خیام نیشابوری دانشمندی عارف

خدمات نبوغ آمیز این فرزند خراسان در عرصه های مختلف دانش بشری، ادبیات و ماندگاری آن در تاریخ بشر سبب شد تا 28 اردیبهشت هر سال در تقویم ملی ایران به نام 'روز ملی بزرگداشت خیام' نامگذاری شود.
زادگاه خیام نیشابور و زندگانیش قرن پنج و دهه های نخستین سده های ششم هجری بوده است. سال وفاتش 517 شمسی و آرامگاهش در شهر نیشابور زیارتگاه صاحبدلان و ادب دوستان است. تاریخ زندگانی او با روایات افسانه آمیز درهم آمیخته و سبب شهرتش به خیام درست معلوم نیست و احتمال داده اند كه پدرش خیمه دوز بوده است.
خیام به شهرهای توس، بلخ، بخارا، مرو و بغداد كه هریك مركز علم و فرهنگ آن روزگار و جایگاه دانشمندان و اندیشمندان به نام بود سفر كرده و گویا در همان ایام به زیارت حج نیز رفته است.
خیام در رساله 'كون و تكلیف' كه در جواب یكی از شاگردان ابن سینا نوشت، خود را شاگرد بوعلی خوانده است بنابراین او در 428 هجری كه سال وفات ابن سینا است باید جوانی پخته و كامل بوده باشد. وی با علمای طراز اول زمان خود مانند حجت الاسلام محمد غزالی مراوده داشته است. این شاعر بلندآوازه غالبا به تدریس حكمت و مطالعه در علوم ریاضی اشتغال داشته و مشهور است كه در تعلیم بخل می ورزیده و حتی گفته اند كه به همین سبب آثار زیادی از وی باقی نمانده است.
خیام آثار علمی اش را به زبان عربی تالیف كرد و از جمله آثار مشهور او در علوم ریاضی به كتابهای زیر می توان اشاره كرد:
'رساله جبر و مقابله' كه مهمترین كتاب ریاضی خیام است. رساله فی شرح ما اشكال من مصادرات كتاب اقلیدس، 'رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مركب منهما' كه مقصود از آن بیان دستور ارشمیدس و ترازوی او برای تعیین اوزان اشیاء با توجه به وزن مخصوص هر یك است. 'لوازم الامكنه' درباره فصول وعلت اختلاف هوای بلاد و اقالیم، رساله فی الكون و التكلیف و نیز رسالله الجواب من ثلاث مسائل.
از آثار فارسی خیام نیز این كتابهای قابل ذكر هستند: رساله در علم كلیات( یا رساله در كلیات وجود یا رساله وجودیه، ترجمه خطبه الغراء كه اصل این خطبه از ابن سینا در توحید باری تعالی است و خیام این خطبه را در سال 472 به خواهش یكی از دوستان خود در اصفهان ترجمه كرده است.
قدیمی ترین منابعی را كه درباره خیام مطالبی در آنها می توان یافت نیز شامل نامه ای است منتسب به سنایی، كتاب میزان الحكمه عبدالرحمان خازنی، كتاب الزاجر للصغار تالیف زمخشری، چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی وتتمه صوان الحكمه الوالحسن بیهقی است. همچنین كهنترین منابعی كه می توان در آنها از رباعیات خیام سراغ گرفت نزهه الارواح و روضه الافراح( تاریخ الحكما) شهروزی، مرصاد العباد نجم الدین رازی و پس از آنها تاریخ جهانگشای جوینی، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی، مونس الاحرار بدرالدین جاجرمی و نزهه المجالس جمال خلیل شروانی هستند.
با همه اینها اما شهرت عمده خیام به سبب رباعیات او است. معلوم است كه خیام پرگویی را دوست نمی داشته است، نه به تالیف كتابهای مفصل علاقه نشان داده و نه به سرودن اشعار مفصل پرداخته است. احتمال دارد به سبب اشتغال به فلسفه و ریاضی پرداختن به شاعری را برازنده شان خود نمی دانسته و در ماخذ قدیم هم شهرت او به سبب شاعری وی نیست.
خیام در جبر و مقابله پژوهشهای ارزنده ای دارد و در طب و نجوم نیز سرآمد دوران خود بود و شاهزاده سلجوقی را كه به مرض آبله گرفتار آمده بود درمان كرد.

* تقویم جلالی
سال 467 خیام به فرمان سلطان جلال الدین ملكشاهی به همراه تنی چند از ستاره شناسان روزگار خود، تقویم رایج آن زمان را اصلاح كرد و تقویم جدید را بنیان نهاد. این تقویم به مناسبت انتسابش به جلال الدین سلجوقی به 'تقویم جلالی' معروف شد و به عنوان تقویم رسمی ایران قرار گرفت.

* رباعیات
در روزگار خیام، نیشابور در آتش ستیز فرقه های اشعریه، معتزله و اختلافات پر ستیز صاحبان قدرت، حنفیان و شافعیان می سوخت و هر نوع آزادی و آزادی اندیشه از جامعه نیشابور رخت بربسته بود. محیط سیاسی نیز آلوده به تعصب و قشریگری بود كه نمونه آشكار این تعصبهای مذهبی و سیاسی را در سیاست نامه خواجه نظام الملك می توان دید. متعصبان آن دوران فلاسفه، حكما و حتی دانشمندانی همچون خیام را دهری و كافر قلمداد می كردند. در چنین زمانه پرآشوب و تنگ نظری است كه خیام اندیشه و تاملات فلسفی خود را در قالب اشعاری كوتاه به نام رباعی بی آنكه داعیه شاعری داشته باشد بیان می كند.
هر چند قالب رباعی را خیام ابداع نكرده ولی رباعیاتش شهرت جهانی یافته اند. تعداد رباعیات خیام نباید چندان زیاد باشد اما بعد از او مقدار زیادی رباعی به وی نسبت داده شده است كه بسیاری از آنها قطعا متعلق به خیام نیست. تنها سند مهمی كه از رباعیات اصلی خیام در دست می‌باشد عبارت است از رباعیات سیزده گانهٔ مونس الاحرار كه در سال 741 قمری نوشته شده و در خاتمه كتاب رباعیات روزن استنساخ و در برلین چاپ شده ‌است. به اصالت این 13 رباعی و دو رباعی نقل شده در مرصادالعباد كه یكی از آنها در هر دو تكرار شده می توان استناد كرد.
انگار هر كس حرفی اعتراض آمیز و تردید برانگیز داشته و خود جرات پذیرفتن عواقب آن را در خود نمی دیده به خیام نسبت داده است.
ظاهرا نخستین فردی كه در ایران به فكر تعیین و تفكیك رباعیات اصیل خیام افتاد غلامرضا رشید یاسمی بود. او در نسخه خود كه در سال 1303 منتشر كرد از بین 340 رباعی منتسب به خیام 240رباعی را قابل قبول دانست.
رباعیات خیام از دیرباز به زبانهای خارجی ترجمه شده است و در ادبیات مغرب زمین به ویژه ادبیات انگلیسی بسیار نفوذ یافته است.
رباعیات خیام تاكنون به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اردو، عربی، ایتالیایی، تركی، روسی، دانماركی، سوئدی، نروژی، اسپانیایی، پرتغالی، لاتین، چینی، هندی، ارمنی، ژاپنی، یونانی، چك، اسپرانتو، هلندی، مجاری، گالیك، گجراتی، صربی، كاتالان، كردی و ازبكی ترجمه شده‌است.
همچنین به افتخار این دانشمند بزرگ یكی از حفره‌های ماه به نام عمر خیام نامیده شده‌ و در سال 1980 نیز سیاركی به نام وی نامگذاری شد.

* اندیشه های فلسفی در شعر خیام
عضو هیات علمی گروه ادبیات و زبان فارسی دانشگاه پیام نور گفت: خیام نیشابوری حكیم، ریاضیدان، ستاره ‌شناس، فیلسوف و شاعری است كه امروزه مورد شناخت بسیاری از علاقه مندان حوزه ادب، فلسفه و ریاضی می باشد.
زهره سادات شمشیرگران افزود: خیام قالب رباعی را برای بیان اندیشه‌های فلسفی و مفاهیم عمیق هستی انتخاب كرد. اشعار وی با مضامینی همچون راز آفرینش، درد زندگی، اسرار ازل، غنیمت دانستن عمر و تحیر در آفرینش همراه است.
وی افزود: شهرت خیام به عنوان شاعر مرهون 'ادوارد فیتز جرالد' است كه با ترجمه شاعرانه رباعیات وی به انگلیسی خیام و اشعارش را به تمامی جهانیان شناساند. رباعیات خیام هم اینك به تمام زبانهای زنده دنیا ترجمه شده و هر سال ده‌ها بار تجدید چاپ می‌شود.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: ریاضیات و معادلات درجه یك و چند نظریه مثلث حسابی كه بعدها 'مثلث خیام پاسكال' نام گرفت و همچنین كتاب مشهور 'جبر و مقابله' او در ریاضیات مبنای تحقیق و تدریس در دانشگاههای اروپا بوده است. خیام همچنین به تحلیل ریاضی و موسیقی پرداخته است.

* اشعاری پرمخاطب و سحرانگیز
عضو هیات علمی و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد نیز گفت: تعداد رباعیات متعلق به خیام 32 رباعی بیشتر نیست كه البته برخی این تعداد را تا 64 عدد نیز دانسته اند اما در كتاب چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی به شخصیت شاعر و حتی ریاضیدان خیام اشاره ای نشده است.
مهدی نوروز افزود: عروضی سمرقندی از حكیم خیام تنها به عنوان امام نام برده و حتی به عنوان رئیس یك فرقه مذهبی از وی یاد نكرده است. وی فقط به شخصیت منجم خیام و دو پیش بینی معروف او در سال 506 و 508 اشاره دارد و دو بار از او با عنوان خواجه امام عمر و حجت الحق یاد كرده است.
وی ادامه داد: عروضی سمرقندی همچنین به پیشگوییهای معروف خیام نیز اشاره دارد. پیشگویی اول خیام درباره محل دفنش بود و پیش بینی دو زمانی است كه پادشاه سلجوقی از خیام می خواهد پنج روز را كه باران نمی آید برای رفتن به شكار پیش بینی كند.
این مدرس دانشگاه گفت: بعدها نجم الدین رازی در مرصادالعباد به دو رباعی خیام اشاره می كند كه آن هم از این بابت بوده كه چون فلسفه را كفر می دانسته به همین خاطر خیام را كافر و دهری قلمداد كرده است. در آنجا برای اولین بار به شخصیت شاعر خیام آن هم برای رد كردن او اشاره و از همینجا ادبیات با رباعیات خیام آشنا می شود.
وی افزود: به مرور زمان بر تعداد رباعیات منسوب به خیام اضافه شد و امروز بالغ بر هزار رباعی وجود دارد. تعدادی از آنها در مختارنامه عطار نیز موجود است كه مسلما متعلق به خیام نیشابوری نیستند.
نوروزی ادامه داد: تعدادی از رباعیات مولانا نیز به خیام نسبت داده شده بنابراین می بایست از روی اسناد موجود و همچنین با استفاده از شیوه سبك شناسی به شناسایی رباعیات واقعی متعلق به خیام پرداخت.
وی گفت: شخصیت شاعر خیام یك قرن پس از وفاتش جلوه می كند. در آثار علمی به جا مانده از خیام مانند نوروزنامه و كتاب الجبر و المقابله با توجه به اسناد موجود جای شكی باقی نمی ماند همانطور كه می دانیم نظریاتی مانند گردش زمین، معادلات چندمجهولی و مثلث پاسكال تا حدودی برگرفته از اندیشه های علمی خیام است و تا قرن نوزدهم نیز در اروپا با نام خود خیام تدریس می شده است.
این استاد زبان و ادبیات افزود: جالب اینجاست كه آثار علمی خیام هرچند قدیمی شده ولی شعر خیام هر روز تازگی و طراوت بیشتری پیدا كرده و مخاطبان بیشتری پیدا می كند.

* آرامگاه خیام
مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یكی از مهمترین بناهای ساخته شده است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی، مثلثات خیامی و نمادهایی از نجوم با درج اشعاری زیبا محاسبه، طراحی و ساخته شده و آن را به یكی از جاذبه های جهانی تبدیل كرده است.
مرداد سال 1335 انجمن آثار ملی در نامه‌ ای به مهندس هوشنگ سیحون نوشت كه وضع بنای موجود آرامگاه حكیم عمر خیام متناسب با شخصیت علمی و هنری وی نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد.
از سیحون خواسته شده بود طرح و نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراحی كند. محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در گوشه شمالی باغی در نیشابور، مورد تایید انجمن قرار گرفت و در پی آن طرح پیشنهادی وی در 1337به دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد.
سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد و در این سال قسمتهای عمده كار از جمله گودبرداری، بتن ریزیهای بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. سال 1341 كار ساختمان آرامگاه خیام در نیشابور به پایان رسید. ارتفاع مقبره 22 متر است و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شكل بنا در پایین تقسیم بندی 10 گانه دارد و فاصله پایه ‌های آن پنج متر است.
اضلاع بنا مستقیما به سمت بالا ادامه یافته و به صورت اشكال هندسی منظم تورفتگی پیدا می‌كنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شكل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند كه قسمت عمده آن مشبك و تو خالی و یادآور ستاره‌ای است كه نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می‌ شود.
سطح داخل و خارج مقبره با كاشیهای معرق و اشعار خیام مزین شده است. روكار بنا معرقكاری سنگی است و با قطعات نازك سنگ‌ای محكم و شفاف ساخته شده است. در كنار آرامگاه هفت خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد كه در زیر هركدام یك حوض آب با كاشی فیروزه ‌ای رنگ ساخته شده است.
خیام در واقع سه شخصیت دارد كه شامل اول ریاضیدان، منجم و شاعر كه باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می‌ شد. دایره كف به 10 قسمت تقسیم شد بطوری كه برج یادبود بر 10 پایه مستقر باشد. عدد 10 نخستین عدد دو رقمی ریاضی و پایه اصلی بسیاری از اعداد است. از هر یك از پایه‌ ها دو تیغه مورب به طرف بالا حركت می‌ كند به ترتیبی كه با تقاطع این تیغه‌ها حجم كلی برج در فضا ساخته می‌شود و چون تیغه ‌ها مورب‌ هستند خطوط افقی آنها باید ناظر بر محور عمودی برج باشد.
پس تیغه ‌ها به صورت مارپیچ شكل به طرف بالا حركت می‌ كنند تا با هم تلاقی كرده و از طرف دیگر سر در بیاورند كه خود یك شكل پیچیده ریاضی و هندسی‌ است. این شكل با عدد 10 هر دو نماد دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه‌ ها با یكدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره‌های درهمی را به وجود می ‌آورند كه از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است و به تدریج به طرف نوك گنبد ستاره ‌ها كوچكتر می‌ شوند تا در آخر یك ستاره پنج پر آنها را كامل می‌ كند.
این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد و اما برخورد تیغه ها با هم 10 لوزی بزرگ می سازند كه باید با كاشیكاری پر شوند. بهترین تزیین، خود رباعیات خیام بود كه به صورت خط شكسته و در هم به روش سیاه مشقهای خطاطان بزرگی مانند میرعماد و بعضی استادان شكسته نویس با كاشی به صورت نقوش انتزاعی سراسر لوزیها را پر كند.
به تقاضای انجمن آثار ملی، شادروان استاد جلال همایی 20 رباعی به این منظور انتخاب كرد و استاد مرتضی عبدالرسولی زیبا نویسیها را انجام داد.
همچنین دور تا دور برج آرامگاه خیام در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها، در اطراف یك دایره وسیع به مركز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شكل و تورفتگی و برون آمدگیهایی كه تا اندازه‌ ای شكل خیمه را تداعی می‌كنند و این اشاره به نام خیام است.
چون پدر خیام خیمه دوز بود نام او به همین مناسبت انتخاب شد. از طرف دیگرحوضها با كاشی فیروزه كه در مجموع قسمتی از ستاره را نشان می ‌دهند به تعداد هفت پر به مفهوم هفت فلك و هفت آسمان وهفت تپه باز اشاره به افلاك و نجوم دانش دیگر خیام است.
مجموعه آرامگاه خیام در حال و هوایی شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شد و همانطور كه خواست خود خیام بوده كاملا باز و مزارش در بهاران گل افشان است.
در قسمت دیگر باغ بناهای دیگری جهت كتابخانه و میهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین ساخته شده است.
آرامگاه حكیم عمر خیام در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1175 در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسید.
محل آرامگاه خیام در باغی است كه محل زندگی وی در زمان حیاتش بوده و مرقد امامزاده محروق نیز در آن واقع است. در این باغ دیدنی با مساحت 20 هزار مترمربع مجموعه ای از كتابخانه، موزه و میهمانخانه همچنین تندیسی از حكیم عمر خیام در محوطه ورودی نصب شده است.
آرامگاه خیام سالانه میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است.

* بازدیدكنندگان آرامگاه خیام
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور به خبرنگار ایرنا گفت: آرامگاه خیام در این شهرستان سالانه میزبان 650 هزار گردشگر داخلی و خارجی است.
اسماعیل اعتمادی افزود: دو هزار نفر از این تعداد را گردشگران خارجی تشكیل می دهند كه بیشتر از كشورهای تركیه، شرق آسیا، پاكستان، عراق و لبنان و نیز كشورهای اروپایی هستند.
وی ادامه داد: در ایام تعطیلات نوروز امسال 530 هزار گردشگر در سفر به نیشابور از اماكن فرهنگی، تاریخی، زیارتی و گردشگری آن بازدید كردند. از این تعداد آرامگاه خیام با 43 هزار بازدیدكننده بیشترین تعداد مسافران و گردشگران را جذب كرد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور گفت: مراسم بزرگداشت خیام با هدف گرامیداشت و معرفی هرچه بیشتر و بهتر این شاعر بلندآوازه امسال نیز برگزار می شود. هر سال در برگزاری این مراسم شمار زیادی از میهمانان خارجی، اساتید داخلی و نسل جوان علاقه مند حاضر می شوند.
وی در خصوص برنامه مرمت و بازسازی آرامگاه خیام نیز گفت: عملیات مرمت و بازسازی بنای آرامگاه شهریور 1396 با اعتبار سه میلیارد و 500 میلیون ریال آغاز شد و امسال در برنامه سفر ریاست جمهوری به نیشابور بودجه ای جهت مرمت آرامگاه خیام و عطار در نظر گرفته شد كه امیدواریم هر چه سریعتر تخصیص یابد.
نیشابور در فاصله 127 كیلومتری غرب مشهد واقع است.
9869/7496/1858