجه استفاده كنند
مرتضی دامن‌پاك جامی، معاون پژوهشی مركز آموزش و پژوهش وزارت امورخارجه، با اشاره به اینكه به‌ویژه از عصر امیركبیر، كاركنان وزارت امورخارجه تشویق به وقایع‌نگاری شدند، از پژوهشگران دعوت كرد كه از آرشیو مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی این وزارتخانه در پژوهش‌های خود استفاده كنند.
**دامن‌پاك خاطرنشان شد كه ایرانیان نیز در كنار یونانیان، از جمله پیشگامان اكتشافات جغرافیایی بوده‌اند. برای مثال، اسكیلاس، دریاسالار داریوش هخامنشی، به فرمان او دریاهای اطراف ایران را بررسی دقیق كرد و از جمله در گزارش خود، نوشت كه تسلط ایران بر تنگه‌هایی مانند باب المندب و تنگه هرمز، می‌تواند نبض نیروی دریایی ایران باشد.
وی گفت: رویدادها و گزارش‌هایی هم كه به دربار هخامنشی می‌رسید، روی الواح گلی یا كاغذ پاپیروس ثبت می‌شد. در دوره ساسانی این موضوع دارای چنان اهمیتی شد كه پس از سقوط ساسانیان، مسلمانان از الگوی ثبت اطلاعات دیوانی و اداریِ آنها پیروی كردند.
دامن پاك گفت: در دوره شكوفایی تمدن اسلامی نیز مورخانی مانند استخری، القزوینی، ابن جبیر اندلوسی، ناصر خسرو قبادیانی، ابن بطوطه و دیگران سفرنامه‌ها و وقایع‌نگاری‌های ارزشمندی از خود به جا گذاشتند.
وی با اشاره به اینكه وقایع‌نگاری در دوره‌ای دچار ركود شد، گفت: در این دوره، بیشترین منابع ما، مربوط به آثار میسیونرها و فرستادگان كشورهای غربی به ایران و كشورهای اسلامی است. با این حال، در دوره قاجار، به‌ویژه از زمان امیركبیر، موضوع گزارش‌نویسی، آرشیو كردن اسناد و ترجمه متون دریافتی از خارجی‌ها، كمك بسیاری به ثبت وقایع تاریخی كرد.
دامن‌پاك، كتاب زبده‌الوقایع را به عنوان اثری ارزشمند در حوزه تاریخ منطقه، ستود.
**شفق: نویسنده زبده الوقایع، نگاهی جانبدارانه داشته است
'تورقای شفق' پژوهشگر اهل تركیه و مدیر موسسه یونس امره، در این نشست، نگاهی نقادانه به كتاب زبده‌الوقایع داشت.
وی با تاكید بر اینكه نمی‌داند دلیل نگارش این اثر توسط موسی خان طباطبایی انصاری چه بوده است، گفت: من اگر می‌خواستم نام دیگری برای این كتاب انتخاب كنم، عنوان 'نقد ساختار اداری دولت عثمانی' را برمی‌گزیدم.
تورقای شفق به عنوان مثالی از نگاه جانبدارانه موسی خان طباطبایی، گفت: به عنوان مثال، وی در جایی از نبود عدالت در منطقه مورد مطالعه خود (در قلمروی عثمانی) می‌نویسد یا در مطلبی دیگر، می‌گوید سطح سواد آنقدر پایین است كه مثلا 'نصیب' را با 'س' می‌نویسند؛ در حالی كه اطلاعات یك شاگرد بقال در ایران از یك معلم در اینجا بیشتر است.
وی ادامه داد: من واقعا فكر نمی‌كنم در آن دوره در ایران، مكتب‌خانه‌ها آدم‌های فاضلی را پرورش داده بودند.
تورقای شفق به عنوان مثالی دیگر از جانبدارانه بودن كتاب، گفت: نویسنده در مورد روابط ارمنی‌ها و عثمانی، خواسته‌های خودش را می‌نویسد و مثلا می‌گوید عدالت میان اقوام در حكومت عثمانی وجود ندارد. در حالی كه آن زمان، مشكلی میان ارامنه و عثمانیان وجود نداشت.
وی افزود: در این كتاب ادعا شده است كه مردم منطقه به ایران تعلق خاطر دارند و از ظلم حكومت عثمانی به ستوه آمده‌اند. همین ادعا نیز نشانه بی‌طرف نبودن نویسنده است.
شفق با اشاره به اینكه فرصت نداشته است تا اطلاعات كتاب زبده الوقایع را با منابع عثمانی مقایسه كند، گفت باید محتوای این كتاب با منابع عثمانی مقایسه و سپس بررسی شود.
9163 **شبس*1488 **
تهران – ایرنا – جلسه نقد كتاب زبده الوقایع كه به تاریخ و جغرافیای غرب ایران و شرق آناتولی می‌پردازد، عصر یكشنبه به همت بنیاد مطالعات قفقاز در باشگاه دانشجویان دانشگاه تهران برگزار شد.
